Etxekotze
Etxekotzea gizakiak lanerako, lagun gisa erabiltzeko edo janaritarako animalia eta landareak egokitzea da. Etxekotze hitza etxe hitzetik eratortzen da, eta gizakiak Neolitoan egindako etxe-eraikitze prozesuarekin lotuta dago, orain dela 11.000 urte ingurutik aurrera. Espezie bat etxekotua dagoela esaten da ezaugarri morfologiko, fisiologiko edo portaera bat garatu duenean gizakiarekin elkarrekintza luze baten ondorioz, eta gizakiak ezaugarri horiek lortu, sortu edo indartzeko hautespen artifiziala egin duenean.
Gizakientzat duen interesa, eta euren eboluzioa zein demografia azaltzeko duen garrantzia dela eta, etxekotzeak zientzialari ugari erakurri dituen ikerketa da, arkeologia, paleontologia, antropologia, botanika, zoologia, genetika eta ingurumen zientzietan[1].
Abereen etxekotzea
Etxekotu zen lehen ornoduna txakurra izan zen[2][3][4], Eurasia osoan zehar hedatu zena Pleistozenoaren amaieran, beste edozein animalia etxekotu eta landare landatu baino askoz lehenago[3]. Datu arkeologiko eta genetikoek diote denbora luzez bi norabidetako gene-fluxua egon dela animalia basati eta etxekotuen artean, bereziki asto, zaldi, gamelu, ahuntz, ardi eta txerrien artean[5][6].
Hegaztiak
Hegaztien artean etxekotutako espezierik garrantzitsuena oiloa da, haragi zein arrautzengatik hazten direnak. Indioilarrek edo pintadek ere garrantzia ekonomikoa dute. Txoriak ere kaiolatan gordetzen dira euren kantua edo konpainia izateko, adibidez txori abeslariak eta loroak.
Ornogabeak
Ornogabeen artean denbora luzez etxekotutako animaliak erleak eta zeta-harrak daude. Barraskilo batzuk janarirako hazten dira, eta hainbat animalia ikerketa egiteko etxekotu dira, beste batzuk kontrol biologikorako erabiltzen diren bitartean.
Kronologia historikoa
Hona taula bat, hainbat abereren etxekotzeen antzinatasuna adierazten duena[7]:
| Animalia | Data (aspaldikotasuna) | Eskualdea |
| ahuntza | 12.000 | Iran |
| ardia | 10.000 – 9.000 | Ekialde Ertaina |
| behia | 10.000 | India, Ekialde Ertaina |
| urdea | 9.000 | Txina, Europa |
| oiloa | 8.000 | Asia Hego-ekialdea |
| astoa | 7.000 | Afrika Iparraldea |
| zaldia | 6.500 | Kazajstan |
| bufaloa | 6.000 | Txina |
| llama | 5.500 | Peru |
| usoa | 5.000 | Egipto |
| gamelua | 5.000 | Asia Erdialdea |
| dromedarioa | 4.500 | Arabia |
| antzara | 3.500 | Europa |
| alpaka | 3.500 | Peru |
| ahatea | 3.000 | Txina |
| elur-oreina | 3.000 | Siberia |
| indioilarra | 2.500 | Mexiko |
| untxia | Europa |
Landareen etxekotzea
Landareen etxekotzea orain dela 12.000 urte hasi zen, zerealekin Ekialde Hurbilean eta edankuiarekin Asian. Nekazaritza munduko 11 lekutan garatu zen independenteki, gutxienez, landare eta animalia ezberdinak etxekotuz prozesu horretan. Landare asko ere edertasunagatik etxekotu dira, nahiz eta jangarri edo ekonomikoki garrantzitsu ez izan.
Erreferentziak
Kanpo estekak
Datuak: Q11395
Multimedia: Domesticated animals / Q11395
