Zelta
Zelta[Oh 1] (latinez, celtae; antzinako grekeraz, Κέλτoι) hitza, hizkuntza zeltaren bat hitz egiten zuten Europako antzinako herrietako edozein deskribatzeko erabiltzen da.[1] Beren buruari galiain, hau da, «galiar» deitzen zioten.
Gaur egun arte hizkuntza zeltak gorde dira, nahiz eta oso murriztuak, Europako zena bi lurraldetan. haiei "Nazio zeltak" izena ematen zaie.
Definizioaren arazoa
Zeltak indoeuropar herri bat edo herri multzo bat da, germaniarrak, latinoak, grekoak eta eslaviarrak bazela, besteak beste. Arkeologikoki bi kultura material[Oh 2] lotzen dira batez ere zeltekin: K.o. IV. mendean agertzen den La Tène kultura eta horren aurrekaria izan zen Hallsttat kultura.
Zelta zer den eta zer ez den erabakitzeko hiru ikuspuntu ezberdin egon dira: arkeologiarena, historiarena eta hizkuntzarena. Arkeologiak, adibidez, ezin ditu ezaugarri kultural komun batzuk definitu Europako herri zelta guztientzat. Galesesko Burdin Aro amaierako herrietan, adibidez, etxeak oinplano zirkularra dute, baina garai berdineko zeltiberiarrek, oinplano laukizuzeneko etxeak dituzte. La Tène kultura materiala zelten artean erruz zabaldu zen, baina Iberiara oso objektu gutxik dauzkate La Tène ezaugarriak. Garaiko dokumentu idatzietan, bestalde, ez da beti argi geratzen nor da zelta edo "galoa" eta nor ez. Hori gertatu da, adibidez, piktoekin; erromatarrek ez zuten inoiz esan zeltak zirenik. Dena den, gaur egun etnia bat definitzeko bere hizkuntza kontuan hartzen da batez ere.
Bestalde, erromatarrek galo (Galli) izena erabiltzen zuten hasieran, baina grekoek erabiltzen zuten keltoi hitza ere adoptatu eta forma latinoa zuen celtae ("keltae" ahozkatua ), erabili zuten ere.
Herri zelten historiaurrea eta historia
Ia ziurra da K.a. XIII. mendean izugarri hedatu zirela, Rodanotik jaitsi eta Languedoc, Katalunia eta Ebroren bailararaino. Beste zabaltze fronte bat Belgikan eta Britainiar Uharteetako hegoaldean izan zen.
K.a. VII. mendea inguruan, Iberiar Penintsulako erdialdetik zabaldu ziren, baina K.a. VI. mendean penintsularen ipar-ekialdea iberoen esku galdu zuten, Iberiako zeltak kontinenteko beraien kideetatik bananduta geratu baitziren.
K.a. IV. mendetik aurrera, zeltek Frantziako iparraldea eta erdialdea hartu zuten (Galia), Italiako iparraldea eta britainiar irlen zati handiena. Balkanetara eta Asia Txikira (egungo Turkia) ere iritsi ziren; Anatolia erdian Galazia erresuma sortu zuten. Garai hartan, irletako zeltek druidismoa garatu zuten; gerora, kontinentera zabaldu zen.
K.a. II. mendetik aurrera, zeltek germaniarren eta geroago erromatarren presio militarra nozitzen hasi ziren. Handik hamarkada gutxira, erromatarrek Galia osoa zelten lurralde guztiak okupatu zituzten, Irlanda ezik. Dena den, erromatarren presentzia Britainia Handian ez zen luzea izan: hori zela eta, hizkuntza zeltek bizirik iraun zuten han eta, geroago, haietako bat kontinentera itzuli (bretoiera).
K.o. V. edo VI. mendean, zelten azken zabaltzea izan zela uste da, Irlandako eskotoak (Dál Riata erresuma gobernatzen zuen jendea) Kaledonia inbaditu omen zutenean[Oh 3]. Eskualdeak Eskozia izena hartu zuen.
