Navarra

A primeira vez da que se ten constancia escrita do termo Navarra é no século IX, na obra Vita Karoli Magni^[3] escrita por Eginardo, na cal descríbense as intrusións do rei franco Carlomagno ata o río Ebro. Crese que o topónimo Navarra podería derivar do vocábulo naba, de orixe prerromano, probablemente protovasco, cuxo significado sería o de terra chaira rodeada por montañas,^[4][5] perfectamente aplicable a Pamplona e a súa contorna.

As raíces máis antigas remontan ao período paleolítico.

Durante a Protohistoria suponse que Navarra estivo poboada polos vascóns, porén nos albores do primeiro milenio os celtas asentáronse decididamente, como o demostra o asentamento de Cortes de Navarra. Constitúe un tópico dicir que o territorio non foi dominado por Roma, porén Pamplona foi un núcleo claro de romanización, amén de que tanto por Navarra como polo País Vasco pasaban algunhas importantes vías romanas.

Ao longo do período visigodo, os vascos traen en xaque o poder dos reinos de Tolosa e Toledo, porén Pamplona segue a ser unha urbe hispanorromana. Esta resistencia vasca manterase contra os francos e os árabes. Logo da invasión árabe da Península Ibérica, a comezos do século VIII, atopámonos en 824 cun primeiro poder independente navarro, personificado en Iñigo Arista. No 860, seu fillo García Iñíguez señorea en Pamplona. O sur, porén, está en mans dos musulmáns durante bastante tempo (Tudela non é tomada até 1119), o que supón unha cuña, de xeito que a expansión navarra se efectua en movementos laterais.

En época de Sancho III o Grande (1000-1035) o reino de Navarra acada a súa maior extensión, incorporando territorios de Aragón e Sobrarbe polo oriente, e da Rioxa e Castela por occidente. Á súa morte, porén, dividiu o reino entre seus catro fillos.

Durante un tempo, estivo Navarra, logo, unida a Aragón, mais á morte de Afonso o Batallador, en 1134, foi restaurado o reino navarro con García Ramírez. Nesta altura as posibilidades de expansión cara ao sur estaban xa coutadas, pois tales territorios estaban ocupados xa por Castela e Aragón. Por outra banda, as relacións transpirenaicas da corte pamplonesa eran fluídas, pois a súa parte setentrional, a Baixa Navarra está na vertente norte dos Pireneos. O occitano era lingua da documentación oficial da chancelaría navarra, cousa que se esquece frecuentemente.

En 1234, herdou a coroa navarra Teobaldo, fillo do conde de Champaña e sobriño do monarca Sancho o Forte. Comeza unha nova dinastía que dura até o XIII. A voda de Xoana I co rei Filipe IV de Francia supón a incorporación navarra á coroa francesa. En 1327 a nobreza navarra negouse a recoñecer ao herdeiro dos Valois, elixindo a Xoana II como raíña, que inaugura, ao estar casada co homónimo, a casa de Evreux. En 1479 accedeu ao trono Leonor. Logo de ser sucedida por Francisco de Foix, subiu ao trono Catarina de Foix (1481). So o reinado desta, Fernando o Católico ordenou, en 1512, a invasión de Navarra, que efectuou o duque de Alba. Inicialmente Navarra foi incorporada á Coroa de Aragón, pero en 1514, definitivamente, pasou a formar parte da Coroa de Castela. A monarquía navarra subsistiu na Baixa Navarra até 1610, ano na que a liña dinástica pasou á Casa de Borbón francesa.

Relevo

O país navarro divídese en tres zonas diferentes: a Navarra pirenaica no norte; a Navarra intermedia; e a Ribeira navarra no sur.

A primeira comprende a maior porción dos Pireneos occidentais, desde o Pico de Anie (2.504 m) nos límites coa Huesca, até o monte Larrún nos lindes con Guipúscoa e Lapurdi. Non acadan aquí os Pireneos excesiva altura, mais si forman unha muralla abrupta con poucos pasos cara á vertente setentrional. Desde eles se desenvolven unha serie de cordais transversais que avanzan cara ao sur, onde os ríos formaron vales (Roncal, Salazar, Roncesvales). Máis a occidente, os Pireneos prolónganse nas serras que conforman os lindes con Guipúscoa (serras de Alduídes e Aralar) e Áraba (Andía, Urbasa).

O centro da comunidade está ocupada pola conca de Pamplona. A oeste a serie de vales da comarca da Burunda, coas localidades de Altsasu e Arakil. Estes vales e outros, bordeados de montes, manteñen unha dirección aproximada norte-sur, e por eles flúen os diversos tributarios da bacía do río Ebro (Ega, Arga, Zidacos, Aragón). Nos confíns coa provincia de Zaragoza, no leste, esténdese a comarca das Bardenas, de vexetación escasa.

A Ribera navarra son os territorios sitos na beira esquerda do Ebro, que fai de límite natural coa comunidade da Rioxa; a Ribera prolóngase da outra banda do Ebro na comarca de Tudela, no extremo suroriental.

Hidroloxía

A maior parte do territorio pertence á conca do Ebro, que drena de norte a sur as augas desde os Pireneos. Os principais afluentes, de oeste a leste, son: Ega, Arga, Zidacos e Aragón. A zona noroeste do país, porén, pertence á vertente cantábrica, na que a corrente principal é o Bidasoa.

Clima

A zona noroeste posúe un clima claramente atlántico, e en consonancia a flora é tamén eurosiberiana, con carballos, faias, abetos etc. Este clima prolóngase en parte pola banda pirenaica, mais segundo se gaña altura transfórmase nun clima de montaña.

O resto do territorio cae no dominio climático mediterráneo continentalizado.

A Comunidade Foral de Navarra ocupa no ano 2011 o posto 15º como comunidade autónoma máis poboada cunha poboación de 642.051 habitantes. Ten unha densidade de poboación de 61,79 hab./km².

Ao longo do século XX a poboación de Navarra aumentou de 307.669 a 556.263 habitantes. O ritmo de crecemento foi lento ata que nos anos 60 produciuse un importante desenvolvemento industrial en Navarra, especialmente concentrado na área metropolitana de Pamplona que converteu á comunidade foral en receptora de inmigrantes. Esta forte evolución mantívose ata os anos 80, década na cal produciuse unha importante redución da taxa de natalidade que chegou a cifras preocupantes nos anos 90, particularmente no período comprendido entre 1990 e 1996. A partir dese ano vólvese a apreciar un forte incremento da poboación debido á chegada de inmigrantes extraeuropeos e a taxa de natalidade segue desde entón aumentando.

Localidades máis poboadas

Listaxe	Cidade	Pob.	Listaxe	Cidade	Pob.	Pamplona Tudela Barañáin
1	Pamplona	197.275	11	Berriozar	8.899
2	Tudela	33.910	12	Baztan	7.982
3	Barañáin	22.193	13	Corella	7.898
4	Burlata	18.504	14	Altsasu	7.571
5	Lizarra	14.049	15	Cintruénigo	7.332
6	Zizur Nagusia	13.312	16	Aranguren	6.820
7	Tafalla	11.296	17	Noáin (Valle de Elorz)	6.222
8	Atarrabia	10.462	18	San Adrián	6.072
9	Antsoain	10.340	19	Peralta	5.808
10	Egüés	9.137	20	Uharte	5.505
Censo 2008[6]

Na Idade Media e durante a vixencia da Deputación Provincial os Meiriñados tiveron protagonismo como ente territorial e ata como demarcación electoral (desde 1841 ata o final do franquismo, o meiriñado desempeñou funcións de circunscrición electoral para as eleccións provinciais dos deputados forais; tamén foi a circunscrición electoral utilizada na elección dos integrantes do Parlamento Foral na lexislatura autonómica 1979-1983). Actualmente os meiriñados carecen de competencias administrativas, aínda que os seus territorios coinciden cos actuais partidos xudiciais (aínda que en dous delas cambia a cidade de referencia).

Meiriñados

Navarra dividiuse historicamente en Meiriñados:

• Meiriñado de Pamplona (Iruñeko merindadea)
• Meiriñado de Tudela (Tuterako merindadea)
• Meiriñado de Estella (Lizarrako merindadea)
• Meiriñado de Olite (Erriberriko merindadea)
• Meiriñado de Sangüesa (Zangozako merindadea)

Ata 1530, o Reino de Navarra incluíu tamén o territorio de Baixa Navarra, coñecida xeral pero impropiamente como Sexto Meiriñado ou Meiriñado de Ultrapuertos, xa que se gobernaba desde Sangüesa. A súa cidade máis importante é Saint-Jean-Pied-de-Port.

Comarcas

Comarcas xeográficas

Navarra divídese a efectos xeográficos en tres comarcas diferenciadas pola xeografía da zona. Esta división comarcal de Alfredo Floristán Samanes e Salvador Mensua segue criterios relacionados co relevo, o clima, a vexetación e ás veces, a historia.^[7]

• A Ribeira de Navarra, que á súa vez adoita dividirse nas zonas oriental e occidental, cuxos núcleos máis destacados de poboación son Tudela e Corella. Está situada ao sur da comunidade. O clima é mediterráneo continental, é árido e seco. A súa vexetación é pobre perenne e xerófila. O límite entre a zona Media e a Ribeira é difícil de trazar. O seu comezo móstrano a abundancia de rocas xesíferas, os amplos regadíos e os grandes pobos. A Ribeira divídese en dous partes: a Ribeira Tudelana ou Oriental e a Ribeira Estellesa ou Occidental.
• A Zona media. Está formada por somontanos, vales e piedemontes; está separada da montaña polas serras de Urbasa, Andía, o Perdón, Alaiz, Izco e Leyre. Ten maior altitude que a Ribeira. Está dividida en dous partes polo río Arga: a Occidental ou Terra Estella, e a Oriental.
• A Zona da montaña, que comprende unha serie de vales franqueados polas serras de Aralar, Urbasa e Andía no seu parte máis occidental e dos Pireneos na parte central e oriental da rexión. Está situada ao norte da comunidade, é unha zona de choivas abundantes, que diminúen de norte a sur. En toda a zona dominan as alturas superiores aos 600 metros. O curso alto do río Arga separa os vales pirenaicos dos vales vasco-cantábricos. Os ríos escavaron vales con gargantas angostas.

Zonificación Navarra 2000

Esta zonificación de carácter xeral foi definida no estudo de prospectiva "Navarra 2000", é reiteradamente utilizada e é ata aceptada formalmente por outras institucións alleas ao Goberno de Navarra por exemplo o Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentación, pero carece dunha regulación adecuada que permita a súa utilización xeral cunha nomenclatura homoxénea. Esta zonificación non cuestiona ningunha das existentes nin das que os distintos Departamentos do Goberno de Navarra poidan definir no futuro. Divide Navarra en 7 zonas, 18 subzonas e 68 áreas.^[8]

Entidades locais

A Lei Foral 6/1990, de 2 de xullo, da administración local de Navarra, establece nos seus artigos 2 e 3.1 cales son os tipos de entidades locais existentes nesta Comunidade:

• Art. 2: Os municipios son as entidades locais básicas en que se organiza territorialmente a Comunidade Foral de Navarra.
• Art. 3: Ademais dos municipios, teñen tamén a condición de entes locais de Navarra:
  • a) Os Distritos Administrativos.
  • b) Os Concellos.
  • c) A Comunidade das Bárdenas Reais de Navarra, a Comunidade do Val de Aezkoa, a Mancomunidade do Val de Roncal, a Universidade do Val de Salazar e o resto de corporacións de carácter tradicional titulares ou administrativas de bens comunais existentes á entrada en vigor desta Lei Foral.
  • d) As entidades que agrupen varios municipios instituídas mediante Lei Foral pola Comunidade Foral de Navarra e as Agrupacións de servizos administrativos.
  • e) As Mancomunidades.

Navarra ten dúas linguas propias e oficiais: o castelán e o éuscaro. O castelán é oficial en toda a comunidade foral mentres que o éuscaro só é oficial nas zonas que a Lei foral do éuscaro especifica. O éuscaro fálase na zona centro e norte do territorio, sendo a lingua materna dunha maioría da poboación no norte e extremo noroeste. No conxunto de Navarra, o castelán é a lingua materna do 88,9% da poboación, o éuscaro do 7,0%, o 2,1% ten ambas as linguas como maternas e o 2,1% restante ten outra lingua como lingua materna.^[9] Actualmente aumenta o número de persoas que coñecen o éuscaro en Navarra.^[10]

Historicamente faláronse tamén outras linguas, desaparecidas na actualidade, como o romance navarro ou navarroaragonés, xurdido nos cursos medio e baixo dos ríos Ega, Arga, Aragón e Ebro ao seu paso polo reino e que se converteu no século XIII na lingua de expresión escrita da Corte e a administración reais, alcanzando en 1329 o status de lingua oficial do reino^[11] e sendo posteriormente absorbida polo castelán durante o século XVI.^[12] Tamén, minoritariamente, o occitano, francés, hebreo e árabe.

O castelán e o éuscaro son definidas como linguas propias de Navarra segundo a Lei foral 18/1986, de 15 de decembro, do Vascuence.^[13] De acordo con esta lei, Navarra está lingüisticamente dividida en tres zonas, vascófona (uso maioritario do éuscaro), mixta e non vascófona (uso maioritario do castelán).

Chamado historicamente «Himno de las Cortes», debe a súa orixe á Marcha para a entrada do Reino, pasaclaustro barroco que se interpretaba no claustro da Catedral de Pamplona ao paso das Cortes de Navarra pola celebración das sesións.

Navarra está rexida por catro institucións forais:

• Parlamento de Navarra (Nafarroako Parlamentua): órgano lexislativo de representación política que aproba as leis que han de rexer en Navarra sobre as competencias que ostenta como Comunidade Foral. O Parlamento elixe ao Presidente do Goberno de Navarra e exerce o labor de impulso e control das actuacións do Goberno de Navarra.
• Goberno de Navarra (Nafarroako Gobernua): órgano colexiado que, baixo a dirección do seu Presidente (Lehendakari), establece a política xeral e dirixe a Administración da Comunidade Foral de Navarra. Está composto polo Presidente e os Conselleiros ou Deputados Forais, que son nomeados por aquel. Ao Goberno correspóndelle a potestade regulamentaria e a función executiva. Aínda que tras as eleccións forais de 2007 configurouse un goberno dirixido pola coalición de Unión do Pobo Navarro e Converxencia de Demócratas de Navarra, de centro-dereita rexionalista, desde o 28 de setembro de 2009 Unión do Pobo Navarro goberna en soidade, ao expulsar ao seu socio do goberno polo seu apoio no Parlamento de Navarra á admisión a trámite da a discusión sobre a modificación da Lei do Vascuence.
• Cámara de Comptos (Nafarroako Comptos Ganbera): institución fiscalizadora da xestión económica e financeira do sector público da Comunidade Foral de Navarra.
• Defensor do Pobo (Ararteko): institución que, por mandato do Parlamento, vela polo cumprimento dos dereitos fundamentais e as liberdades públicas dos cidadáns, e con esta finalidade supervisa a actuación das Administracións Públicas e dos entes locais de Navarra.

Estradas

A Rede de Estradas de Navarra conta con 3.886,44 quilómetros de estrada (2006).^[14] Navarra tivo historicamente exclusiva competencia en estradas e camiños desde a Lei paccionada, e polo tanto o Goberno de Navarra é o titular da citada rede, coa única excepción da Autoestrada Vasco-Aragonesa AP-68.

As principais vías da comunidade son:

• Autoestrada de Navarra: Tudela - Pamplona - Irurtzun
• Rolda de Pamplona Oeste: Noain - Berriozar
• Autovía do Norte: Áraba - Guipúscoa
• Autovía da Barranca: Irurtzun - Altsasu
• Autovía do Camiño: Zizur Nagusia - Logroño
• Autovía de Leitzaran: Irurtzun - Guipúscoa
• Autovía do Pireneo: Pamplona - Zaragoza
• Autovía do Ebro: Logroño - Zaragoza

Ferrocarril

O desenvolvemento do ferrocarril en Navarra como medio de transporte de masas estivo sempre por baixo do acaecido noutras rexións de España e Europa. Na actualidade, Navarra conta con tres liñas ferroviarias que totalizan unha rede de 175 km. As liñas son: Madrid-Irún/Hendaia, Altsasu-Zaragoza e Bilbao-Castejón. Toda a rede está electrificada pero só unha pequena fracción -os tramos da Madrid-Irún e desde Castejón ata a fronteira navarroaragonesa- contan con vía dobre. Na actualidade discútese a fórmula de financiamento do Corredor Navarro de Alta Velocidade, Zaragoza-Pamplona-Y vasco, no seu tramo Pamplona-Castejón.

Aeroporto

O aeroporto de Pamplona atópase a 6 quilómetros da cidade de Pamplona, capital de Navarra, entre os municipios de Noain e Galar. Conta cunha terminal de pasaxeiros, seis mostradores de facturación, dúas portas de embarque, un aparcadoiro con capacidade para 403 coches e un terminal de carga. O aeroporto ofrece os seguintes destinos de forma regular: Madrid e Barcelona.

Autobús

Desde a Estación de Autobuses de Pamplona operan 18 compañías.^[15] que comunican Pamplona co resto de localidades de Navarra e outras cidades de España. Tamén Pamplona e 17 dos 19 municipios da súa área metropolitana contan cun servizo de transporte urbano denominado Transporte Urbano Comarcal (TUC) xestionado pola Mancomunidade da Comarca de Pamplona desde 1999 e é coñecido popularmente como "La Villavesa". Tudela tamén conta con catro liñas de transporte urbano xestionado polo seu concello.

Outros artigos

• O Camiño Francés en Navarra

Ligazóns externas

• Goberno de Navarra
• Parlamento de Navarra
• Federación Navarra de Municipios e Concellos
• Instituto de Estatística de Navarra