Деңизге чыга албаган өлкөлөр
Деңизге чыга албаган өлкө - океан менен байланышы жок же жээктери эндоргейдик бассейндерде жайгашкан өлкө. Учурда деңизге чыга албаган 44 мамлекет жана жарым-жартылай таанылган деңизге чыга албаган 4 мамлекет бар. Казакстан дүйнөдөгү эң чоң деңизге чыга албаган өлкө [1].
1990-жылы дүйнөдө деңизге чыга албаган 30 өлкө болгон. Советтер Союзунун жана Чехословакиянын ыдырашы, Югославиянын, Түштүк Осетиянын (жарым-жартылай таанылган), Эритреянын, Черногориянын, Түштүк Судандын жана Луганск Эл Республикасынын (жарым-жартылай таанылган) ыдырашы, Косовонун көз карандысыздыгынын бир тараптуу жарыяланышы (жарым-жартылай таанылган)15 жаңы деңизге чыга албаган мамлекет жана жарым-жартылай таанылган деңизге чыга албаган 5 мамлекеттин пайда болушуна алып келген. Мурдагы деңизге чыга албаган Чехословакия 1993-жылдын 1-январында таркап кеткен. 2022-жылдын 5-октябрында Луганск Эл Республикасы Россияга аннексияланып, де-факто деңизге чыга албаган мамлекетке айланган [1].
Жалпысынан алганда, деңизге чыгуу мүмкүнчүлүгүнүн жоктугу ачык деңизге чыгууга тоскоолдук кылган кээ бир саясий жана экономикалык кемчиликтерди жаратат. Ушул себептен улам, тарых бою чоң-кичине элдер байлык, кан төгүү жана саясий капитал үчүн чоң чыгымга учураса да, ачык сууларга жетүүгө умтулушкан [1].
Деңизге чыга албай калуу экономикалык өнүгүүнүн деңгээлине, соода жолдорун жана соода эркиндигине, тилдик тоскоолдуктарга жана башка факторлорго байланыштуу жумшартылышы же курчушу мүмкүн. Андорра, Австрия, Лихтенштейн, Люксембург, Сан-Марино, Швейцария жана Ватикан сыяктуу Европанын деңизге чыга албаган айрым өлкөлөрү дүйнөлүк саясий иштерде бейтараптуулукту сакташат. Бирок, деңизге чыга албаган 44 өлкөнүн 32си, анын ичинде Африкадагы, Азиядагы жана Түштүк Америкадагы деңизге чыга албаган бардык өлкөлөр Бириккен Улуттар Уюму тарабынан деңизге чыгууга мүмкүнчүлүгү жок өнүгүп келе жаткан өлкөлөр (LLDCs) катары классификацияланган [2]. Адамдык өнүгүү индекси (АӨИ) эң төмөн болгон он эки өлкөнүн тогузу деңизге чыга албайт .Эл аралык демилгелер Бириккен Улуттар Уюмунун 2030-жылга чейин теңсиздикти олуттуу кыскартууга багытталган Туруктуу өнүгүү максаттары сыяктуу маселелерден келип чыккан теңсиздикти кыскартууга багытталган .
Маанилүүлүгү
Тарыхый жактан алганда,деңизге чыга албаган жер өлкөнүн өнүгүшү үчүн зыяндуу болгон. Бул өлкөнү балык чарбасы сыяктуу маанилүү деңиз ресурстарынан ажыратат жана социалдык-экономикалык өнүгүүнүн маанилүү компоненти болгон деңиз соодасына түз кирүүгө жол бербейт. Ошентип, жээк аймактары же Дүйнөлүк океанга чыгуу мүмкүнчүлүгү бар ички аймактар, Дүйнөлүк океанга кире албаган ички аймактарга караганда байыраак жана калк жыш жайгашкан. Пол Коллиер «Bottom Billion (Төмөн миллиард)» деген китебинде жакыр географиялык аймактагы деңизге чыгууга мүмкүнчүлүгү жок, өлкөнү артка тарткан өнүгүүгө тоскоол болгон төрт негизги «тоскоолдуктун» бири экенин айтат. Таасири өзгөчө деңизге чыга албаган өлкөлөр үчүн күчтүү, анткени алар дүйнөнүн башка өлкөлөрү менен соодасында чектелүү. Ал айтат: “Жээк болсоң – дүйнөгө кызмат кыласың, деңизге чыкпасаң – коңшуңа кызмат кыласың” [3]. Башкалары деңизге чыга албагандын артыкчылыктары бар,анткени бул өлкөнү арзан импорттон коргогон “табигый тоскоолдук” деп ырасташат. Кээ бир учурларда, бул күчтүү жергиликтүү тамак-аш системаларына алып келди .
Деңизге чыга албаган, өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдө эл аралык жүк ташуунун баасы жээктеги өнүгүп келе жаткан өлкөлөргө караганда бир топ жогору[1].
Аба каттамдары маанилүү боло электе, жүргүнчүлөрдүн саякатына да тоскоолдуктар болгон, эл аралык жүргүнчү кайыктары чек ара көзөмөлүнөн өтүүгө аргасыз болгон, кээ бир учурларда виза талаптары менен[1].
Тарыхый жактан алганда, өлкөлөр деңизге жакын жерлерди алууга аракет кылышкан:
- Рагуса Республикасы 1699-жылы Венеция Республикасы менен кургактыктан чек ара болгусу келбегендиктен Неум шаарын Осмон империясына берген [4]. Бул чакан муниципалитет Босния жана Герцеговина тарабынан мурасталып калган жана азыр Адриатика жээгинин Хорватия бөлүгүн экиге бөлүп, деңизге чыгуу мүмкүнчүлүгүн чектейт.
- Азыр Конго Демократиялык Республикасын түзгөн аймакка ээлик кылган Эл аралык Конго коомуна Анголаны деңизге туташтыруу үчүн 1885-жылы Берлин конференциясы тарабынан кесилген тар тилке берилген.
- Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин, Версаль келишиминде "Польша коридору" деп белгиленген Германиянын бир бөлүгү Балтика деңизине чыгуу үчүн жаңы Экинчи Польша Республикасына берилген. Бул Польшага кыска жээк берди. Ал ошондой эле Данцигди (азыркы Гданьск ) порту жана Польшага эркин кирүү мүмкүнчүлүгү бар Данцигдин эркин шаары кылуу үчүн шылтоо болгон. Бирок, немистер аскердик материалдардын эркин кирүүсүнө тоскоолдуктарды коюшкан. Буга жооп иретинде Гдыниянын чакан балык кармоочу порту тез эле бир кыйла кеңейтирилди.
- 2005-жылы Украина менен болгон аймактык алмашуунун натыйжасында Молдова Дунай жээгинин 600 метрлик тилкесин [5] алып, кийин ал жерде Джурджулести портун курган.
Соода келишимдери
Өлкөлөр коңшу мамлекеттер аркылуу жүктөрдү бекер ташуу боюнча келишимдерди түзүшкөн:
- Версаль келишими Германияга Гамбург жана Штеттин портторунун бир бөлүгүн Чехословакияга 99 жылга ижарага берүүнү талап кылып, Чехословакияга Эльба жана Одер дарыялары аркылуу деңиз аркылуу соода жүргүзүүгө мүмкүндүк берген. Штеттин порту Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Польшага аннексияланган [6]. Бирок Гамбург келишимине ылайык, порттун бир бөлүгүн 2028-жылга чейин Чехословакиянын мураскери болгон Чехия деңиз соодасы үчүн пайдалана алат.
- Дунай эл аралык суу жолу болгондуктан, деңизге чыга албаган Австрия, Венгрия, Молдова, Сербия жана Словакия Кара деңизге коопсуз кире алышкан. Бирок, океандагы кемелер Дунайды пайдалана албагандыктан, баары бир жүктү жылдырууга туура келген. Ошондуктан Австрия менен Венгрияга көптөгөн чет өлкөлүк импорт Атлантика жана Жер Ортолук деңиз порттору аркылуу өтүп, кургактык транспортун колдонушат. Ушундай эле жагдай Швейцариянын кайыктары бар Рейн дарыясында да бар. Люксембургда Мозель дарыясы аркылуу өткөн мындай каттам бар, бирок Лихтенштейн Рейнде жайгашканы менен, кайык менен кире албайт.
- Меконг - деңизге чыга албаган Лаос Түштүк Кытай деңизине кире турган эл аралык суу жолу.
- Эркин порттор жүктөрдү кыска аралыктагы кемелер же дарыя кемелери менен ташууга мүмкүндүк берет.
- TIR конвенциясы кабыл алынгандан кийин, Европа боюнча товарларды бажы текшерүүлөрү жана төлөмдөрсүз ташууга мүмкүн болду.
Саясий натыйжалары
Деңизге чыга албай калуу, адатта, өлкө үчүн саясий, аскердик жана экономикалык жактан чоң жоготуу. Төмөндө деңизге чыга албаган өлкөлөрдүн мисалдары келтирилген.
- 30 жылдык согуштан кийин [7] Эритрея эгемендүүлүккө ээ болуп, 1991-жылы Эфиопия деңизге чыга албайт. Эфиопиянын деңиз флоту дагы бир нече жыл чет өлкөлүк порттор менен иштешти.
- Черногория Сербия жана Черногория Биримдигинен чыккандан кийин Сербия деңизге чыга албай калды.
- Боливия Тынч океандагы согушта Чилиге утулуп калган.
- Перу менен Аргентина да жүк транзитине өзгөчө көңүл бурушту. Тынч океан согушу маалында болбогон Боливия деңиз флоту кийин түзүлүп, Титикака көлүндө жана дарыяларда поезддер да жүрөт. Боливия эли жыл сайын «Диа-дель Марды» (Деңиз күнү) өзүнүн аймактык жоготуусун эскерүү үчүн патриоттук маанайда белгилейт. Ал ошондой эле жээктеги Антофагаста шаарын жана дүйнөдөгү эң маанилүү жана кирешелүү жез кендерин камтыйт. 21-кылымдын башында Боливиядан деңизге куурдун жолун тандоо элдик толкундоолорго түрткү болгон, анткени эл куурду Чилинин аймагы аркылуу өткөрүү вариантына каршы чыгышкан.
- Австрия менен Венгрия да Сен-Жермен-ан-Ле келишими (1919) жана Трианон келишими (1920) боюнча деңизге чыга алган эмес. Мурда Хорватия Венгрия Королдугунун курамында чектелген конституциялык автономияга ээ болсо, Хорватиянын Фиуме / Риека шаары Венгрияны өзүнүн жалгыз эл аралык порту менен камсыз кылуу үчүн түздөн-түз Будапешттен дайындалган губернатор тарабынан башкарылчу. Австриянын эң маанилүү порттору Триест жана Пула болгон.
- Биринчи дүйнөлүк согуштун аягында Антанта өлкөлөрү Севр келишимине ылайык мурдагы Осмон империясын экиге бөлгөндөн кийин Арменияга Трабзон аймагынын бир бөлүгү убада кылынган. Бул Арменияга Кара деңизге чыгуу мүмкүнчүлүгүн берет. Бирок Севр келишими Түркиянын боштондук согушу менен талкаланып, анын ордуна Лозанна келишими (1923-ж.) келип, аймакта түрк бийлигин бекем орноткон.
- 2011-жылы Түштүк Судан Судандан бөлүнүп, биринчиси деңизге чыга албайт. Түштүк Судандагы мунай кендерине байланыштуу эки өлкөнүн ортосундагы жаңжал дагы эле уланууда.
Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) деңиз укугу боюнча конвенциясы, азыр деңизге чыга албаган өлкөгө транзиттик өлкөлөр аркылуу жүк ташууга салыксыз деңизге чыгуу укугун берет Бириккен Улуттар Уюмунун деңизге чыга албаган өнүгүп келе жаткан өлкөлөргө жардам көрсөтүү боюнча иш-аракет программасы бар[8] жана аны уюмдун Башкы катчысынын орун басары Анварул Карим Чоудхури жетектейт.
Бир нече өлкөнүн Каспий жана Жансыз деңиз сыяктуу деңизге чыга албаган суу объектилеринде жээк сызыктары бар. Казакстан сыяктуу өлкөлөр дагы деле деңизге чыга албайт, анткени бул деңиздер эффективдүү көл болуп саналат жана кеңири деңиз соодасына кире албайт. Каспий деңизи, Кара деңиз менен жасалма Волга-Дон каналы аркылуу туташса да, андан чоң океан лайнерлери өтө албайт.
Деңгээли боюнча
Деңизге чыга албаган өлкө деңизге чыга албаган бир өлкө, эки же андан көп ушундай өлкөлөр менен чектеш болушу мүмкүн же деңизге чыга албаган башка өлкөлөр менен курчалган, бул өлкөнү деңизге чыгуу мүмкүнчүлүгүн эки эсе жок кылат.
Өлкө аркылуу
Үч өлкө бир мамлекет тарабынан деңизге чыга албайт
(анклав өлкөлөр):
- Лесото Түштүк Африка менен курчалган өлкө.
- Сан-Марино - Италия менен курчалган өлкө.
- Ватикан, Италия, тагыраагы, Рим менен курчалган өлкө.
Эки өлкө аркылуу
Деңизге чыга албаган жети өлкөнүн ичинен экөөсү гана чектеш коңшулар (жарым анклав өлкөлөр):
- Андорра (Франция менен Испаниянын ортосунда)
- Бутан (Кытай менен Индиянын ортосунда)
- Эсватини (Мозамбик менен Түштүк Африканын ортосунда)
- Лихтенштейн (Австрия менен Швейцариянын ортосундагы "деңиз жолун эки эселенген" өлкөлөрдүн бири)
- Молдова (таанылбаган Приднестровьеден тышкары,
- Румыния менен Украинанын ортосундагы)
- Монголия (Кытай менен Россиянын ортосунда)
- Непал (Кытай менен Индиянын ортосунда)
Бул топко деңизге чыга албаган үч аймакты кошууга болот, алардын экөө эл аралык деңгээлде таанылбаган де-факто мамлекеттер:
- Түштүк Осетия( Грузия менен Россиянын ортосунда) - де-факто мамлекет.
- Приднестровье ( Молдавия менен Украинанын ортосунда) де-факто мамлекет.
- Батыш жээк (Израиль менен Иорданиянын ортосунда) жарым-жартылай Палестина мамлекети тарабынан көзөмөлдөнгөн оккупацияланган аймак.
Эки жолу деңизге чыга албаган өлкөлөр
Эгерде өлкө деңизге чыга албаган өлкөлөр менен гана курчалган болсо (жээк сызыгына жетүү үчүн эң аз дегенде эки өлкөнү кесип өтүү керек) өлкө "эки жолу деңизге чыгу мүмкүнчүлүгү жок" же "эки жолу деңизге чыга албайт" [9][10]. Мындай эки мамлекет бар:
- Лихтенштейн Борбордук Европада, Австрия жана Швейцария менен курчалган.
- Өзбекстан - Борбор Азияны Ооганстан, Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан жана Түркмөнстан [1] курчап турат.
Бул топко деңизге чыга албаган, эл аралык таанылбаган же чектелген де-факто мамлекетти кошууга болот:
Кавказдагы Арсах (Тоолуу Карабак Республикасы деп да аталат) Россиянын бейпилдик күчтөрү тарабынан көзөмөлдөнгөн Арменияга баруучу кууш кургактык коридорун эске албаганда, толугу менен Азербайжан менен курчалган. 2020-жылдагы Тоолуу Карабак согушундагы аймактык жоготуулардан улам эки эсе деңизге чыга албай калган.
Ыйык Рим Империясы ыдырагандан кийин Вюртемберг Королдугу, Бавария Королдугу, Баден Улуу Герцогдугу, Швейцария, Гессен Улуу Герцогдугу (Вимфен эксклавы), Гогенцоллерн-Сигмаринген жана Хогенцоллерн-Хекинген менен чектеш эки жолу деңизге чыга албаган мамлекетке айланган.1866-жылы алар Пруссиянын эксклавы болуп, Вюртембергге жээктеги өлкө менен чек араны ачып берген, бирок жээкке барчу жол дагы эле жок дегенде эки чек араны кесип өтөт. 1815-жылдан 1866-жылга чейин көз карандысыз болгон, эркин Франкфурт шаары эки жолу деңизге чыга албаган. Гессен электораты Улуу Гессен герцогдугу, Гессен-Гомбург герцогдугу жана Нассау герцогдугу менен чектешкен.
1871-жылы Германия бириккенден тартып Биринчи дүйнөлүк согуш аяктаганга чейин деңизге чыга албаган өлкөлөр болгон эмес. Лихтенштейн Адриатика жээгине ээ болгон Австро-Венгрия империясы менен чектешкен жана Кыргызстан ал кезде океан жана деңизге чыга албаган Россия империясынын бир бөлүгү болгон.
1918-жылы Австрия-Венгрия жоюлуп, көз карандысыз, деңизге чыга албаган Австриянын түзүлүшү менен Лихтенштейн 1938-жылга чейин деңизге чыга албаган жалгыз өлкө болуп калды.Ошол жылы Аншлюсте Австрия Балтика деңизи жана Түндүк деңиздеги чек аралары бар фашисттик Германияга кошулду. Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Австрия кайрадан эгемендүүлүккө ээ болуп, Лихтенштейн дагы эки жолу деңизге чыга албай калган.
Орусия империясынын, андан кийин Советтер Союзунун курамында болгон Кыргызстан 1991-жылы СССРдин ыдырашы менен эгемендүүлүккө ээ болуп, деңизге чыга албаган экинчи өлкө болуп калды.