Обично шимпанзо
| Шимпанзо[1] Период: [2] | |
|---|---|
_feeding.jpg) | |
| P. t. schweinfurthii во Националниот парк Кибале, Уганда. | |
| Научна класификација | |
| Род: | шимпанзо |
| Вид: | обично шимпанзо |
| |
 | |
| Распределеност на подвидовите 1. Pan troglodytes verus (зелено) 2. P. t. ellioti (сиво) 3. P. t. troglodytes (црвено) 4. P. t. schweinfurthii (сино) | |
| Синоними | |
| |
Шимпанзото (Pan troglodytes), исто така познато како обично шимпанзо, робусно шимпанзо, ― вид на голем човеколик мајмун, домороден во шумата и саваната на тропска Африка. Има четири потврдени подвида и петти предложен подвид. Шимпанзата и блискородните бонобо (понекогаш наречено „џуџесто шимпанзо“) се класифицирани во родот шимпанзо (Pan). Докази од фосили и секвенцирање на ДНК покажува дека Pan е сестрински таксон на човечка лоза и е најблискиот жив роднина на луѓето.
Шимпанзото е покриено со груба црна коса, но има голо лице, прсти, прсти, дланки и стапала. Тој е поголем и поцврст од бонобото, со тежина од 40-70 кг за мажјаци и 27-50 кг за женки и стои 150 см. Нејзиниот период на бременост е осум месеци. Доенчето е одвикнато на околу три години, но обично одржува блиски односи со својата мајка уште неколку години. Шимпанзото живее во групи со големина од 15 до 150 членови, иако поединците патуваат и се хранат во многу помали групи во текот на денот. Видот живее во строга хиерархија во која доминираат мажите, каде споровите главно се решаваат без потреба од насилство. Скоро сите населенија на шимпанзата се регистрирани со употреба на алатки, модифицирање на стапови, карпи, трева и лисја и нивно користење за лов и стекнување мед, термити, мравки, ореви и вода. Видот исто така бил пронајден како создава изострени стапчиња за да боде мали цицачи.
Шимпанзото е заведено на Црвениот список на МСЗП како загрозен вид. Се проценуваат помеѓу 170 000 и 300 000 единки низ целиот опсег. Најголемите закани за шимпанзата се губење живеалишта, ловокрадство и болести. Шимпанзата се појавуваат во западната популарна култура како стереотипни фигури на кловн и се појавуваат во забави како што се шимпанзови чајанки , циркуски чинови и сценски претстави. Тие понекогаш се чуваат како домашни миленици, иако нивната сила и агресивност ги прави опасни во оваа улога. Околу стотици се чувани во лаборатории за истражување, особено во Соединетите Држави. Биле направени многу обиди да се предаваат јазици како што е американскиот знаковен јазик на шимпанзата, со ограничен успех.
Етимологија
Англискиот збор „chimpanzee“ (чимпанзи) бил првпат запишан во 1738 година.[4] Тој бил изведен од вилискиот ки-мпензе[5] или цилубскиот збор чимпензе, со значење „човеколик мајмун“.[6] Колоквијализмот „chimp“ (чимп) најверојатно бил измислен некое време кон крајот на 1870-тите.[7] Родното име Pan потекнува од грчкиот бог, додека видното име troglodytes е преземено од Троглодитите, митска раса на жители во пештери.[8][9]
Таксономија и генетика
Првиот голем човеколин мајмун познат на западната наука во 17 век бил „оранг-утанг“ (род Pongo), месното малајско име било запишано во Јава од холандскиот лекар Јакоб Бонтиј. Во 1641 година, холандскиот анатомист Николаес Тулп го применил името кон шимпанзо или бонобо донесено во Холандија од денешна Ангола.[10] Друг холандски анатомист, Петер Кампер, расекувал примероци од Средна Африка и Југоисточна Азија во 1770-тите, забележувајќи ги разликите помеѓу африканските и азиските мајмуни. Германскиот натуралист Јохан Фридрих Блуменбах го класифицирал шимпанзата како Simia troglodytes до 1775 година. Друг германски натуралист, Лоренц Окен, го измислил родот Pan во 1816 година. Бонобото било признаено како различно од шимпанзата до 1933 година.[8][9][11]
Еволуција
И покрај големиот број на откритија на фосили на родот човек, фосилите на родот шимпанзо биле опишани дури во 2005 година. Постојните населенија на шимпанзата во Западна и Средна Африка не се преклопуваат со најголемите човечки фосилни места во Источна Африка, но сега се пријавени фосили на шимпанза од Кенија. Ова укажува дека и луѓето и членовите на кладот Pan биле присутни во Долината на Источноафриканскиот Расед за време на средниот плеистоцен.[13]
Доказите за ДНК предложуваат дека видовите бонобо и обичните шимпанза се одделени едни од други пред помалку од еден милион години (слично во однос на Homo sapiens и Неандерталците).[14][15] Генетска студија од 2017 година предложува антички проток на гени (интрогресија) пред 200 - 550 илјади години од бонобо во предците на средишните и источните шимпанза.[16] Лозата на шимпанзата се разделила од последниот заеднички предок на човечката лоза пред околу шест милиони години. Бидејќи никој друг вид, освен Homo sapiens, не преживеал од човечката лоза на тоа разгранување, и двата вида шимпанза се најблиските роднини на луѓето; лозата на луѓе и шимпанза се разминувале од горилата (родот Gorrilla) пред околу седум милиони години. Една студија од 2003 година тврди дека шимпанзото треба да биде вклучено во човечката гранка како Homo troglodytes и забележува „стручњаците велат дека многу научници веројатно ќе се спротивстават на прекласификацијата, особено во емоционално наполнето и често спорно поле на антропологија“.[17]
Подвидови и статус на население
Признаени се четири подвидови на шимпанзата,[18][19] со можност за петти:[16][20]
- Средишно шимпанзо или цчего (Pan troglodytes troglodytes), пронајдено во Камерун, Централноафриканската Република, Екваторска Гвинеја, Габон, Република Конго и Демократска Република Конго, со околу 140.000 единки кои живеат во дивината[21]
- Западно шимпанзо (P. troglodytes verus), пронајдено во Брегот на Слоновата Коска, Гвинеја, Либерија, Мали, Сиера Леоне, Гвинеја-Бисао, Сенегал и Гана со околу 52.800 единки кои сè уште постојат.[22][23]
- Нигериско-камерунско шимпанзо (P. troglodytes ellioti (познат и како P. t. Vellerosus)),[18] кои живеат во пошумените области низ Нигерија и Камерун, со над 6000-9000 единки кои сè уште постојат[24][25]
- Источно шимпанзо (P. troglodytes schweinfurthii), пронајдено во Централноафриканската Република, Јужен Судан, Демократска Република Конго, Уганда, Руанда, Бурунди, Танзанија и Замбија, со приближно 180.000 - 256.000 единки кои сè уште постојат во дивината[26]
- Југоисточно шимпанзо (P. troglodytes marungensis), во Бурунди, Руанда, Танзанија и Уганда: Колин Гроувс тврди дека ова е подвид, создаден со доволна варијација помеѓу северното и јужното население на P. t. schweinfurthii.[20]
Галерија
Шимпанзото Коко во Зоо Скопје
Мажјак во Зоо Скопје
Мажјак во Зоо Скопје
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Поврзано
- Anthropopithecus – застарен приматски таксон
- Билиски шимпанза – шимпанза во северна Демократска Република Конго
- Список на поедини човеколики мајмуни – список на значајни нечовечки човеколики мајмуни
- Проституција кај животните – ограничен доказ за проституција кај животните
- Еден мал чекор: Приказната за вселенските шимпанза, документарен филм од 2008 година
- Шимпанзо, документарен филм од 2012 година
Наводи
Општи извори
- Гудал, Џејн (1986). The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior. The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-11649-8.
Надворешни врски
- DiscoverChimpanzees.org
- Ресурси на геном на шимпанзата
- Информации за приматот обично шимпанзо
- Профил на видот на Службата за риби и див свет на САД Архивирано на 2 октомври 2006 г.
- Погледнете го обичниот геном на шимпанзата на Ensembl
- Човечки времеслед (интерактивен) - Смитсонијан, Национален природонаучен музеј (август 2016 година).