ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ

ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଏହି ନଦୀକୁ ସିନ୍ଧୁ ଓ ପାର୍ସୀ ଭାଷାରେ ଏହି ନଦୀକୁ ହିନ୍ଦୁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସ୍ଥଳପଥରେ ବାହାରୁ ଭାରତକୁ ଆସୁଥିବା ଲୋକେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀକୁ ସୀମାନ୍ତ ନଦୀ ବା ସୀମାରେ ଥିବା ନଦୀ ବୋଲି କହୁଥିଲେ ।^{[୫][୬][୭][୮][୯]} ପ୍ରାଚୀନ ଇରାନୀୟ ଭାଷାରେ *ସ ଧ୍ୱନି ହ ବୋଲି ଉଚ୍ଚାରିତ ହେଉଥିବାରୁ ଏପରି ଦୁଇଟି ନାମ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ଆସ୍କୋ ପାର୍ପୋଲାଙ୍କ ମତରେ ଆନୁମାନିକ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୮୫୦-୬୦୦ ବେଳକୁ ଏହି ଦୁଇ ନାମର ପ୍ରଚଳନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।^{[୧୦][୧୧]} ପାରସ୍ୟର ଆକେମେନିଡ୍ ସାମ୍ରାଜ୍ୟରୁ ଗ୍ରୀକ୍ (ଯବନ) ଲୋକେ ଏହି ନଦୀର ନାମ ଜାଣିବା ପରେ ତାହାକୁ ନିଜ ଭାଷାରେ ଇଣ୍ଡୋସ୍ (Ἰνδός) ବୋଲି ଉଚ୍ଚାରଣ କଲେ ।^[୧୨] ପରେ ପ୍ରାଚୀନ ରୋମ୍ ସଭ୍ୟତାରେ ଏହି ନାମ ସାମାନ୍ୟ ଅପଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇ ଇଣ୍ଡସ୍ ବୋଲାଇଲା । ପ୍ରଚଳିତ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ଇଣ୍ଡସ୍ ନାମ ରହିଛି ।

ସଂସ୍କୃତରେ ସିନ୍ଧୁ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଲା ସାଗର, ମହାସାଗର ଅଥବା କୌଣସି ବୃହତ୍ ଜଳାଶୟ ।^[୧୩] ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ପାରସ୍ୟ ଭାଷାରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀକୁ ଦରିଆ ବୋଲି ମଧ୍ୟ ନାମିତ କରାଯାଇଛି ।^[୧୪] ଦରିଆ ଶବ୍ଦଟି ମଧ୍ୟ କୌଣସି ବୃହତ୍ ଜଳାଶୟ ଅଥବା ସାଗରକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ସିନ୍ଧୁ ଶବ୍ଦର ଅନ୍ୟ ଭାଷାରେ କିଛି ନାମ ହେଲା - ସିନ୍ଦା (ପାଖାପାଖି ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୭ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଏସିରୀୟ ଭାଷାରେ), ଆବ୍-ଏ-ସିନ୍ଦ୍ (ପାରସ୍ୟ ଭାଷାରେ), ଅବାସିନ୍ଦ୍ (ପସ୍ତୋ ଭାଷାରେ), ଅଲ୍-ସିନ୍ଦ୍ (ଆରବୀୟ ଭାଷାରେ), ସିନ୍ତୌ (ଚୀନୀ ଭାଷାରେ) ଏବଂ ସନ୍ତ୍ରୀ (ଜାଭାଦ୍ୱୀପର ଭାଷାରେ) ।

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଏସୀୟ ଭାଷା ଦେଖିଲେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀକୁ ହିନ୍ଦୀ ଭାଷାରେ ସିନ୍ଧୁ (सिन्धु), ସିନ୍ଧୀ ଭାଷାରେ ସିନ୍ଧୁ (سنڌو), ଶାହାମୁଖୀ ପଞ୍ଜାବୀ ଭାଷାରେ ସିନ୍ଧ୍ (سندھ), ଗୁରୁମୁଖୀ ପଞ୍ଜାବୀ ଭାଷାରେ ସିନ୍ଧ୍ ନଦୀ (ਸਿੰਧ ਨਦੀ), ପସ୍ତୋ ଭାଷାରେ ଅବାସିନ୍ (اباسين) – ଅର୍ଥାତ୍ ନଦୀମାନଙ୍କ ପିତା, ଆରବୀୟ ଭାଷାରେ ନହର୍-ଅଲ୍-ସିନ୍ଦ୍ (نهر السند), ସାଧାରଣ ତିବ୍ବତୀୟ ଭାଷାରେ ସିଙ୍ଗି ଖମ୍ବନ୍ (སེང་གེ་གཙང་པོ།) – ଅର୍ଥାତ୍ ସିଂହ ସ୍ରୋତ, ଚୀନୀ ଭାଷାରେ ୟିନ୍ଦୁ (印度), ତୁର୍କୀ ଭାଷାରେ ନୀଲାବ ଏବଂ ସିଂହଳୀ ଭାଷାରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ (සින්දු නදී) ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।

ପାକିସ୍ତାନର ଅର୍ଥନୀତିରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଜଳ ସମ୍ବଳର ବିଶେଷ ଭୂମିକା ରହିଛି । ମୁଖ୍ୟତଃ ପାକିସ୍ତାନର ପଞ୍ଜାବ (ଅଧିକ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ପାକିସ୍ତାନର ରୁଟିଝୁଡ଼ି (breadbasket) ଭାବେ ପରିଚିତ) ଓ ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ରୂପେ ଉପକୃତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ପଞ୍ଜାବ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଲା - "ପାଞ୍ଚ ନଦୀର ଦେଶ" । ଏଠାରେ ପାଞ୍ଚଟି ନଦୀ ହେଲେ ଝେଲମ, ଚେନାବ, ରାୱି, ବେଆସ୍ ଓ ଶତଲେଜ ଯାହା ମିଳିତ ଭାବେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ନିଷ୍କାସିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏତତ୍ ବ୍ୟତୀତ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ପାକିସ୍ତାନର ବହୁ ଉଦ୍ୟୋଗକୁ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ପାଣି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସହର ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପାନୀୟ ଜଳ ଯୋଗାଇଥାଏ ।

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ମୂଳ ଉତ୍ସ ତିବ୍ବତରେ ରହିଛି । ସେଙ୍ଗେ ଜାଙ୍ଗବୋ ଓ ଗାର୍ ତ୍ସାଙ୍ଗପୋର ସଙ୍ଗମରୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି । ଏହି ଦୁଇ ନଦୀ ଗାଂଗଲୋଂଗ କାଂଗ୍ରି ଓ ଗାଂଗଦିସେ ଶାନ୍ (କୈଳାସ ପର୍ବତର ଗାଂଗ୍ ରିମ୍ପୋଶେ) ପର୍ବତରେ ପ୍ରବାହିତ ସ୍ରୋତ ଓ ଝରଣାସମୂହରୁ ସୃଷ୍ଟ । ଏହି ସଙ୍ଗମ ପରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମ ଦିଗରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ଲଦାଖ ଓ ବାଲ୍‍ଟିସ୍ତାନ ଅତିକ୍ରମ କରିବା ପରେ କାରାକୋରମ୍ ପର୍ବତଶ୍ରେଣୀର ଦକ୍ଷିଣରେ ଗିଲ୍‍ଗିଟ୍ ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇଛି । ଶ୍ୟୋକ୍, ଶିଗର୍ ଓ ଗିଲି‍ଗିଟ୍ ନଦୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ହିମସ୍ରୋତରୁ ସୃଷ୍ଟ ଓ ଏମାନେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀକୁ ନିଜ ଜଳଦ୍ୱାରା ପରିବୃଦ୍ଧ କରିଥାନ୍ତି । ଏହା ପରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଦକ୍ଷିଣାଭିମୁଖୀ ହୋଇ ପାକିସ୍ତାନର କାଲାବାଗଠାରେ ପଞ୍ଜାବର ସମତଳ ଅଞ୍ଚଳକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଛି । ନଙ୍ଗା ପର୍ବତ ନିକଟରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ଗଭୀର ଗଣ୍ଡମାନ ରହିଛି ଯାହାର ଗଭୀରତା ୪୨୦୦-୫୨୦୦ମିଟର୍ (୧୫୦୦୦-୧୭୦୦୦ ଫୁଟ୍) । ଏହା ପରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ହଜାରା ନିକଟରେ ଅତି ତୀବ୍ର ଧାରରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଛି ଓ ସେଠାରେ ତର୍ବେଲା ନଦୀବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଛି । ଆଟକ୍‍ଠାରେ କାବୁଲ ନଦୀ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ସହ ମିଳିତ ହୋଇଛି । ଏହା ପରଠାରୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ପଞ୍ଜାବର ସମତଳ ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରବାହିତ ।^[୧୫] ପଞ୍ଜାବ ପରେ ପାକିସ୍ତାନର ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳ ଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହେବାବେଳକୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଅଧିକ ପ୍ରସାରିତ, ବିଖଣ୍ଡିତ ଓ ଧୀର ହୋଇଯାଇଛି । ମିଠାନକୋଟ ନିକଟରେ ପଞ୍ଜନଦ ନଦୀ ସିନ୍ଧୁ ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇଛି । ପଞ୍ଜନଦ ସଙ୍ଗମ ପରଠାରୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀକୁ ଏକଦା ସତନଦ ନଦୀ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଉଥିଲା (ସିନ୍ଧୁ, ପଞ୍ଜାବର ପାଞ୍ଚ ନଦୀ ଓ କାବୁଲ ନଦୀକୁ ମିଶାଇ ସାତ ନଦୀ) । ଏହା ପରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଜାମଶୋରୋ ଅତିକ୍ରମ କରି ପାକିସ୍ତାନର ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳର ଥଟ୍ଟାର ଦକ୍ଷିଣକୁ ନିଜର ମୁଖ୍ୟ ତ୍ରିକୋଣଭୂମିରେ ଅନେକ ଶାଖାରେ ବିଖଣ୍ଡିତ ହୋଇଛି ।

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ଜୁଆର ଆସିଲେ ନଦୀ ମୁହାଣରେ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ପ୍ରବାହ ଘଟିଥାଏ । ତିବ୍ବତ, ଭାରତ ଓ ପାକିସ୍ତାନରେ ରହିଥିବା ହିମାଳୟ, କାରାକୋରମ ଓ ହିନ୍ଦୁକୁଶର ହିମସ୍ରୋତମାନେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ସ । ଋତୁଚକ୍ରର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ପ୍ରବାହରେ ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନତା ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଶୀତ ଋତୁରେ ନଦୀରେ ପାଣି କମ୍ ଥିବା ବେଳେ ଜୁଲାଇରୁ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୌସୁମୀ ପ୍ରବାହ ସମୟରେ ନଦୀରେ ପ୍ରଚୁର ବନ୍ୟା ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରାଗୈତିହାସିକ ସମୟରୁ ନଦୀର ଗତିପଥରେ ବାରମ୍ବାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବାର ପ୍ରମାଣ ରହିଛି – ଯଥା : ୧୮୧୬ ମସିହାରେ ଏକ ଭୂମିକମ୍ପ ପରେ ବନ୍ନି ତୃଣଭୂମିକୁ ଲାଗି କଚ୍ଛର ଲବଣମରୁକୁ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥିବା ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ସାମାନ୍ୟ ପଶ୍ଚିମାଭିମୁଖୀ ହୋଇ ପ୍ରବାହିତ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା ।^{[୧୬][୧୭]} ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟରେ ବନ୍ୟାଜଳ ଅଧିକ ହେଲେ ହିଁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଏକ ଅଂଶ କଚ୍ଛ ଲବଣ ମରୁକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।^[୧୮]

ତିବ୍ବତରେ କୈଳାସ ପର୍ବତ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ସେଙ୍ଗେ ଖବାବ ସ୍ରୋତକୁ (ଅର୍ଥାତ୍ ସିଂହର ମୁଖ) ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଉତ୍ସ ବୋଲି ପୁରୁଣା ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି । ଏହି ନିକଟରେ ଅନେକ ଝରଣା ଓ ସ୍ରୋତ ଏହା ସହ ମିଳିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଯଦିଓ ଏହି ସ୍ରୋତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ସେଙ୍ଗେ ଖବାବ ସ୍ରୋତଠାରୁ ବଡ଼, କିନ୍ତୁ ଏହି ସ୍ରୋତମାନଙ୍କ ପ୍ରବାହ ହାର ବରଫ ପାଣି ତରଳିବା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ସହ ସଙ୍ଗମ ପୂର୍ବରୁ ଜାନ୍‍ସ୍କାର ନଦୀରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରୁ ଅଧିକ ପାଣି ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।^[୧୯]

ଋକବେଦରେ ଅନେକ ନଦୀର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି ଯାହା ମଧ୍ୟରୁ "ସିନ୍ଧୁ" ନଦୀ ଅନ୍ୟତମ । ଋକବେଦରେ ୧୭୬ ଥର ଏକବଚନ ଶବ୍ଦ "ସିନ୍ଧୁ" ଓ ୯୪ ଥର ବହୁବଚନ ଶବ୍ଦ "ସିନ୍ଧବଃ" ଉଲ୍ଲିଖିତ ଅଛି । ସିନ୍ଧୁ ଶବ୍ଦଟି ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ନଦୀ ପାଇଁ ହିଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ରଚିତ ଓ ଋକବେଦରେ ସମ୍ମିଳିତ ସ୍ତୋତ୍ର ସବୁରେ ସିନ୍ଧୁ ଶବ୍ଦ କେବଳ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ; ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ନଦୀସ୍ତୁତି ସୁକ୍ତ । ଋକବେଦର ଶ୍ଳୋକରେ ବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ର ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ନଦୀଙ୍କୁ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗବାଚୀ ଶବ୍ଦରେ ସମ୍ବୋଧନ କରାଯାଇଛି ।

ସିନ୍ଧୁ ଉପତ୍ୟକାରେ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିବା ପ୍ରାଚୀନ ସଭ୍ୟତାର କିଛି ମୁଖ୍ୟ ନଗର ହେଲେ – ହରପ୍ପା ଓ ମହେଞ୍ଜୋଦାରୋ । ଏହି ନଗରର ଅବଶେଷ ଏମାନଙ୍କ ଜୀବନକାଳ ଆନୁମାନିକ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୩୩୦୦ସମୟରେ ଅବସ୍ଥାପିତ କରିଥାଏ ଯାହାକି ଆମ ଜ୍ଞାତସାରରେ ଥିବା ସର୍ବବୃହତ୍ ପ୍ରାଚୀନ ସଭ୍ୟତା । ଏହି ସଭ୍ୟତା ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ଆଫଗାନିସ୍ତାନରୁ ନେଇ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପାକିସ୍ତାନ ଓ ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମ ଭାରତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପ୍ତ ଥିଲା ।^[୨୦] ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ଝେଲମ ନଦୀର ପୂର୍ବ ପଟେ ରୋପର୍‍ରୁ ଶତଲେଜ୍‍ର ଉପରମୁଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ସଭ୍ୟତାର ଅବଶେଷ ମିଳେ । ସମୁଦ୍ର କୂଳରେ ପାକିସ୍ତାନ ଓ ଇରାନ ସୀମାସ୍ଥିତ ସୁଟକାଗାନ ଡୋରରୁ ଗୁଜରାଟର କଚ୍ଛ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତା ବ୍ୟାପ୍ତ ଥିଲା । ଉତ୍ତର ଆଫଗାନିସ୍ତାନରେ ଆମୁ ନଦୀ (ସ୍ଥାନୀୟ ନାମ "ଆମୁ ଦରିଆ") କୂଳର ଶୋର୍ତ୍ତୁଘାଇ ଓ ଦିଲ୍ଲୀଠାରୁ ୨୮ କିଲୋମିଟର୍ ଦୂରରେ ହିନ୍ଦୋନ ନଦୀ କୂଳର ଆଲମଗିରପୁର ପରି ସ୍ଥାନରେ ମଧ୍ୟ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ଅବଶେଷ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଅଦ୍ୟାବଧି ୧୦୫୨ରୁ ଅଧିକ ସ୍ଥାନରେ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ଅବଶେଷ ମିଳିଛି ଓ ଏଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାୟତଃ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ନଦୀ ଓ ତାହାର ଉପନଦୀମାନଙ୍କ କୂଳରେ ଅବସ୍ଥିତ । ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ନଗରୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହରପ୍ପା ଓ ମହେଞ୍ଜୋଦାରୋ ମୁଖ୍ୟ । ତା’ଛଡ଼ା ଲୋଥାଲ୍, ଧୋଲାୱିରା, ଗନେରିୱାଲା, ରାଖିଗର୍‍ହି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାନରୁ ମଧ୍ୟ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ବହୁ ଅବଶେଷ ମିଳିଛି । ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତା ବିଷୟରେ ଜଣାଥିବା ୮୦୦ରୁ ଅଧିକ ସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ ୯୦-୯୬ଟି ସ୍ଥାନ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି । ଶତଲେଜ୍ (ଶତଦ୍ରୁ) ନଦୀ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତା ସମୟରେ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ନଦୀର ଉପନଦୀ ଥିଲା ଯାହା ତଟରେ ଅନେକ ସହର ଓ ଜନବସତି ଗଢ଼ି ଉଠିଥିଲା ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଶତଲେଜ୍ ନଦୀ ପଶ୍ଚିମକୁ ଦିଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ସହିତ ମିଳିତ ହେଲା ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଉଛି ।

ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୧୭୦୦ରୁ ୬୦୦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତୀୟ-ଆର୍ଯ୍ୟମାନେ ଗାନ୍ଧାର ରାଜ୍ୟରେ ବସତି ସ୍ଥାପନ କରୁଥିଲେ ଯାହା "ଗାନ୍ଧାର ସମାଧି ସଭ୍ୟତା" ବା "ସ୍ୱାଟ୍ ସଂସ୍କୃତି"ର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଅବଶେଷରୁ ଜଣାପଡ଼ିଛି । ମହେଞ୍ଜୋଦାରୋ ଓ ହରପ୍ପା ପରି ନଗରର ପତନ ବା ପରିତ୍ୟାଗ ପରେ ଏହି ଜନବସତି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।

ଭାରତର ଇଂରାଜୀ ନାମ ଇଣ୍ଡିଆ ମଧ୍ୟ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଇଂରାଜୀ ନାମ ଇଣ୍ଡସ୍‍ରୁ ଉଦ୍ଧୃତ । ପ୍ରାଚୀନ ସମୟରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର କୂଳବର୍ତ୍ତୀ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଭାରତ ବୋଲି ଲୋକେ କହୁଥିଲେ । ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୩୦୦ ବେଳକୁ ହେରୋଡଟସ୍ ଓ ମେଘାସ୍ଥିନିସ୍ ପରି ଗ୍ରୀକ୍ ଐତିହାସିକ ଏବଂ ପରିବ୍ରାଜକମାନେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶକୁ ଇଣ୍ଡିଆ ବୋଲି କହିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ ।^{[୨୧][୨୨]}

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ନିମ୍ନ ଅବବାହିକା ଇରାନୀୟ ମାଳଭୂମି ଓ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାକୃତିକ ସୀମା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ । ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ସମଗ୍ର ପାକିସ୍ତାନ (ବଲୋଚିସ୍ତାନ, ଖାଇବର୍ ପଖ୍‍ତୁନ୍‍ଖ୍ୱା, ପଞ୍ଜାବ, ସିନ୍ଧ), ଆଫଗାନିସ୍ତାନ ଓ ଭାରତରେ ବ୍ୟାପ୍ତ । ଗ୍ରୀସ ଦେଶର ମେସିଡୋନିଆ ରାଜ୍ୟର ବିଶ୍ୱବିଜୟୀ ସମ୍ରାଟ^{[ଆଧାର ଲୋଡ଼ା]} ଆଲେକ୍‍ଜାଣ୍ଡାର୍ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ପଶ୍ଚିମ ତଟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଜୟ କରି ନିଜ ସାମ୍ରାଜ୍ୟରେ ମିଶାଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ତତ୍‍ପରେ ସେମାନେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଦକ୍ଷିଣ ଭାଗରୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ । ତାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଅବବାହିକାସ୍ଥ ସମତଳଭୂମି ପ୍ରଥମେ ପାରସ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟଦ୍ୱାରା ଓ ପରେ କୁଶାଣ ରାଜବଂଶଦ୍ୱାରା ଶାସିତ ହେଉଥିଲା । ଭାରତକୁ ଆକ୍ରମଣ ଓ ଅଧିକାର କରିଥିବା ମହମ୍ମଦ ବିନ୍ କାଶିମ୍, ଗଜନୀର ମାମୁଦ, ମହମ୍ମଦ ଘୋରୀ, ତୈମୁରଲଂଗ, ବାବରଙ୍କ ପରି ମୁସ୍‍ଲିମ୍ ଶାସକ ଓ ତାଙ୍କ ସୈନ୍ୟବାହିନୀ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଅତିକ୍ରମ କରି ଭାରତରେ ପ୍ରବେଶ କରିଥିଲେ ।

ଲଦାଖର ଲେହ ସହର ନିକଟରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ପ୍ରବାହ

ଉପନଦୀ ସମୂହ

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଯୋଗୁଁ ସିନ୍ଧୁ ସମୁଦ୍ରତଳ ପଟୁ (Indus submarine fan) ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ଓ ଏହା ପୃଥିବୀର ଦ୍ୱିତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ସମୁଦ୍ରତଳ ପଟୁ ।^[୨୩] ଆଦିମ ଯୁଗରୁ ବିଭିନ୍ନ ପର୍ବତରୁ ଅବକ୍ଷୟ ହୋଇ ଆସିଥିବା ୫୦ ଲକ୍ଷ ଘନ କିଲୋମିଟର୍ ବସ୍ତୁରୁ ଏହା ଗଠିତ । ଏହି ସବୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଭାରତ ଓ ପାକିସ୍ତାନର କାରାକୋରମ୍ ପର୍ବତମାଳାରୁ ଓ ଆଉ ଏକ ଅଂଶ ହିମାଳୟରୁ ପଞ୍ଚ ନଦୀଦ୍ୱାରା ବହି ଆସି ଜମା ହୋଇଛି ବୋଲି ଏକ ଗବେଷଣାରୁ ଜଣା ପଡ଼ିଛି । ଆରବ ସାଗରରୁ ସଂଗୃହୀତ ପଟୁ ଇତ୍ୟାଦିରୁ ଜଣା ପଡ଼େ ଯେ ୫୦ ଲକ୍ଷ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ପଞ୍ଜାବ ଅଞ୍ଚଳର ପାଞ୍ଚ ନଦୀ ସିନ୍ଧୁ ଦେଇ ଆରବ ସାଗରକୁ ନୁହେଁ ବରଂ ଗଙ୍ଗାଦ୍ୱାରା ବଙ୍ଗୋପସାଗର ଆଡ଼କୁ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥିଲେ ।^[୨୪] ଆଉ ଏକ ପୂର୍ବ ଗବେଷଣା ଅନୁଯାୟୀ ୪୫୦ ଲକ୍ଷ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ଆରବ ସାଗରରେ ପଶ୍ଚିମ ତିବ୍ବତରୁ ବହି ଆସିଥିବା ପଟୁ ଓ ବାଲି ମିଳେ ଯାହା ସେହି ସମୟରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ବହୁଥିବାର ସମ୍ଭାବନା ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ।^[୨୫] ପ୍ରଚୀନ ସମୟର ଏହି ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ତ୍ରିକୋଣଭୂମି ବା ମୁହାଣ ଆଫଗାନିସ୍ତାନ ଓ ପାକିସ୍ତାନ ସୀମା ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ କଟାୱଜଠାରେ ଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ବାରମ୍ବାର ଦିଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ବହିଥିବା ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଯୋଗୁଁ ନଙ୍ଗା ପର୍ବତ ଅଞ୍ଚଳରେ ବହୁତ ଭୂଭାଗର ଅବକ୍ଷୟ ଘଟିଛି । ^[୨୬]

୨୦୧୧ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ମାସର ଏକ ଉପଗ୍ରହ ଚିତ୍ରରୁ ଜଣା ପଡ଼ିଲା ଯେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ପୁଣି ଭାରତକୁ ପଶି କଚ୍ଛର ଲବଣମରୁ ଓ ଅହମଦାବାଦ ନିକଟସ୍ଥ ନଳ ସରୋବର ପକ୍ଷୀ ଅଭୟାରଣ୍ୟର ହ୍ରଦ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବାହିତ ହେବାକୁ ଲାଗିଛି ।^[୧୮] ପ୍ରବଳ ବୃଷ୍ଟିପାତ ଯୋଗୁଁ କଲ୍ରି, ମଞ୍ଚାର, ହେମଲ ହ୍ରଦମାନଙ୍କରୁ ପାଣି ଉଛୁଳି ବନ୍ୟା ହେଉଛି । ୧୮୧୯ର ଭୂମିକମ୍ପର ପ୍ରାୟ ଦୁଇ ଶତାବ୍ଦୀ ପରେ ପୁଣି ଏପରି ଗତିପଥରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି ।

ଟ୍ରାଇଏସିକ୍ କଳ୍ପର “ଇଣ୍ଡ୍ୱାନ” କାଳର ନାମ ସିନ୍ଧୁର ଇଂରାଜୀ ନାମ ଇଣ୍ଡସ୍‍ରୁ ଉଦ୍ଧୃତ ।

ଆଲେକ୍‍ଜାଣ୍ଡାରଙ୍କ ଯୁଦ୍ଧଯାତ୍ରା ସମୟର ଐତିହାସିକ ବିବରଣୀରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀକୂଳରେ ବହୁ ଘଞ୍ଚ ଅରଣ୍ୟ ଥିଲା ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ବହୁମାତ୍ରାରେ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ନିଜ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ପୁସ୍ତକ “ବାବରନାମା”ରେ ମୋଗଲ ସମ୍ରାଟ ବାବର ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ କୂଳରେ ଗଣ୍ଡା ଦେଖିଥିବାର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବ୍ୟାପକ ଜଙ୍ଗଲ ଉଚ୍ଛେଦ ଓ ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ଯୋଗୁଁ ସିୱାଲିକ୍ ପର୍ବତର ଭୌଗୋଳିକ ପରିସ୍ଥିତି, ସେଠାକାର ବନରାଜି ଓ ପରିବେଶ ବହୁମାତ୍ରାରେ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇଛି । ସିନ୍ଧୁ ଉପତ୍ୟକା ଶୁଷ୍କ ଓ ଏଠାରେ ସବୁଜିମା ମଧ୍ୟ କମ୍ । ଜଳସେଚନ ହିଁ ଏଠାକାର ଉତ୍ତମ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନର କାରଣ ।ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଅବବାହିକାରେ ଜୈବବିବିଧତା ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପରିପୁଷ୍ଟ । ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରାୟ ୨୫ଟି ପ୍ରଜାତିର ଉଭୟଚର ଜୀବ ଦେଖିବାକୁ ମିଳନ୍ତି ।^[୨୭]

ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଡଲ୍‍ଫିନ୍ (ଜୀବବିଜ୍ଞାନ ନାମ Platanista indicus minor) କେବଳ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ଦେଖାଯାଇଥାନ୍ତି । ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଡଲ୍‍ଫିନ୍ ଦକ୍ଷିଣ-ଏସୀୟ ନଦୀ ଡଲ୍‍ଫିନ୍‍ମାନଙ୍କର ଏକ ଉପପ୍ରଜାତି । ବିଶ୍ୱ ବନ୍ୟଜୀବ କୋଷ (World Wildlife Fund) ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ଡଲ୍‍ଫିନ୍‍ର ଅବସ୍ଥା ସଙ୍କଟାପନ୍ନ କାରଣ ଏହି ପ୍ରଜାତିର ଜୀବସଂଖ୍ୟା କେବଳ ୧୦୦୦ ହୋଇଗଲାଣି ।^[୨୮]

ସିନ୍ଧୁ ଅବବାହିକାରେ ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବସ୍ଥ ଉଚ୍ଚଭୂମି ଅଞ୍ଚଳରେ ୟୁରେସୀୟ ଓଧ ଓ ଅନ୍ୟତ୍ର ଚିକ୍କଣ ଚର୍ମ ଓଧ – ଏପରି ଦୁଇଟି ପ୍ରଜାତିର ଓଧ ଦେଖାଯାନ୍ତି । ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ଚିକ୍କଣ ଚର୍ମ ଓଧକୁ ସିନ୍ଧ ଓଧ (ଜୀବବିଜ୍ଞାନ ନାମ Lutrogale perspicillata sindica) କୁହାଯାଏ ଓ ଏହି ପ୍ରଜାତି ଅନ୍ୟତ୍ର କେଉଁଠାରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେନାହିଁ ।^[୨୯]

ମତ୍ସ୍ୟ ସମ୍ପଦ

ସିନ୍ଧୁ ଅବବାହିକାର ମତ୍ସ୍ୟ ସମ୍ପଦରେ ୧୮୦ଟି ପ୍ରଜାତିର ବିବିଧ ମଧୁରଜଳ ମାଛ ଦେଖାଯାନ୍ତି^[୩୦] ଓ ତାହା ମଧ୍ୟରୁ ୨୨ଟି ପ୍ରଜାତି ଅନ୍ୟତ୍ର ଦେଖିବାକୁ ମିଳନ୍ତି ନାହିଁ ।^[୨୭] ମାଛ ଧରିବା ବା ଖାଇବା ପ୍ରାଚୀନ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାରୁ ନେଇ ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏଠାକାର ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଅଂଶ ରହିଆସିଛି । ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ଲିପିରେ ମାଛର ଚିତ୍ର ବାରମ୍ବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏହି ଚିତ୍ର ମାଛ ନଚେତ୍ କୌଣସି ତାରକା ବା ଭଗବାନଙ୍କ ସଙ୍କେତ ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଇପାରେ ।^[୩୧]

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଉପର ମୁଣ୍ଡରେ କମ୍ ପ୍ରଜାତିର ମାଛ, ଯଥା : ସ୍ନୋଟ୍ରାଉଟ୍, ମାଗୁର ଇତ୍ୟାଦି ଦେଖାଯାନ୍ତି ।^[୩୦] ସେଠାରୁ ତଳକୁ ଆସିଲେ ସିୁନେଲି ମହାଶିର ମାଛ ପରି ପ୍ରଜାତିର ମାଛ ମିଳିଥାନ୍ତି । ଥାକୋଟ, ତର୍ବେଲା, କାବୁଲ-ସିନ୍ଧୁ ସଙ୍ଗମ ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାନରେ ମାଛ ପ୍ରଜାତିରେ ବିବିଧତା ବହୁମାତ୍ରାରେ ବଢ଼ିଯାଏ ।^[୩୦] ପଞ୍ଜାବର ସମତଳ ଭୂମିକୁ ପହଞ୍ଚିବା ବେଳକୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ବେଗ ଖୁବ୍ ଧୀର ହୋଇଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ଭାକୁର, ଖଇଙ୍ଗା, ତୁଡ୍ଡି (ଇଲ୍), ପରି ମାଛ ଦେଖିବାକୁ ମିଳନ୍ତି ।^[୩୦] ଉଚ୍ଚଭୂମିରେ ଥିବା ହ୍ରଦ ବା ଉପନଦୀରେ ଯେଉଁ ସବୁ ମାଛ ଦେଖାଯାନ୍ତି, ସେମାନେ ନିମ୍ନ ଅବବାହିକାରେ ପ୍ରାୟତଃ ମିଳନ୍ତି ନାହିଁ ।^[୩୦] ସମଭୂମିର ନିମ୍ନାଂଶରେ ଇଲିଶୀ, ରୋହୀ, ଭାକୁର ପରି ମାଛ ମିଳନ୍ତି ।^[୩୦] ତ୍ରିକୋଣଭୂମି ନିକଟରେ ମଧୁରପାଣି ମାଛ ସହ ଲୁଣିପାଣି ମାଛ, ଚିଙ୍ଗୁଡ଼ି, ପମ୍ଫ୍ରେଟ୍ ପରି ମାଛ ଆଦି ରହନ୍ତି ।^[୩୦]

ଇଲିଶୀ ମାଛ ନଦୀ କୂଳର ବାସିନ୍ଦାଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ମନପସନ୍ଦ ମାଛ । ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ଇଲିଶୀ ମାଛର ପରିମାଣ ମଧ୍ୟ ଅଧିକ । ସୁକ୍କୁର, ଥଟ୍ଟା ଓ କୋଟ୍ରିରେ ବଡ଼ ବଡ଼ ମାଛଧରା କେନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ବନ୍ଧ ଓ ସେଚନ କେନାଲମାନଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ଏଠାରେ ମାଛଧରା ବେଉଷା ମଧ୍ୟ ତିଷ୍ଠି ରହିଛି ।

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଜଳ ପଞ୍ଜାବ ଓ ସିନ୍ଧର ସମତଳ ଅଞ୍ଚଳରେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଓ କୃଷିର ମେରୁଦଣ୍ଡ ପରି । ସିନ୍ଧୁ ଉପତ୍ୟକାର ନିମ୍ନାଂଶରେ ବୃଷ୍ଟିପାତର ମାତ୍ରା କମ ଥିବାରୁ ସେଠାରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ମହତ୍ତ୍ୱ ଆହୁରି ବଢ଼ିଯାଏ । ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତା ସମୟରୁ ଲୋକେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରୁ ଜଳସେଚନ ପାଇଁ କେନାଲ୍ ଖୋଳି ବ୍ୟବହାର କରିଆସୁଛନ୍ତି । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ କୁଶାଣ ଓ ମୋଗଲ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଲୋକେ ଅନେକ ଜଳସେଚନ କେନାଲ୍ ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ । ଇଂରେଜ ଇଷ୍ଟ୍ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ ସମୟରେ ୧୮୫୦ ମସିହାରେ କିଛି ଆଧୁନିକ କେନାଲ୍‍ର ନିର୍ମାଣ ଓ ଅନେକ ପୁରାତନ କେନାଲ୍‍ର ମରାମତି କରାଯାଇଥିଲା । ଇଂରେଜମାନେ ଏଠାରେ ବିଶ୍ୱର ଜଟିଳ ସେଚନ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ । ଗୁଡ୍ଡୁ ବ୍ୟାରେଜ୍ ୧୩୫୦ ମିଟର୍ ଲମ୍ବା ଓ ଏହା ସୁକ୍କୁର, ଜାକବାବାଦ, ଲର୍କାନା, କଲାତ ଆଦି ଅଞ୍ଚଳକୁ ସେଚିତ କରିଥାଏ । ସୁକ୍କୁର ବ୍ୟାରେଜ୍ ୨୦,୦୦୦ ବର୍ଗ କି.ମି.ରୁ ବଡ଼ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜଳସେଚନର ସୁବିଧା ପହଞ୍ଚାଇ ଥାଏ ।

ପାକିସ୍ତାନ ଗଠିତ ହେବା ପରେ ଭାରତ ଓ ପାକିସ୍ତାନ ମଧ୍ୟରେ ୧୯୬୦ ମସିହାରେ ସିନ୍ଧୁ ଜଳ ଚୁକ୍ତି ସ୍ୱାକ୍ଷରିତ ହେଲା ଏବଂ ଏହା ଯୋଗୁଁ ଉପରମୁଣ୍ଡ ଭାରତରେ ଥିଲେ ହେଁ ପାକିସ୍ତାନକୁ ସିନ୍ଧୁ, ଝେଲମ୍ ଓ ଚେନାବ ନଦୀର ସିଂହଭାଗ ଜଳ ମିଳିଲା ।^[୩୨]

ପରିକଳ୍ପିତ ସିନ୍ଧୁ ଅବବାହିକା ଯୋଜନା (Indus Basin Project) ଅନୁସାରେ ଝେଲମ ନଦୀ ଉପରେ ମଙ୍ଗଳା ବନ୍ଧ ଏବଂ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଉପରେ ତର୍ବେଲା ବନ୍ଧ ଏବଂ କିଛି କ୍ଷୁଦ୍ର ସହାୟକ ନଦୀବନ୍ଧ ନିର୍ମିତ ହେବାର ଥିଲା ।^[୩୩] ପାକିସ୍ତାନର ଜଳ ଓ ଶକ୍ତି ଉନ୍ନୟନ ବିଭାଗ ଚସମା ଓ ଝେଲମ ଯୋଡ଼ ସେଚନ କେନାଲ୍‍ର କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା । ଏହି ସଂଯୁକ୍ତ କେନାଲ୍ ବାହାୱାଲପୁର ଓ ମୁଲତାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଳ ଯୋଗାଣ କରିପାରେ । ରାୱଲପିଣ୍ଡି ନିକଟରେ ପାକିସ୍ତାନ ୨୭୪୩ ମିଟର୍ ଲମ୍ବା ଓ ୧୪୩ ମିଟର୍ ଉଚ୍ଚ ତର୍ବେଲା ନଦୀବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣ କରିଛି ଯାହାର ଜଳଭଣ୍ଡାରର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ୮୦ କିଲୋମିଟର୍ । ଡେରା ଇସ୍ମାଇଲ୍ ଖାନ ନିକଟସ୍ଥ ଚସମା ବ୍ୟାରେଜରୁ ଜଳସେଚନ ଓ ବନ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ଡେରା ଗାଜି ଖାନ ନିକଟସ୍ଥ ତୌନ୍ସା ବ୍ୟାରେଜରୁ ୧ ଲକ୍ଷ କିଲୋୱାଟ୍ ବିଦ୍ୟୁତଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ତର୍ବେଲା ନଦୀବନ୍ଧ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ହାଇଦ୍ରାବାଦ (ସିନ୍ଧ) ନିକଟସ୍ଥ କୋଟ୍ରି ବ୍ୟାରେଜ ୯୧୫ ମିଟର୍ ଉଚ୍ଚ ଓ ଏହା କରାଚୀର ଅତିରିକ୍ତ ଜଳ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ସିନ୍ଧୁର ଉପନଦୀମାନଙ୍କର ବ୍ୟାପକ ସଂଯୋଗୀକରଣ ଯୋଗୁଁ ଖାଇବର ପଖ୍‍ତୁନ୍‍ଖ୍ୱାର ପେଶାୱର ଉପତ୍ୟକାରେ ଜଳର ଚାହିଦା ପୂରଣ କରାଯାଇପାରୁଛି । ପାକିସ୍ତାନରେ କପା, ଆଖୁ ଓ ଗହମ ପରି ଶସ୍ୟର ବହୁଳ ଉତ୍ପାଦନର ଶ୍ରେୟ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଓ ଏହାର ଉପନଦୀମାନଙ୍କୁ ମିଶାଇ କରାଯାଇଥିବା ଯୋଜନାମାନଙ୍କୁ ଯାଇଥାଏ । କିଛି ନଦୀବନ୍ଧ ଯୋଜନାରୁ ଶିଳ୍ପୋଦ୍ୟୋଗ ଓ ସହରମାନଙ୍କୁ ବିଦ୍ୟୁତ ଯୋଗାଣ ମଧ୍ୟ କରାଯାଇଥାଏ ।

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଅଧିକାଂଶ ଭାଗ ପାକିସ୍ତାନରେ ପ୍ରବାହିତ ଏବଂ ପାକିସ୍ତାନ ଏକ ମୁସଲିମ୍ ଦେଶ ହୋଇଥିବାରୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ କୂଳରେ ବାସ କରୁଥିବା ସର୍ବାଧିକ ଲୋକ ଇସଲାମ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରିବ । ତେବେ ଏମାନଙ୍କ ଜାତି, ଭାଷା ଓ ବର୍ଣ୍ଣରେ ବିବିଧତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ନିଜର ଉପରାର୍ଦ୍ଧରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଲଦାଖ ଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଛି । ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ତିବ୍ବତୀୟ ବୌଦ୍ଧ ଓ ଇସଲାମପନ୍ଥୀ ଦାର୍ଦ ଲୋକମାନେ ବାସ କରନ୍ତି । ଲଦାଖ ପରେ ଏହା ଉତ୍ତର-ପାକିସ୍ତାନର ବାଲ୍‍ଟିସ୍ତାନକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଛି ଓ ସ୍କାର୍ଦୁ ସହର ନିକଟଦେଇ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଛି । ଦୁବୈର ବଜାର ନିକଟରେ ଦୁବୈର ବାଲାରୁ ଆସୁଥିବା ଏକ ନଦୀ ସିନ୍ଧୁ ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇଛି । ଏହି ସ୍ଥାନର ଲୋକେ ମୁଖ୍ୟତଃ କୋହିସ୍ତାନୀ ଓ ସେମାନେ କୋହିସ୍ତାନୀ ଭାଷା କୁହନ୍ତି । କୋହିସ୍ତାନ ଜିଲ୍ଲାର ଦାସୁ, ପଟ୍ଟନ ଓ ଦୁବୈର ପ୍ରଭୃତି ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ କୂଳରେ ଥିବା ପ୍ରମୁଖ ସହର । ସେଠାରୁ ଆଗକୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଦୁଇ କୂଳରେ ଜାତି-ବର୍ଣ୍ଣ-ଭାଷାର ଲୋକେ ବିଭାଜିତ ହୋଇ ରହିଥିବା ପରି ଜଣାପଡ଼େ । ଏହାର ପଶ୍ଚିମ ତଟରେ ପସ୍ତୁନ୍, ବଲୋଚ ଓ ଇରାନୀୟ ଲୋକେ ବାସ କରୁଥିବା ବେଳେ ଏହାର ପୂର୍ବ ତଟରେ ପଞ୍ଜାବୀ ଓ ସିନ୍ଧ ଲୋକେ ବାସ କରିବା ଦେଖାଯାଏ । ଉତ୍ତର ପଞ୍ଜାବ ଓ ଖାଇବର ପଖ୍‍ତୁନ୍‍ଖ୍ୱାରେ ସ୍ଥାନୀୟ ପସ୍ତୁନ୍ ଓ ଦାର୍ଦ୍ ଜନଜାତିର ଲୋକେ ଖୋୱାର, କଲାଶ, ଶିନା, ବୁରୁଶୋ ଓ ପଞ୍ଜାବୀ ଜାତି ସହ ମିଶି ରହନ୍ତି ।

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ପୂର୍ବ ତଟରେ ବାସ କରୁଥିବା ଲୋକେ ନିଜ ପ୍ରାନ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ପଞ୍ଜାବୀ, ସିନ୍ଧୀ, ପସ୍ତୋ, ବଲୋଚି ଓ ବରୋହି ଭାଷାରେ କଥା ହୁଅନ୍ତି । ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳର ଉପର ଏକ-ତୃତୀୟାଂଶରେ ସାରାଇକି ନାମକ ଏକ ଭାଷା ମଧ୍ୟ ବୋଲାଯାଏ ଯାହା ପଞ୍ଜାବୀ ଓ ସିନ୍ଧୀର ଏକ ଉପଭାଷା ପରି ।

ପାକିସ୍ତାନର ଅର୍ଥନୀତି ଓ ଜନଜୀବନ ପାଇଁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଅତି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ଇଂରେଜ ଶାସନର ସମାପ୍ତି ପରେ ଭାରତ ଓ ପାକିସ୍ତାନ ସ୍ୱାଧୀନ ହୋଇଥିଲେ ; କିନ୍ତୁ ସିନ୍ଧୁ ଓ ପୂର୍ବ ପଟର ପାଞ୍ଚ ଉପନଦୀର ଜଳକୁ ନେଇ ଘୋର ବିବାଦ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ଶତଲେଜ ନଦୀର ଜଳସେଚନ ନାଳ ଓ ବାରି ଦୋଆବର ନାଳଗୁଡ଼ିକ ପାକିସ୍ତାନ ପଟରେ ରହିଗଲା କିନ୍ତୁ ତାହାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବା ବନ୍ଧ ଭାରତ ପଟରେ ରହିଲା । ଏହା ଫଳରେ ପାକିସ୍ତାନରେ ଜଳସେଚନ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା । ପୁଣି ପଞ୍ଜାବ ଅଞ୍ଚଳରେ ଭାରତ ନୂତନ ବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣ କରିବାଦ୍ୱାରା ପାକିସ୍ତାନକୁ ଜଳ ଯୋଗାଣ କମିଯିବାର ଆଶଙ୍କା ହେଲା । ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ଭାରତ ନଦୀମାନଙ୍କ ପାଣିକୁ ନିଜ ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର ଓ ପାକିସ୍ତାନକୁ ହଇରାଣ କରିପାରେ ବୋଲି ପାକିସ୍ତାନରେ ଏକ ରାଜନୈତିକ ଚିନ୍ତା ସୃଷ୍ଟି କଲା । ତେଣୁ ୧୯୬୦ ମସିହାରେ ବିଶ୍ୱବ୍ୟାଙ୍କର ମଧ୍ୟସ୍ଥତାରେ ଭାରତ ଓ ପାକିସ୍ତାନ ମଧ୍ୟରେ କୂଟନୈତିକ ଆଲୋଚନା ହୋଇ ଉଭୟ ରାଷ୍ଟ୍ରଙ୍କଦ୍ୱାରା ସିନ୍ଧୁ ଜଳ ଚୁକ୍ତି (Indus Waters Treaty) ସ୍ୱାକ୍ଷରିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଚୁକ୍ତି ଅନୁସାରେ ଭାରତ ପାଖରେ ଶତଲେଜ, ବେଆସ୍ ଏବଂ ରାୱି ନଦୀର ଜଳକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାର କ୍ଷମତା ରହିଥିବା ବେଳେ ପାକିସ୍ତାନ ପାଖରେ ଝେଲମ, ଚେନାବ ଓ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଜଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାର କ୍ଷମତା ରହିଲା । ଭାରତ ପାଖରେ ପଶ୍ଚିମ ନଦୀ ତିନୋଟିକୁ ଜଳସେଚନ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର କରିବାର ଅଧିକାର ରହିଲା ।^{[ଆଧାର ଲୋଡ଼ା]}

ନଦୀର ପାଣିକୁ ଜଳସେଚନ ପାଇଁ ଅତ୍ୟଧିକ ମାତ୍ରାରେ ଓ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବ୍ୟବହାର କରାଯିବା ଯୋଗୁଁ ଅନେକ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । କେନାଲ୍‍ମାନଙ୍କରେ ପଟୁମାଟି ଜମା ହୋଇ ରହିଯାଏ, ଏହା ଚାଷଜମିରେ ପହଞ୍ଚିପାରେ ନାହିଁ ଓ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । କିଛି ଅଞ୍ଚଳରେ ଜଳ ସେଚନ ଯୋଗୁଁ ମୃତ୍ତିକାର ଲବଣାଂଶ ବଢ଼ିଛି ; ଏହା କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ କମ କରିଛି ଓ ବହୁ ପରିମାଣର ଚାଷଜମି ଆଉ ଚାଷୋପଯୋଗୀ ହୋଇ ରହିନାହିଁ ।^[୩୪] ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ତ୍ରିକୋଣଭୂମି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପାଣି ଓ ପଟୁମାଟି ପହଞ୍ଚି ପାରୁ ନଥିବାରୁ ସେଠାକାର ହେନ୍ତାଳ ବଣ ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି ।^[୩୫]

ଅତୀତରେ ସିନ୍ଧୁ ବାରମ୍ବାର ଗତିପଥ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଛି ଏବଂ ଆଗକୁ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଗତିପଥ ପଶ୍ଚିମାଭିମୁଖୀ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଛି ।

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ତ୍ରିକୋଣଭୂମି

ଏକଦା ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ତ୍ରିକୋଣଭୂମି ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ୧୮୦୦୦ କୋଟି ଘନ ମିଟର୍ ପାଣି ନିଷ୍କାସନ କରୁଥିଲା ଏବଂ ତା’ ସହ ପ୍ରାୟ ୪୦ କୋଟି ଟନ୍ ପଟୁ ଓ ବାଲି ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲା ।^[୩୬] ୧୯୪୦ ମସିହା ପରଠାରୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ବିଭିନ୍ନ ବନ୍ଧ, ବ୍ୟାରେଜ ଓ ଜଳସେଚନ କେନାଲ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ଗତ ୧୪୦ ବର୍ଷରେ ସିନ୍ଧୁ ଅବବାହିକାରେ ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଜଳସେଚନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବିକଶିତ ହୋଇଛି ।^[୩୭] ଏହି କାରଣରୁ ୨୦୧୮ ମସିହା ବେଳକୁ କୋଟ୍ରି ବ୍ୟାରେଜ ତଳମୁଣ୍ଡରୁ ନଦୀର ପ୍ରବାହ ବହୁତ କମିଯାଇ ପ୍ରାୟ ୩୩୦୦ କୋଟି ଘନ ମିଟର ହୋଇଯାଇଛି ।^[୩୮] ବାର୍ଷିକ ପଟୁ ଓ ବାଲିର ପରିମାଣ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାୟ ୧୦ କୋଟି ଟନ୍ ହୋଇଗଲାଣି ।^[୩୫] ୨୦୧୦ ମସିହାର ସିନ୍ଧୁ ବନ୍ୟା ତ୍ରିକୋଣଭୂମି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅଧିକ ପାଣି ବୋହି ଆଣିଥିବାରୁ ତାହା ପରିବେଶ ଓ ନଦୀ ପାଇଁ ଭଲ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥିଲା ।^{[୩୯][୪୦]} ଅବବାହିକାର ଜଳକୁ ଆଉ ଅଧିକ ଉପଯୋଗ କରିବା ଅର୍ଥନୈତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସମ୍ଭବ ମନେହୁଏନାହିଁ ।^{[୪୧][୪୨]}

ସିନ୍ଧୁର ପ୍ରବାହ କମିବା ଫଳରେ ତ୍ରିକୋଣଭୂମିର ସବୁଜିମା ଓ ଜୀବଜଗତଙ୍କ ଅବସ୍ଥା ସଙ୍କଟାପନ୍ନ ହେଉଅଛି । ଜଙ୍ଗଲ ଉଚ୍ଛେଦ, ଔଦ୍ୟୋଗିକ ପ୍ରଦୂଷଣ ଏବଂ ବିଶ୍ୱ ତାପନ ଏହି ପରିସ୍ଥିତିକୁ ପରିବୃଦ୍ଧ କରୁଛନ୍ତି । ନଦୀ ବନ୍ଧମାନଙ୍କ କାରଣରୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଡଲ୍‍ଫିନ୍‍ମାନଙ୍କ ପରିବାର କ୍ରମଶଃ ବିଖଣ୍ଡିତ ହୋଇଛି ।^[୪୩]

ଜଳବାୟୁ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରଭାବ

ତିବ୍ବତ ମାଳଭୂମିରେ ପୃଥିବୀର ତୃତୀୟ ସର୍ବାଧିକ ପରିମାଣର ବରଫ ଗଚ୍ଛିତ ରହିଛି । ଚୀନ ପାଣିପାଗ ପ୍ରଶାସନର ପୂର୍ବତନ ମୁଖ୍ୟ ଚିନ୍ ଦାହେ ବରଫର ତରଳିବା ହାର ଓ ତାପମାତ୍ରାରେ ବୃଦ୍ଧି ପର୍ଯ୍ୟଟନ ଓ କୃଷି ପାଇଁ ସହାୟକ ହୋଇପାରେ ବୋଲି କହିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ତା’ ସହିତ ସେ ଏକ ଗମ୍ଭୀର ସତର୍କ ସୂଚନା ମଧ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ :

"ଚୀନର ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳ ଅପେକ୍ଷା ଏଠାକାର ତାପମାତ୍ରାବୃଦ୍ଧି ହାର ପ୍ରାୟ ୪ ଗୁଣ ଅଧିକ ଏବଂ ତିବ୍ବତର ହିମସ୍ରୋତ ବିଶ୍ୱର ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକରୁ ଅଧିକ ତରଳିବାରେ ଲାଗିଛି । ନିକଟ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଏହା ଯୋଗୁଁ ହ୍ରଦଗୁଡ଼ିକର ଆକାର ବଢ଼ି କାଦୁଅ ଓ ପାଣିର ବନ୍ୟା ଘଟିବ । ସୁଦୂର ଭବିଷ୍ୟତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଚିନ୍ତା କଲେ, ଏହି ସବୁ ହିମସ୍ରୋତ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଜୀବନ ଧାରା । ଏଗୁଡ଼ିକ ତରଳି ଗଲେ ପାକିସ୍ତାନକୁ ଜଳ ଯୋଗାଣ ବନ୍ଦ ହୋଇଯିବ ।"^[୪୪]

"ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଉପରେ କି ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ିବ ତାହା କହିବା ପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ ନାହିଁ" ବୋଲି ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ଏସିଆରେ ବିଶ୍ୱ ବ୍ୟାଙ୍କର ବରିଷ୍ଠ ଜଳ ଉପଦେଷ୍ଟା ଥିବା ଡେଭିଡ୍ ଗ୍ରେ କହିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମତାନୁସାରେ "କିନ୍ତୁ ବିଶ୍ୱତାପନ ଓ ଜଳବାୟୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ହିମସ୍ରୋତ ତରଳିବା ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ଜଳ ପ୍ରବାହ ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇପାରେ" ଓ ସିନ୍ଧୁର ପ୍ରବାହ ୫୦% ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କମିଯାଇପାରେ । "ତେବେ ନଦୀବିହୀନ ମରୁଭୂମିରେ ରହୁଥିବା ଲୋକେ ଭାବିବେ ଯେ ଏହାଦ୍ୱାରା ଜୀବନର ଅନ୍ତ ଘଟିବ ବା ଆଉ କଣ ଭାବିବେ – ତାହା ମୁଁ ଜାଣେନା । କିନ୍ତୁ ଏହା ଏକ ଗମ୍ଭୀର ଚିନ୍ତାର ବିଷୟ ।"

୨୦୧୦ ମସିହାରେ ନିଜ ମୃତ୍ୟୁର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବରୁ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାର କୂଟନୀତିଜ୍ଞ ରିଚାର୍ଡ୍ ହୋଲ୍‍ବ୍ରୁକ୍ କହିଥିଲେ ଯେ – ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ଜଳ ପ୍ରବାହ ହ୍ରାସ ପାଇବା ତୃତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧର କାରଣ ସାଜିପାରେ ବୋଲି ତାଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ।"^[୪୫]

ପ୍ରଦୂଷଣ

ବିଗତ କିଛି ଦଶନ୍ଧି ଧରି ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ କୂଳରେ ବହୁ ଉଦ୍ୟୋଗ ଏବଂ ଶିଳ୍ପ କାରଖାନା ଗଢ଼ି ଉଠିଥିବାରୁ ନଦୀର ଜଳ ଓ ଏଠାକାର ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ପ୍ରଦୂଷିତ ହୋଇଚାଲିଛି । ନଦୀ ଜଳ ଅତି ପ୍ରଦୂଷିତ ହେବାରୁ ବିରଳ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଡଲ୍‍ଫିନ୍‍ମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଉଛି । ପାକିସ୍ତାନ ପରିବେଶ ସଂରକ୍ଷଣ ନିୟମ (୧୯୯୭) ଅନୁସାରେ ସିନ୍ଧ ପରିବେଶ ସୁରକ୍ଷା ସଂସ୍ଥା (Sindh Environmental Protection Agency) ବିଭିନ୍ନ କାରଖାନା ବନ୍ଦ କରିବାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲା ।^[୪୬] ମାଛ ଧରାଳୀମାନେ ମାଛ ମାରିବା ପାଇଁ ନଦୀରେ ମିଶାଉଥିବା ମାଛବିଷ ହେଉଛି ଜଳ ପ୍ରଦୂଷଣ ଓ ସିନ୍ଧୁ ଡଲ୍‍ଫିନ୍‍ଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାହ୍ରାସର ଆଉ ଏକ କାରଣ ।^{[୪୭][୪୮]} ଏହି କାରଣରୁ ପାକିସ୍ତାନ ସରକାର ଗୁଡ୍ଡୁ ବ୍ୟାରେଜ୍‍ରୁ ନେଇ ସୁକ୍କୁର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ମାଛ ଧରିବା ଉପରେ ନିଷିଦ୍ଧାଦେଶ ଜାରି କରିଥିଲେ ।^[୪୯]

ଯେଉଁ ୧୦ଟି ନଦୀ ସମୁଦ୍ରରେ ୯୦% ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ ପ୍ରଦୂଷଣର କାରଣ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ଥାନରେ ରହିଛି । ଚୀନର ୟାଂସିକ୍ୟାଂ ନଦୀ ସିନ୍ଧୁଠାରୁ ଅଧିକ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ ସମୁଦ୍ରକୁ ବୋହି ନେଇଥାଏ ।^{[୫୦][୫୧]}

୨୦୧୦ ମସିହାର ବନ୍ୟା

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀରେ ବାରମ୍ବାର ମଧ୍ୟମ ଓ ଭୟଙ୍କର ଧରଣର ବନ୍ୟା ହେଉଥାଏ ।^[୫୨] ୨୦୧୦ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଭାବେ ଭୀଷଣ ବର୍ଷା ହେବାରୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ କୂଳ ଲଙ୍ଘି ବନ୍ୟା ହୋଇଯାଇଥିଲା । ପ୍ରାୟ ୨ ମାସ ଧରି ପ୍ରବଳ ବର୍ଷା ଲାଗି ରହିଥିଲା ଓ ପାକିସ୍ତାନର ଅନେକ ଅଞ୍ଚଳ ଧ୍ୱସ୍ତ ହୋଇଯାଇଥିଲା । ସିନ୍ଧର ସୁକ୍କୁରଠାରେ ଅଗଷ୍ଟ ୮ ତାରିଖରେ ସିନ୍ଧୁ କୂଳ ଲଙ୍ଘିବା ଫଳରେ ମୋର୍ ଖାନ୍ ଜାଟୋଇ ନାମକ ଗ୍ରାମ ଜଳନିମଗ୍ନ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।^[୫୩] ଏହି ବନ୍ୟା ଯୋଗୁଁ ପଶ୍ଚିମ ପଞ୍ଜାବର ୧୪ ଲକ୍ଷ ଏକର୍ ଜମିରେ ଫସଲ ନଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲା ଓ ଦକ୍ଷିଣ ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳ ମଧ୍ୟ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।^[୫୪] ୨୦୧୦ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସ ସୁଦ୍ଧା ପ୍ରାୟ ୨୦୦୦ ଲୋକଙ୍କ ପ୍ରାଣହାନି ଘଟିଥିଲା ଓ ୧୦ ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ଘର ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଥିଲା ।^{[୫୫][୫୬]}

୨୦୧୧ ମସିହାର ବନ୍ୟା

ମୌସୁମୀ ପ୍ରବାହ କାଳରେ ସିନ୍ଧ, ପୂର୍ବ ବଲୋଚିସ୍ତାନ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ପଞ୍ଜାବରେ ଅତ୍ୟଧିକ ବର୍ଷା ଯୋଗୁଁ ୨୦୧୧ ମସିହାରେ ପାକିସ୍ତାନର ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳରେ ଭୟଙ୍କର ବନ୍ୟା ହୋଇଥିଲା ।^[୫୭] ଏହି ବନ୍ୟା ଯୋଗୁଁ ବ୍ୟାପକ କ୍ଷୟକ୍ଷତି ହେବା ସହ ୪୩୪ ଜଣ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥିଲେ ; ୫୩ ଲକ୍ଷ ଲୋକ ଏବଂ ୧୫,୨୪,୭୭୩ ଘର ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲେ ।^[୫୮] ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳର ଜମି ଉର୍ବର ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ପାକିସ୍ତାନର ରୁଟିଝୁଡ଼ି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ବନ୍ୟା କୃଷକମାନଙ୍କୁ ବହୁତ କ୍ଷତି ପହଞ୍ଚାଇଥିଲା । ଅତି କମରେ ୧୭ ଲକ୍ଷ ଏକର ଚାଷଜମିର୍ ବାଲି ଚରିଯାଇ ଫସଲ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଥିଲା । କ୍ରମାଗତ ଦୁଇ ବର୍ଷ ବନ୍ୟା ହେବା ଯୋଗୁଁ ଦେଶର ଏକ ବୃହତ ଅଞ୍ଚଳ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।^[୫୮] ଲଗାଣ ବର୍ଷା ଯୋଗୁଁ ସିନ୍ଧର ୧୬ଟି ଜିଲ୍ଲା ବନ୍ୟା ପ୍ଳାବିତ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।^[୫୯]

ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟରେ ପାକିସ୍ତାନରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଉପରେ ୩ଟି ବ୍ୟାରେଜ୍ ରହିଛି : ଗୁଡ୍ଡୁ ବ୍ୟାରେଜ୍, ସୁକ୍କୁର ବ୍ୟାରେଜ୍, କୋଟ୍ରି ବ୍ୟାରେଜ୍ (ଅନ୍ୟ ନାମ – ଗୁଲାମ ମହମ୍ମଦ ବ୍ୟାରେଜ୍) । ୨୦୧୯ ମସିହାରେ ସିନ୍ଧୁ ଉପରେ "ସିନ୍ଧ ବ୍ୟାରେଜ୍" ନାମକ ଆଉ ଏକ ବ୍ୟାରେଜ୍ ନିର୍ମାଣର ଯୋଜନା କରାଯାଇଥିଲା ।^[୬୦] ପାକିସ୍ତାନରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଉପରେ ନିର୍ମିତ କିଛି ଜଣାଶୁଣା ପୋଲ ମଧ୍ୟରୁ ଦାଦୁ ମୋରୋ ପୋଲ, ଲର୍କାନା-ଖୈରପୁର ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ପୋଲ, ଥଟ୍ଟା-ସୁଜାୱଲ ପୋଲ, ଝିର୍କ-ମୁଲା କଟିଆର ପୋଲ ଓ କନ୍ଧକୋଟ-ଘୋଟକି ପୋଲ ଅନ୍ୟତମ ।^[୬୧] ପାକିସ୍ତାନର ପଞ୍ଜାବ ଅଞ୍ଚଳରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଉପରେ କାଲା ବାଘ ବ୍ୟାରେଜ୍, ଚସମା ବ୍ୟାରେଜ୍, ତୌନ୍ସା ବ୍ୟାରେଜ୍ ଆଦି ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି ।

ବାରମ୍ବାର ବନ୍ୟାର ଭୟ ଥିବାରୁ ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀର ବାମ କୂଳରେ ୬୦୦ କିଲୋମିଟର୍ ଦୀର୍ଘ ଏକ ଘେରାବନ୍ଧ (ବା ଘେରିବନ୍ଧ) ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ନଦୀର ଦକ୍ଷିଣ କୂଳରେ ଗୁଡ୍ଡୁ ବ୍ୟାରେଜରୁ ମଞ୍ଚାର ହ୍ରଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମଧ୍ୟ ଏକ ଘେରାବନ୍ଧ ରହିଛି ।^[୬୨] ଘେରାବନ୍ଧ କାରଣରୁ ଗତ ୨୦ ବର୍ଷ ହେଲା ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ବ୍ୟାରେଜ୍‍ମାନଙ୍କ ଉପର ମୁଣ୍ଡରେ ମାଟି ଓ ବାଲି ଜମା ହେବାରେ ଲାଗିଛି ଓ କିଛି ଅଞ୍ଚଳ ପୋତି ହୋଇଗଲାଣି ।^[୬୩]

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଉପରେ ପାକିସ୍ତାନରେ ତର୍ବେଲା ନଦୀବନ୍ଧ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ତାହା ସହ ବିବାଦୀୟ କାଲାବାଘ ନଦୀବନ୍ଧ ଓ ମୁଣ୍ଡା ନଦୀବନ୍ଧର ନିର୍ମାଣ ମଧ୍ୟ ଚାଲିଛି ।

• 
  ନ୍ୟୋମା ନିକଟରେ ସିନ୍ଧୁର ପାଣି ଉପରେ ବରଫ ଜମା ହୋଇଛି
• 
  ସ୍କାର୍ଦୁରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ
• 
  ଡେରା ଇସ୍ମାଇଲ୍ ଖାଁ ନିକଟରେ ସିନ୍ଧୁ
• 
  ସିନ୍ଧୁ କୂଳର ପର୍ବତଧାରରେ ଅଙ୍କାବଙ୍କା ସଡ଼କପଥ
• 
  ଗଣ୍ଡ ମଧ୍ୟଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ
• 
  ସ୍କାର୍ଦୁରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ କୂଳରେ ମନୋରମ ପ୍ରଭାତ

ଉଲ୍ଲେଖ

ଉତ୍ସ

Wikimedia Commons has media related to:

ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ (category)

• The origins of Indus: Gar river basin, Sengge river basin
• Blankonthemap The Northern Kashmir Website
• Bibliography on Water Resources and International Law Peace Palace Library
• Northern Areas Development Gateway
• The Mountain Areas Conservancy Project
• Indus River watershed map (World Resources Institute) Archived 2005-04-13 at the Wayback Machine.
• Indus Treaty
• Baglihar Dam issue
• Indus
• Indus Wildlife at the Wayback Machine (archived 7 October 2006)
• First raft and kayak descents of the Indus headwaters in Tibet Archived 2015-05-25 at the Wayback Machine.
• Pulitzer Center on Crisis Reporting's project on water issues in South Asia