Frombork

Pierwsza wzmianka źródłowa o formującym się u stóp Wzgórza miasteczku pochodzi z 1278^[8]. Badania archeologiczne nie potwierdziły istnienia tutaj wcześniejszego osadnictwa. Kiedy po kolejnym powstaniu Prusów w 1275 doszczętnie spalono katedrę w Braniewie, biskup warmiński Henryk Fleming postanowił przenieść kapitułę warmińską i wybudować tu katedrę. Nazwę miasta przyjęto od Najświętszej Marii Panny, patronki katedry. Osadnicy niemieccy nazywali je – Frauenburg (polska nazwa Frombork stanowi fonetyczne przyswojenie formy niemieckiej), a kanonicy warmińscy w swoich dokumentach pisali Castrum Dominae Nostrae – Gród Naszej Pani. Przywilej lokacyjny Frombork otrzymał 8 lipca 1310 od biskupa Eberharda z Nysy na prawie lubeckim^[5][9]. Znaczenie miasta podniosło wybudowanie w latach 1329–1388 katedry Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja. Początkowo miasto stanowiło własność biskupów warmińskich, od 1320 należało do kapituły warmińskiej. Zwane było wówczas Civitas Warmiensis (Miasto Warmińskie). Tak też było w istocie, gdyż Frombork był stolicą Warmii^[10].

Powstały w wyniku tego wyboru w ostatniej ćwierci wieku XIII kompleks osadniczy składał się z dwóch, całkowicie od siebie niezależnych, jednostek: zespołu katedralnego na wzgórzu i miasta nad brzegiem Zalewu Wiślanego. Każda z nich posiadała odmienne podstawy prawne. Dopiero w końcu wieku XIX tarasy górny i dolny powiązano w jeden zespół, natomiast w 1926 Wzgórze Katedralne i miasto połączone zostały administracyjnie.

Od czasów założenia życie mieszkańców miasta wiązało się głównie z rybołówstwem i rolnictwem. Z biegiem lat powstawały tutaj warsztaty rzemieślnicze świadczące głównie usługi dla kanoników i służby kościelnej. Już w średniowieczu wymieniano funkcjonowanie we Fromborku cechów krawców, piekarzy, piwowarów oraz gildii rybackiej. Pod koniec XIV wieku wybudowano poszczególne wieże warowni, mimo umocnień miasto było niszczone podczas najazdów wojsk polskich w 1414 i krzyżackich w 1454 (mimo że biskup warmiński stał po ich stronie). Najazd w 1454 był odwetem za złożenie przez kapitułę hołdu^[11]. W 1455 Wzgórze Katedralne zostało zajęte przez czeskie oddziały zaciężne będące w służbie Kazimierza Jagiellończyka^[10][12].

Na mocy pokoju toruńskiego z 1466 miasto wraz z całą Warmią weszło w skład Korony Królestwa Polskiego. We Fromborku przebywał Mikołaj Kopernik, który jako kanonik kapituły warmińskiej żył i pracował na Wzgórzu Katedralnym niemal nieprzerwanie od 1510 do dnia swojej śmierci w maju 1543. Właśnie tutaj Mikołaj Kopernik opracował De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) – dzieło, które odmieniło dotychczasowe pojęcia o wszechświecie^[10]. Zespół katedralny na wzgórzu stał się także miejscem pochówku astronoma^[8]. W 1520 miasto niszczy najazd Krzyżaków, jednak nie udaje im się opanować Wzgórza Katedralnego^[12]. Około 1540 powstała pod miastem pierwsza na Warmii huta szkła.

Ponowne zniszczenia zabudowy miejskiej mają miejsce w czasie wojen szwedzkich, od 1626 miasto okupują wojska szwedzkie, które grabią skarbiec katedralny i wywożą do Szwecji księgozbiór biblioteki kapitulnej, w tym cenny księgozbiór kopernikański. W drugiej połowie wieku XVII upadek gospodarczy, w 1655 Karol Gustaw przyłącza Frombork do Szwecji. W 1703 wielki pożar niszczy całą zabudowę miasta m.in. ratusz, nietknięty pozostaje jedynie kościół farny^[8][12].

W 1772, po I rozbiorze Rzeczypospolitej, miasto znalazło się w granicach Prus.

Na początku XIX w. ranga Fromborka jest tak niska, że jest on zaliczany do osad rybackich^[12]. Pewne ożywienie daje się zauważyć po 1837, kiedy przeniesiono tutaj siedzibę biskupstwa. Rozwój turystyki, który nastąpił w końcu wieku XIX, spowodowany m.in. uruchomieniem w 1899 Kolei Nadzalewowej, sprzyjał dalszemu rozwojowi miasteczka jako znaczącego już ośrodka turystyczno-wypoczynkowego^[8]. Powstało wówczas kilka hoteli, gospód i pensjonatów.

Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 Frombork wrócił w granice Polski. Ludność pochodzenia niemieckiego została wysiedlona do Niemiec. Z powodu zniszczenia zabudowy i infrastruktury w 80% oraz niewielkiej liczby mieszkańców, Frombork pozbawiono praw miejskich^[8].

W 1946 podjęto decyzję o zorganizowaniu Muzeum Mikołaja Kopernika. Udostępniono je zwiedzającym we wrześniu 1948. W 1959 Frombork odzyskał prawa miejskie^[12].

W latach 1966–1973 prowadzono odbudowę Fromborka, w ramach akcji Związku Harcerstwa Polskiego pod kryptonimem „Operacja 1001-Frombork”^[13]. 2391 instruktorów i harcerzy za swoją nienaganną pracę, trwającą co najmniej trzy turnusy, otrzymało najwyższe wyróżnienie – tytuł Honorowego Obywatela Fromborka (HOF). „Operacja 1001-Frombork” przygotowywała obchody 500. rocznicy urodzin Kopernika^[14]. Przy odbudowie Fromborka pomagali również konserwatorzy zabytków.

• Piramida wieku mieszkańców Fromborka w 2014^[15].

• Zespół katedralny na wzgórzu złożony z katedry i obwarowań katedralnych (muru obronnego o wysokości 10 m z 6 basztami i 2 wieżami), otoczony budynkami dawnych kanonii (Muzeum Pomnika Historii Frombork Zespół Katedralny)
  • Bazylika Archikatedralna Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja
  • Wieża Radziejowskiego (dawna dzwonnica), w której znajduje się wahadło Foucaulta. Mury oktagonalnej wieży są najgrubszymi w Polsce, mają 7 metrów grubości. W 1685 biskup Radziejowski wzniósł na niej czworoboczną, dwupoziomową dzwonnicę z galeryjką widokową na wys. 70 m n.p.m. i barokowym hełmem^[16].
  • Wieża Kopernika, niesłusznie uważana za jego dawne obserwatorium, a w rzeczywistości będąca jego formalnym mieszkaniem wewnątrz murów obronnych zespołu katedralnego na wypadek wojny
  • Muzeum Mikołaja Kopernika (dawny pałac biskupi)
  • 6 kanonii zewnętrznych z XVII-XVIII w.:
    • kanonia pod wezwaniem św. Stanisława Kostki zbudowana na fundamentach starszego budynku należącego do Kopernika i będącego jego codziennym mieszkaniem,
    • kanonia pod wezwaniem św. Michała,
    • kanonia pod wezwaniem św. Pawła,
    • kanonia pod wezwaniem Matki Boskiej Wniebowziętej
    • kanonia pw. św. Ignacego
    • kanonia pw. św. Piotra
• Cmentarz kanonicki
• Nowy pałac biskupi
• Dawny kościół parafialny św. Mikołaja
• Zespół poszpitalny św. Ducha i kaplica św. Anny – Muzeum Historii Medycyny
• Poewangelicki kościół św. Wojciecha
• Kapliczka przydrożna św. Jerzego przy ul. Braniewskiej
• Kapliczka przydrożna pod wezwaniem św. Józefa
• Baszta Żeglarska z XV w. (fundamenty i ściany przyziemia, powyżej historyzująca nadbudowa z lat 80. XX w.)
• Wieża wodociągowa z XVI w., przebudowana w XVII-XVIII w.
• Kanał wodny (Kanał Kopernika) z początku XIV w.^[17]
• Stare schronisko młodzieżowe przy Elbląskiej 11
• Dom przy Błotnej 2
• Domy z XVII-XVIII w.

Osobny artykuł: Frombork (przystanek kolejowy).

Przez miasto przechodzą drogi:

• 504 Elbląg – Milejewo – Pogrodzie – Frombork – Braniewo
• 505 Pasłęk – Frombork

Do Fromborka można przypłynąć z mola w Krynicy Morskiej tramwajem wodnym przez Tolkmicko lub statkiem.

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzi Kościół rzymskokatolicki (Parafia archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja Apostoła) oraz Kościół Zielonoświątkowy Zbór we Fromborku – protestancka wspólnota o charakterze ewangelikalnym.

Co roku w mieście odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej^[9].

Miejscowość przedstawiona została w powieści i jednym filmie. We Fromborku i okolicach toczy się akcja powieści Zbigniewa Nienackiego z serii Pan Samochodzik zatytułowana Pan Samochodzik i zagadki Fromborka. W miejscowości tej toczy się także akcja polskiego filmu Królowa pszczół.

Turystyka jest głównym źródłem dochodu mieszkańców Fromborka. Głównymi atutami tego miasta są: zabytki, spokój oraz dobre zaplecze hotelowo-gastronomiczne. Miasto jest również dobrą bazą turystyczną do wycieczek w okolice Fromborka. Główne atrakcje turystyczne miasta i okolic to rejsy po Zalewie Wiślanym z połączeniem z Krynicą Morską, punkty widokowe, umocnienia pozostałe po II wojnie światowej, planetarium i obserwatorium astronomiczne. Planetarium znajduje się w ośmiobocznej wieży na wzgórzu katedralnym (tzw. oktogonie), posiada kopułę o średnicy 8 m mieszczącą 81 widzów. W obiekcie prezentowane są popularnonaukowe seanse astronomiczne^[9].

13 stycznia 2015 Rada Ministrów podjęła decyzję o nadaniu Fromborkowi oraz sołectwom Bogdany i Ronin statusu obszaru ochrony uzdrowiskowej („Obszar Ochrony Uzdrowiskowej Frombork”)^[18]. Badania Państwowego Zakładu Higieny potwierdziły, że wody chlorkowo-sodowe wydobywane w tutejszym odwiercie Frombork IGH-1 mogą być stosowane do zabiegów profilaktycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych. Decyzja ta stwarza szansę – po stworzeniu odpowiedniej infrastruktury – na zostanie drugą w województwie warmińsko-mazurskim (po Gołdapi) miejscowością uzdrowiskową^[19].

Północna część miasta znajduje się w obrębie obszarów Natura 2000 Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana (PLH280007) SOO oraz Zalew Wiślany (PLB280010) OSO^[20].

Na terenie miasta znajduje się 10 pomników przyrody^[21]:

• Sucha Beskidzka
• Kozłowa Ruda

W związku z inwazją Rosji na Ukrainę, w dniu 24 marca 2022 Rada Miejska we Fromborku podjęła uchwały o zawieszeniu współpracy partnerskiej z miastem Swietłyj (Federacja Rosyjska)^[22] oraz z miastem Miadzioł (Republika Białorusi)^[23].

We Fromborku działa klub piłkarski KS „Zalew” Frombork (klasa okręgowa, grupa warmińsko-mazurska II).

• Order Odrodzenia Polski III klasy (1979)^[24]

• Cmentarz żydowski we Fromborku

• Serwis Internetowy Miasta
• Historia Żydów we Fromborku na portalu Wirtualny Sztetl
• Frombork, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 413 .
• Port Frombork – locja dla żeglarzy Piotra Saleckiego