Konurbacja górnośląska
Konurbacja górnośląska[1][2][3][4][5][6] (katowicka[7][8], śląska[9], śląsko-dąbrowska[10][11]) – konurbacja we wschodniej części Śląska oraz w zachodniej Małopolsce, obecnie w województwie śląskim, położona w większości na Wyżynie Śląskiej. W skład konurbacji wchodzą historyczne tereny Górnego Śląska, Zagłębia Krakowskiego i Zagłębia Dąbrowskiego.
W zależności od koncepcji i przyjętych kryteriów delimitacji liczba ludności zamieszkującej konurbację wynosi od 2,2 mln[12] do 3,5 mln osób[13].
W konsekwencji przeprowadzonych przez 41 miast i gmin Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego konsultacji społecznych 29 maja 2017 wniosek o powołanie związku metropolitalnego na terenie konurbacji górnośląskiej został jednogłośnie przyjęty i złożony za pośrednictwem śląskiego wojewody do Ministra Spraw Wewnętrznych, by na jego podstawie wydał rozporządzenie o utworzeniu z dniem 1 lipca 2017 Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.
Nazwa
Prawnie obszar ten funkcjonuje od 2017 jako Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, ale w opracowaniach różnych organizacji[14] stosowane są różne jego nazwy. Uwzględniając w składzie konurbacji część Zagłębia Dąbrowskiego, można spotkać określenia: konurbacja śląsko-dąbrowska[10][11] (które było używane przez Górnośląski Związek Metropolitalny[15]), konurbacja śląsko-zagłębiowska[16], region śląsko-dąbrowski[17][18].
Koncepcje konurbacji
Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia
W 2017 na mocy ustawy została utworzona Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, grupująca 41 gmin o łącznej powierzchni 2553 km² i liczbie ludności wynoszącej 2 279 560 mieszkańców.
W odróżnieniu od innych koncepcji konurbacji, GZM nie obejmuje Jaworzna, które samo zrezygnowało z wejścia w skład Metropolii.
Konurbacja górnośląska według GUS
W 2006 Urząd Statystyczny w Katowicach w publikacji elektronicznej porównał konurbację górnośląską z większymi miastami Polski, przedstawiając ją jako zespół 19 graniczących z sobą miast województwa śląskiego: Gliwice, Zabrze, Katowice, Bytom, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Czeladź, Mysłowice, Będzin, Tychy, Ruda Śląska, Piekary Śląskie, Chorzów, Mikołów, Tarnowskie Góry, Knurów[19].
Miasta | Ludność tysiące | Powierzchnia km² |
---|---|---|
Katowice | 293,6 | 164,64 |
Sosnowiec | 201,1 | 91,06 |
Gliwice | 179,2 | 133,88 |
Zabrze | 172,8 | 80,40 |
Bytom | 166,0 | 69,44 |
Ruda Śląska | 137,6 | 77,73 |
Tychy | 127,7 | 81,81 |
Dąbrowa Górnicza | 119,8 | 188,73 |
Chorzów | 108,0 | 33,50 |
Jaworzno | 91,3 | 152,59 |
Mysłowice | 74,5 | 65,62 |
Siemianowice Śląskie | 67,0 | 25,50 |
Tarnowskie Góry | 61,4 | 83,72 |
Piekary Śląskie | 55,1 | 39,98 |
Będzin | 56,6 | 37,37 |
Świętochłowice | 49,8 | 13,31 |
Knurów | 38,3 | 33,95 |
Mikołów | 40,9 | 79,21 |
Czeladź | 31,5 | 16,38 |
Razem | 2072,20 | 1468,82 |
Konurbacja górnośląska według ESPON
Według programu ESPON jednostkę morfologiczną (MUA, ang. Morphological Urban Area) Katowic tj. obszar konurbacji górnośląskiej w 2002 r. zamieszkiwało 2279 tys. osób[21].
Do jednostki morfologicznej zaliczono takie miasta jak: Katowice (338), Sosnowiec (240), Gliwice (208), Bytom (200), Zabrze (196), Ruda Śląska (153), Tychy (130), Dąbrowa Górnicza (130), Chorzów (120) i 9 miast (gmin miejskich) poniżej 100 tys. mieszkańców[21].
Konurbacja górnośląska według samorządu województwa śląskiego
W 2004 samorząd województwa przyjął Plan Zagospodarowania Przestrzennego Woj. Śląskiego, który przedstawia, że konurbację górnośląską tworzy 14 dużych miast na prawach powiatów: Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze. Publikacja podaje, że konurbacja liczyła ponad 2 mln mieszkańców[4].
Na jednej z map publikacji 14 miast na prawach powiatu określono jako ośrodki centralne konurbacji, gdzie rozwijają się funkcje metropolitalne. Ponadto do miast obszarów śródmiejskich konurbacji zaliczono 10 miast: Będzin, Czeladź, Knurów, Łaziska Górne, Mikołów, Pyskowice, Radzionków, Sławków, Tarnowskie Góry, Wojkowice[22].
Do miast obszaru zurbanizowanego w otoczeniu strefy śródmiejskiej zaliczono 5 miast: Bieruń, Czerwionka-Leszczyny, Imielin, Lędziny, Orzesze[22].
Konurbacja górnośląska według P. Swianiewicza i U. Klimskiej
W 2005 Paweł Swianiewicz oraz Urszula Klimska wyznaczyli obszar konurbacji górnośląskiej obejmującej: Katowice, Gliwice i Sosnowiec oraz okoliczne miasta i gminy. Obszar ten w 2002 r. zamieszkiwało 2733 tys. osób. Wyznaczono wtedy także sąsiednie: aglomerację bielską i aglomerację rybnicką, które przylegały do konurbacji górnośląskiej[23].
Konurbacja górnośląska według J. Paryska
W 2008 Jerzy Jan Parysek określił zasięg konurbacji aż po linię: Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie – Siewierz – Zawiercie – Olkusz – Trzebinia – Chrzanów – Zator – Andrychów – Bielsko-Biała – Jastrzębie-Zdrój – Wodzisław Śląski – Racibórz – Kędzierzyn-Koźle – Pyskowice – Tarnowskie Góry. Przedstawił, że obszar ten zamieszkiwało ponad 3,5 mln osób[13].
Inne koncepcje konurbacji
Wiele publikacji podaje liczbę mieszkańców konurbacji, nie przedstawiając zarazem jego zakresu obszarowego:
- według Eurostat w 2001 r. (LUZ Katowice & Żory, ang. Larger Urban Zone) – 2 750 942 mieszkańców i obszar 2651 km²[24][25], który dane przyjął też T. Markowski[26],
- według Eurostat w 2004 r. (LUZ Katowice & Żory, ang. Larger Urban Zone) – 2 710 397 mieszkańców[24][25],
- według ONZ w 2003 r. – 3,0 mln mieszkańców[27],
- według Demographia (Wendell Cox Consultancy) w 2019 r. – 2,155 mln mieszkańców[28].
Historia
Czynnikami, które spowodowały powstanie konurbacji, był w pierwszym rzędzie rozwój hutnictwa i górnictwa, głównie węgla kamiennego. Pierwsze dymarki pojawiły się tu w I wieku n.e. w okolicach Tarnowskich Gór, lecz wytop żelaza na skalę przemysłową rozpoczęto w drugiej połowie XVIII wieku. Eksploatację węgla kamiennego podjęto równolegle – pierwszą kopalnię głębinową uruchomiono w 1751 w Rudzie, do końca stulecia uruchomiono ich 17. W 1796 staraniem Fryderyka von Redena uruchomiono Królewską Odlewnię Żelaza w Gliwicach – pierwszą w Europie hutę opalaną koksem. Sukces tego przedsięwzięcia spowodował lawinowe powstawanie kolejnych kopalń i hut. W połowie XIX wieku czynnych było 20 pieców opalanych koksem oraz 60 wykorzystujących starszą technologię, opalanych węglem drzewnym. Upadek górnośląskiego hutnictwa nastąpił po I wojnie światowej. W okresie 20-lecia międzywojennego oddano do użytku tylko jeden wielki piec, w Królewskiej Hucie[29].
Kopalnie i huty potrzebowały robotników, nastąpił zatem proces powstawania kolonii i osiedli robotniczych. W 1862 władze pruskie wprowadziły zakaz wznoszenia drewnianych budynków, co wpłynęło na całkowitą zmianę charakteru wielu miejscowości, niegdyś będących niewielkimi wsiami o drewnianej zabudowie. Miejsce drewnianych chat zajęły familoki. Innym czynnikiem miastotwórczym była kolej. Zwłaszcza Kolej Warszawsko-Wiedeńska, której w znacznej mierze zawdzięcza swój rozwój Sosnowiec. Proces urbanizacji był tak szybki, że w niektórych ośrodkach nie doszło do wykształcenia się miejskiego centrum. Przykładem może być Ruda Śląska, będąca organizmem złożonym z 3 byłych miast (Ruda, Nowy Bytom i Wirek) oraz dzielnic dawniej będących wsiami o rolniczym charakterze i drewnianej zabudowie[29].
Na terenie Zagłębia Dąbrowskiego początkowo wydobywano węgiel metodą odkrywkową (Strzyżowice od 1724, Dąbrowa Górnicza od 1785). W okresie przynależności ziem do Prus (1795-1806) przekształcono je w kopalnie rządowe, w 1815 przeszły na własność skarbu Królestwa Polskiego. Głównymi animatorami rozwoju przemysłu na terenie Zagłębia byli Stanisław Staszic oraz minister skarbu Królestwa Polskiego, książę Ksawery Drucki Lubecki, który w celu finansowania inwestycji przemysłowych utworzył Bank Polski. W Zagłębiu duże znaczenie dla rozwoju przemysłu w XIX wieku miało wydobycie i hutnictwo cynku. Pierwszą hutę cynku uruchomiono w Dąbrowie w 1816, następną we wsi Niemce (ob. Ostrowy Górnicze) w 1822. Zagłębie Dąbrowskie zaopatrywało w węgiel kamienny, stal i cynk całe Królestwo Polskie. Przywiązanie robotników do miejscowych kopalń i hut zapewniały przywileje, dostępne dla członków Korpusu Górniczego. Obejmowały one m.in. zwolnienie ze służby wojskowej i podatków, opiekę lekarską, zaopatrzenie emerytalne czy pożyczkę na budowę domu. Podobnie jak na sąsiednim Górnym Śląsku wystąpił proces żywiołowej urbanizacji, wzmocniony dodatkowo doprowadzeniem linii kolejowych[29].
W latach 1994–2010 działał Związek Harmonijnego Rozwoju Miast Aglomeracji Katowickiej z siedzibą w Katowicach, który zrzeszał 14 miast obecnego woj. śląskiego. Związek miał zadanie realizacji programu harmonijnego rozwoju i współpracy (ang. Sustainable Cities), promocji, budowy bazy informacyjnej i kształcenie kadry samorządowej[30].
Obszar metropolitalny
W przyjętej „Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030” z 2011 r. aglomeracja górnośląska z głównym miastem Katowicami jest przedstawiana jako 1 z 10 ośrodków metropolitalnych w Polsce. W koncepcji zwrócono uwagę, że aglomeracja ma słabo rozwinięte funkcje metropolitalne w porównaniu z ośrodkami o podobnej wielkości z Europy Zachodniej, w związku z tym aglomerację ujęto jako ośrodek metropolitalny (wymóg ustawowy) na podstawie kryteriów odnoszących się głównie do funkcji w systemie osadniczym kraju[31]. Granice obszarów metropolitalnych nie zostały jeszcze wytyczone przez właściwe zespoły rządowo-samorządowe.
Według programu ESPON obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej jest Europejskim Metropolitalnym Obszarem Wzrostu tzw. MEGA (ang. Metropolitan European Growth Areas). Obszar ten został scharakteryzowany jako słabo wykształcona metropolia (ang. weak MEGA)[8].
Według programu ESPON obszar funkcjonalny Katowic i sąsiednich miast tj. obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej (FUA, ang. Functional Urban Area) w 2002 r. zamieszkiwało 3029 tys. osób[21]. W jego obszar oprócz konurbacji górnośląskiej włączono jednostki morfologiczne (MUA) miast: Zawiercie (55), Olkusz (52), Chrzanów (51), Oświęcim (43), Knurów (42), Łaziska Górne (23), Pyskowice (21)[21].
Według programu ESPON obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej wchodzi on w skład większego, transgranicznego śląsko-morawskiego policentrycznego obszaru metropolitalnego (znanego również jako region katowicko-ostrawski[32][33] lub aglomeracja katowicko-ostrawska[34]), którego część znajdującą się w granicach Polski zamieszkiwało w 2002 r. 4311 tys. osób. Wyznaczając go włączono także obszary aglomeracji bielskiej, rybnicko-jastrzębskiej, raciborskiej i ostrawskiej, tj. jednostki morfologiczne (MUA) takich polskich miast jak: Bielsko-Biała, Rybnik, Jastrzębie-Zdrój, Żory, Racibórz, Cieszyn[21].
Według fundacji Unii Metropolii Polskich w 2004 r. obszar metropolitalny konurbacji górnośląskiej obejmował 5578 km², który zamieszkiwało 2886,7 tys. osób. Dane te przyjęli w swojej publikacji Kazimierz i Jacek Fiedorowiczowie[35].
Współpraca samorządów konurbacji
W latach 2007-2017 działał Górnośląski Związek Metropolitalny zrzeszający 12 miast (do roku 2012 – 14 miast) na prawach powiatu, leżących na obszarze konurbacji. Jego celem była koordynacja działań na terenie miast-uczestników związku. Na przełomie 2017 i 2018 r. zastąpiła go Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia.
Od 2001 r. funkcjonuje stowarzyszenie Śląski Związek Gmin i Powiatów, który prowadzi działalność na rzecz rozwoju województwa śląskiego, a przede wszystkim społeczności lokalnych i samorządów terytorialnych. Zrzesza 11 powiatów i 114 gmin (w tym wszystkie 19 miast na prawach powiatu)