Search

Górny Śląsk

część krainy historycznej Śląska położona na terenie Polski i Czech

Górny Śląsk (łac. Silesia Superior; śl. Gůrny Ślůnsk, Gōrny Ślōnsk[1]; cz. Horní Slezsko; dś. Aeberschläsing, Oberschläsing; niem. Oberschlesien) – część historycznej krainy Śląska, położona w południowej Polsce oraz w północnej części Czech,w górnym dorzeczu Odry i początkowego biegu Wisły. Wzmiankowana po raz pierwszy w XV w.[2] Pojęcie Górnego Śląska na przestrzeni dziejów używane było jednak w różnym znaczeniu[3][4][5], czasami w odniesieniu do regionu, czasem do konkretnej jednostki administracyjnej[6]. Górny Śląsk można rozważać w kontekście politycznym, kulturowym, gospodarczym oraz etnicznym[2] i trudno jest ściśle wyznaczyć jego granice, które zmieniały się w różnych okresach[2][7][8][9][10][a].

Górny Śląsk
Gōrny Ślōnsk (śląski)
Horní Slezsko (czeski)
Oberschlesien (niemiecki)
HerbFlaga
HerbFlaga
Państwa

 Polska,
 Czechy

Stolica

Opole

Ważniejsze miejscowości

historycznie: Racibórz, Cieszyn, Opawa, Karniów, Prudnik; współcześnie: Katowice, Gliwice, Zabrze, Bytom, Chorzów, Rybnik

Położenie na mapie
Mapa Górnego Śląska
50°26′N 18°02′E/50,433333 18,033333
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Górny Śląsk i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Za rdzeń Górnego Śląska można uznać obszar władzy książąt opolskich. Do niego przyłączyło się morawskie księstwo opawskie (podzielone potem na opawskie i karniowskie) oraz stopniowo kilka mniejszych państw stanowych. Natomiast w XV w. odłączyły się od niego ziemia siewierska oraz księstwa oświęcimskie i zatorskie[11]. Na tej podstawie można przyjąć, że historyczny Górny Śląsk znajduje się na obszarze dzisiejszej Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Czeskiej, na terenie województwa śląskiego, województwa opolskiego[6], i kraju morawsko-śląskiego[4][12]. Historyczną stolicą Górnego Śląska jest Opole[7][13][b].

Górny Śląsk często utożsamiany jest z województwem śląskim[12], mimo że prawie połowa jego terytorium to ziemie historycznie małopolskie, także takie, które w przeszłości nigdy nie należały do Śląska[17]. Województwo śląskie obejmuje wschodni Górny Śląsk i część Śląska Cieszyńskiego, a poza tym ziemie historycznej Małopolski (m.in. ziemia częstochowska, Zagłębie Dąbrowskie, Żywiecczyzna)[6]. Z kolei w województwie opolskim, współcześnie zwykle utożsamianym z terminem Śląsk Opolski[18][19][20][21], mieści się zachodnia część historycznego Górnego Śląska[21] oraz fragmenty Dolnego Śląska (Brzeg, Namysłów)[18].

W Polsce samo pojęcie Śląsk powszechnie kojarzy się w świadomości społecznej ze wschodnią częścią Górnego Śląska[7], z aglomeracją górnośląską i miastem Katowice[17]. Górny Śląsk kojarzony jest intuicyjnie z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym[22], przemysłowym krajobrazem złożonym z hałd, szybów kopalnianych, kominów, zespołów obiektów hutniczych oraz ze zwartych osiedli familoków z czerwonej cegły. W rzeczywistości jednak pejzaż ten odchodzi stopniowo do przeszłości i wymaga ochrony[23]. Ponadto Górny Śląsk nie jest obszarem jednolitym[24], jest zróżnicowany pod względem przyrodniczym, krajobrazowym i kulturowym[25]. Zróżnicowana i nie zawsze jednoznaczna jest też tożsamość mieszkańców tej krainy[26][27], która przez stulecia stanowiła obszar pogranicza społeczno-kulturowego[6][26], gdzie stykały się wpływy polskie, niemieckie i czeskie[2].

Geneza Górnego Śląska i jego subregiony

Geneza Górnego Śląska

W XII w.[28] nazwą Śląsk określano ziemie dzisiejszego Dolnego Śląska[29]. Na wschód mieściła się Przesieka Śląska (pas prastarej puszczy)[17], a za nią kraina z centralnym punktem w mieście Opole[28]. Określano ją jako „obszar opolski”, „Opolskie”[29], a od XIII w. jako „księstwo opolskie”[29][30], rządzone przez książąt opolskich[11]. Piastowie rządzący na obszarze współczesnego Dolnego Śląska używali natomiast tytułu książąt Śląska[11]. Powstawały kolejne niewielkie księstwa, czasem funkcjonujące tylko przez okres samodzielnych rządów jakiegoś konkretnego księcia. Wnukowie Władysława opolskiego i następcy całkowicie zrezygnowali z predykatu opolski w swoich tytułach, ponieważ mogło to sugerować pretensje terytorialne – odwoływali się zamiast tego do nazw stolic swoich księstw. Zachowywali przy tym świadomość wspólnego przodka i wspólnoty terytorialnej[31].

Dopiero w XIV w., kiedy kolejne księstwa podporządkowywały się Koronie Czeskiej, toponim Śląsk stawał się coraz bardziej popularny na określenie terenów dzisiejszego Górnego i Dolnego Śląska[32]. Termin Górny Śląsk pojawił się po raz pierwszy w źródłach w 1478[33] w kontekście godności Jana Bielika z Kornic, który został mianowany starostą Górnego Śląska przez króla Macieja Korwina. Nazwa ta, urobiona zapewne w kancelarii króla, razem z samą nazwą Śląsk łatwo przedostawała się do świadomości społecznej[31]. Zaczęto więc stosować rozróżnienie na Dolny Śląsk (dawny Śląsk) oraz Górny Śląsk (dawna ziemia opolska, Opolskie)[30], które szerzej rozpowszechniało się w XVI w.[34] W późnym średniowieczu miejscowa ludność mówiła głównie dialektem języka polskiego, wpływy czeskie w mowie były obecne na południu regionu, natomiast ludność w miastach, zwłaszcza tych rezydencjonalnych, była niemieckojęzyczna. Istniało ponadto kilka niemieckich wysp językowych[14]. Bartłomiej Stein w XVI w. ukuł nazwę Polonica Silesia (Polski Śląsk), biorąc pod uwagę polskojęzyczność regionu górnośląskiego w odróżnieniu do regionu dolnośląskiego[11]. Czeska kancelaria królewska starała się ją wyeliminować, ponieważ taka nazwa mogłaby prowokować do wznowienia pretensji do tych terenów przez polskich władców[31]. Tym łatwiej przyjmowała się tu nazwa Śląsk, a potem Górny Śląsk[31].

Podział na Śląsk pruski i Śląsk Austriacki

W 1526 Śląsk przeszedł pod władzę Habsburgów, a od 1742 (koniec I wojny śląskiej) stał się częścią Prus z wyłączeniem[35] księstw cieszyńskiego i opawskiego, a także części karniowskiego i nyskiego. Śląsk został tym samym podzielony na część pruską i austriacką, i ta międzypaństwowa granica przetrwała do I wojny światowej[36]. W monarchii austriackiej Habsburgów obszarów tych nie nazywano Górnym Śląskiem a Śląskiem Austriackim[6]. Po I wojnie światowej nazwa Śląsk Austriacki wyszła z użycia[37], natomiast część Śląska, która weszła w skład Czechosłowacji nazwano Śląskiem Czeskim[21] (termin ten ukuto już w XVIII w., odwołując się do ziem Korony Czeskiej)[38]. Stosowano tu ponadto nazwy nowych subregionów, m.in. Śląsk Cieszyński (Těšínsko), Śląsk Opawski (Opavsko), a po I wojnie światowej: Kraj Sudetów (Sudetenland), Kraik hulczyński (Hlučínsko) czy Zaolzie[6]. Odrębność kulturowa wytworzona w przeszłości między np. Śląskiem Cieszyńskim a dawnym obszarem Śląska pruskiego utrzymuje się również współcześnie[24][39][40]. W polskiej części Śląska Cieszyńskiego mieszkańcy określają siebie jako Cieszyniacy, ewentualnie[40] Ślązacy (czasem dodając cieszyńscy), co ma ich odróżniać od mieszkańców z dawnego Śląska pruskiego – Górnoślązaków[41], z którymi relacje w przeszłości nie były najlepsze[9]. Rodzima ludność z dawnego Śląska Austriackiego na terenie Czech ma co najwyżej tożsamość śląską w odmianie opawskiej czy cieszyńskiej, ale zwykle nie jest ona dominującym składnikiem tożsamości regionalnej[27]. Termin Górny Śląsk jest tu traktowany raczej jako pojęcie historyczne, używane niechętne ze względu na uwikłanie w dawne spory narodowościowe[2].

Wschodnia i zachodnia część Górnego Śląska

Cmentarz w Bielefeld. Herby ziem utraconych przez Niemcy po II wojnie światowej. Na rzecz Polski i ZSRR: Prusy Wschodnie, na rzecz Polski: Gdańsk, Prusy Zachodnie, Pomorze, Brandenburgia Wschodnia, Dolny Śląsk, Górny Śląsk i na rzecz Czechosłowacji: Kraj Sudetów

W 1815 w Prusach utworzono jednostkę administracyjną rejencja opolska i określano ją także mianem Górnego Śląska (Oberschlesien)[6][42]. W latach 1919–1938 rejencja opolska była tożsama z Prowincją Górnośląską (która to funkcjonowała jeszcze także w latach 1941–1945)[6]. Po odrodzeniu się państwa polskiego, powstaniach śląskich, plebiscycie[43] i ostatecznie podziale Górnego Śląska w 1922 między II Rzeczpospolitą i Republiką Weimarską[44] część rejencji opolskiej pozostałą w Niemczech (obejmującą m.in. Gliwice, Zabrze, Bytom, Racibórz) strona polska zaczęła nazywać Śląskiem Opolskim, aby unikać nazywania go Śląskiem niemieckim[45][42]. Analogicznie w Niemczech stworzono termin Ostoberschlesien (Wschodni Górny Śląsk), aby tę część nie musieć nazywać polskim Górnym Śląskiem[45][c].

W 1945 niemal cały historyczny Śląsk znalazł się w granicach państwa polskiego[17]. Wówczas na wschodnim Górnym Śląsku osiedlono stosunkowo niewielu przesiedleńców. Częściowa wymiana ludności dotyczyła przede wszystkim zachodniej części Górnego Śląska – lokowano tu ludność z Kresów Wschodnich[6] (głównie z południowo-wschodnich województw II Rzeczypospolitej: lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego)[46]; osiedlali się tam też migranci z centralnej Polski oraz ludzie powracający do kraju z Europy Zachodniej[6]. W miastach prawobrzeżnej części Śląska Opolskiego (rozumianego tu jako dawna rejencja opolska) jak Bytom, Zabrze, Gliwice, oraz zwłaszcza w centrach miast takich jak Opole, Racibórz, Koźle, Kluczbork, Dobrodzień, Pyskowice, Strzelce Opolskie, Krapkowice, Olesno miejsce po częściowo ewangelickiej ludności niemieckiej zajęła katolicka ludność polska. W efekcie w centrach miast przeważała tam polska ludność napływowa, a ich obrzeża, wioski i niewielkie miasta w dalszym ciągu zamieszkiwała rodzima ludność śląska, której nie objęły wysiedlenia[47]. Na Dolnym Śląsku wymiana ludności była praktycznie całkowita[40]. Z czechosłowackiej części Śląska po II wojnie światowej również wysiedlono ludność niemiecką[48]. Współcześnie zmniejsza się liczba osób deklarujących się jako Polacy czy Ślązacy w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego[40].

W 1945 utworzono województwo śląsko-dąbrowskie obejmujące przedwojenny polski Górny Śląsk, dawną rejencję opolską oraz Zagłębie Dąbrowskie[49]. W 1950 wydzielono osobne województwa katowickie i opolskie. Granica między tymi województwami przypominała do pewnego stopnia granice między „polskim” a „niemieckim” Górnym Śląskiem z 1922[50]. Przesunięto jednak bardziej uprzemysłowione Gliwice, Bytom i Zabrze do przemysłowego województwa katowickiego, natomiast województwo opolskie miało mieć bardziej charakter rolniczy[51][52]. Jego terytorium powiększono o dolnośląskie powiaty: brzeski i namysłowski[52]. Od tego czasu termin Śląsk Opolski, obok nazwy Opolszczyzna, stosowany jest zwykle w odniesieniu właśnie do województwa opolskiego[53].

Grupa aktywistów na Marszu Autonomii w Katowicach z transparentem podkreślającym przynależność większości województwa opolskiego do Górnego Śląska

W 1998 w obliczu projektu reformy administracyjnej[46] pojawił się pomysł likwidacji województwa opolskiego w ramach nowego podziału na 12 województw[54]. Politycy ówczesnego województwa katowickiego promowali plany utworzenia województwa (górno)śląskiego obejmującego cały obszar historycznego Górnego Śląska na terenie Polski[55]. Idea ta spotkała się z niespodziewanie silnym sprzeciwem mieszkańców województwa opolskiego[56]. Do jego obrony powołano Obywatelski Komitet Obrony Opolszczyzny. W walkę o utrzymanie odrębnego województwa zaangażowali się zgodnie opolscy politycy[55], samorządowcy, środowiska naukowe (zwłaszcza Instytut Śląski w Opolu), lokalne władze kościelne, regionalne media[19] i mniejszość niemiecka[54]. Obawiano się m.in. marginalizacji regionu opolskiego w województwie, gdzie ton nadaje silny ośrodek przemysłowy z centrum w Katowicach[57], oraz ponoszenia kosztów jego restrukturyzacji[58], a ponadto podkreślano poczucie odrębności[57][d] i więzi regionalnej[56]. W efekcie tak stanowczej postawy z likwidacji województwa opolskiego zrezygnowano najszybciej[67].

Górny Śląsk a Dolny Śląsk

Na Śląsku ludność słowiańskiego pochodzenia pojawiła się w VII w.[68] Na Dolnym Śląsku napływ ludności niemieckiej doprowadził z czasem do jej germanizacji[69] i już w średniowieczu dominowali tu ekonomicznie i kulturowo Niemcy. Bardzo wcześnie, bo w II poł. XVI w. dominującą religią stał się protestantyzm[70]. Jeszcze w XVIII w. polska strefa językowa obejmowała niektóre dolnośląskie miasta wraz z okolicami takie jak Oława, Trzebnica, Namysłów[71]. Między XVIII a XIX w. polsko-niemiecka granica językowa przebiegała mniej więcej jak ta oddzielająca Górny Śląsk od Dolnego Śląska wyznaczona przez rzeki: Stobrawa, Odra, Nysa Kłodzka[72].

Na Górnym Śląsku kolonizacja niemiecka nie była tak intensywna, m.in. przez naturalną barierę w postaci rzeki Odry i gęstej puszczy. Ludność wiejska tworzyła społeczności lokalne, zachowując swój sposób życia i język. Kontrreformacja osiągała tu sukcesy i po wojnie trzydziestoletniej znaczna część ludności z protestanckich kolonii niemieckich przeszła na katolicyzm[70]. Za czasów pruskich ta część Śląska była raczej zapomniana i zacofana. Radykalnie zmieniło się to w II poł. XIX w.[69], kiedy silnie rozwinął się tu przemysł[73]. W okresie międzywojennym wschodnia część Górnego Śląska należała do II Rzeczypospolitej, natomiast część zachodnia oraz Dolny Śląsk były częścią Rzeszy[74].

Zamieszanie terminologiczne

W kwestii obszaru historycznego Górnego Śląska czy też jego obecnego zasięgu panuje duże zamieszanie terminologiczne[12], nakładają się granice wielu jednostek regionalnych czy administracyjnych, tych współczesnych i historycznych, współistniejących obecnie w różnym stopniu i zakresie. Przykładowo mówi się o Śląsku, w tym o Śląsku Górnym, którego częścią jest Śląsk Cieszyński lub też istnieje obok niego. Nakładać się na to może regionalizacja na bazie geomorfologii – Beskid Śląski (górale śląscy) oraz tzw. Podbeskidzie[75]. Jako osobne subregiony Śląska Cieszyńskiego funkcjonuje jego część polska i część czeska, a w obrębie czeskiego Śląska Cieszyńskiego istnieje obszar należący niegdyś do państwa polskiego, częściowo zamieszkany przez Polaków – Zaolzie[74]. Innym przykładem tego zjawiska jest spotykany czasem wewnętrzny podział powojennego Śląska na Dolny Śląsk, Górny Śląsk i osobny Śląsk Opolski[49]. Rozumienie historycznych granic regionu[76] oraz zasięg górnośląskiej tożsamości regionalnej bywają instrumentalizowane do celów politycznych[76][77][e].

Historia

Osobny artykuł: Kalendarium historii Górnego Śląska.

Prehistoria

Średniowiecze

Ukształtowana w średniowieczu granica pomiędzy Śląskiem a Małopolską w odniesieniu do najdalej na zachód wysuniętych parafii diecezji krakowskiej (fioletowe punkty), jako pozostałość po darowiźnie z ok. 1177 roku, oraz do granic księstw siewierskiego i oświęcimskiego, oraz kasztelanii chrzanowskiej, które w średniowieczu przejściowo również należały do Śląska
Orzeł na błękitnym tle na herbie księcia opolskiego z Herbarza Geldrii z XIV wieku, który stał się później herbem Górnego Śląska

We wczesnym średniowieczu w dorzeczu górnej Odry rozwinęły się trzy wyraźne ośrodki osadnicze: centralny, na linii Racibórz–Prudnik, północny wokół Opola i południowy wokół Opawy[82]. Pozostałe regiony były jeszcze słabo zaludnione. Geograf Bawarski wymienił trzy plemiona, które wiąże się często z powyższymi trzema antroporegionami. Najmniejsze kontrowersje wzbudza utożsamianie regionu południowego z plemieniem Gołęszyców i północnego z Opolanami, natomiast wątpliwości wzbudza łączenie regionu głubczyckiego z plemieniem Lupiglaa, jak również rozgraniczenie i dokładny zasięg plemion (np. czy Gołęszycy sięgali na wschodzie aż po Wisłę). Badania archeologiczne sugerują, że państwo wielkomorawskie podporządkowało sobie region południowy już w pierwszej połowie IX wieku, a nawet ustanowiło enklawę ludności morawskiej (trzy cmentarzyska w Kotlinie Opawskiej), a w Kocobędzu-Podoborze mogła znajdować się morawska załoga[82]. Około 870 roku zniszczone zostały m.in. grody Lubomia i Międzyświeć, co przypisuje się działaniom Wielkomorawian pod wodzą Świętopełka Wielkiego, jednak nie wiadomo czy chodziło o akcję odwetową, czy podbój, a polityczna obecność w pozostałych dwóch ośrodkach osadniczych jest niepotwierdzona. W następnych stuleciach rozwinął się kolejny znaczący region osadniczy w okolicach Bytomia i Będzina o charakterze wydobywczym. Skąpe źródła pisane i niewystarczający stan rozpoznania archeologicznego nie pozwalają potwierdzić przynależności politycznej w wiekach od X do XII, zarówno do Czech, jak i Polski. Jednak możliwe, że za panowania Bolesława I Srogiego górne Nadodrze należało do Czech, bez czego nie byłoby możliwe jego rzekome panowanie nad Krakowem. W latach 985–990 miała miejsce kampania wojenna Mieszka I przeciwko Czechom. Wówczas najprawdopodobniej zajął on, niekoniecznie z rąk czeskich, tereny dzisiejszego Górnego Śląska (plemiona zamieszkujące Dolny Śląsk Mieszko mógł podbić już wcześniej). W tym czasie nastąpiły nad górną Odrą wyraźne zmiany osadnicze i lokalizacji głównych grodów, np. z Lubomi do Raciborza, z Kocobędza do Cieszyna. Z 985 roku pochodzą wały piastowskich grodów z Opola, Wrocławia i Głogowa[83], jak również powstanie grodu w Opawie-Kylešovicach przypisuje się częstokroć polskiej akcji osadniczej[82]. Pierwszym dokumentem mogącym potwierdzić przyłączenie Śląska mógł być Dagome iudex z 991 roku. W 1000 powstaje biskupstwo wrocławskie, obejmujące swoim zasięgiem Dolny Śląsk i większą część Górnego Śląska.

Era nowożytna

Mapa Śląska z roku 1746
(długość geograficzna na mapie podana względem południka Ferro)

W kalendarium wykorzystano między innymi informacje z publikacji: Dzieje Śląska w datach Alicja Galas, Artur Galas, wyd. CADUS, Wrocław 2004

Germanizacja

Cały proces germanizacji Śląska był powolny i odbywał się przez stulecia pod różnymi postaciami, a powstawanie niemieckiej mniejszości narodowej na tym obszarze było jego bezpośrednią konsekwencją, świadomie podejmowaną przez władze pruskie[100].

Nowożytna niemiecka świadoma polityka germanizacyjna ludności polskiej rozpoczęła się jeszcze (pomijając procesy germanizacji w średniowieczu i późniejsze) na długo przed rozbiorami państwa polskiego, a dokładnie od zajęcia w 1740 roku przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego niemal całości obszaru ziem Górnego Śląska. W momencie wkraczania wojsk pruskich na te tereny przeważała na nich znacząco ludność polska, świadczą o tym zapiski urzędników pruskich, którzy notowali panujące ówcześnie na tym obszarze warunki językowo-obyczajowe. Już w 1744 roku zaprowadzono na terenie Śląska zakaz stosowania języka polskiego w sądownictwie. W 1754 roku wprowadzono zakaz zatrudniania w szkołach nauczycieli bez znajomości języka niemieckiego, a w 1763 powszechny obowiązek nauczania tego języka we wszystkich szkołach podstawowych, rok później zwolniono wszystkich nauczycieli, którzy nie rozumieli mowy niemieckiej[101]. Ważną rolę w germanizacji Górnego Śląska odegrała także akcja osadnicza, tak zwana kolonizacja fryderycjańska. W samym tylko roku 1763 osiedlono na Górnym Śląsku 61 tysięcy, zaś przez następne 40 lat około 110 tysięcy Niemców[102].

Germanizacja nie ustała po dokonaniu rozbiorów państwa polskiego, władze pruskie zdając sobie sprawę z powszechnej obecności żywiołu polskiego na podbitych ziemiach przystąpiły do kolejnej fali ograniczeń i represji wobec Polaków. W 1810 roku wydano zakaz używania języka polskiego na nabożeństwach odprawianych w kościołach ewangelickich. Wprowadzono zakaz studiowania na zagranicznych uniwersytetach i pielgrzymowania do Częstochowy, zmieniono granicę diecezji, a dekanaty bytomski i pszczyński wcielono do diecezji wrocławskiej, wszystko po to aby ograniczyć kontakty wiernych i duchowieństwa z biskupstwem krakowskim[101].

Na ziemiach śląskich zagarniętych przez Królestwo Prus Kościół został podporządkowany państwu, a klasztory skasowane. Nastąpiło to zgodnie z polityką sekularyzacji (czyli zmniejszeniu roli religii dla społeczeństwa) prowadzoną przez państwo pruskie. Główny nacisk został położony na odizolowanie Kościoła katolickiego od Stolicy Apostolskiej. Majątek kościelny został odebrany i przejęty przez władzę, a biskupi katoliccy zmuszeni do składania przysięgi na wierność królowi pruskiemu. Rząd pruski podjął na szeroką skalę akcję germanizacji i protestantyzacji ziem śląskich, polegającą m.in. na sprowadzaniu z głębi Prus kolonistów niemieckich, w większości protestantów, i osiedlaniu ich na anektowanych terenach Śląska[103].

Po przegranej wojnie Prus z Napoleonem na początku XIX wieku na ludność polską i jej język spadła kolejna fala ograniczeń przejawiających się w zakazach dotyczących kultywowania tradycji ludowych i religijnych, oraz w próbie likwidacji polskich nabożeństw. Także szybki rozwój górnośląskiego przemysłu ciężkiego i kopalń w XIX wieku odegrał znaczącą rolę w procesie germanizacji, bowiem znajdował się on w rękach niemieckich, a władze zakazały właścicielom zatrudniać osób, które znają język polski[102].

Objęcie stanowiska kanclerza Rzeszy przez Ottona von Bismarcka spowodowało kolejne zaostrzenie polityki germanizacyjnej na polskich ziemiach. Skierowana ona była przeciw polskiemu szkolnictwu i Kościołowi (tzw. Kulturkampf, czyli walka o czystość kultury niemieckiej, rozpoczęta w 1871 roku). W latach 1872–1874 prawie całkowicie wyrugowano język polski ze szkół. Nauczycieli-Polaków usuwano, a na ich miejsce zatrudniano Niemców. W 1876 roku wycofano ostatecznie język polski z sądownictwa i urzędów na całym obszarze państwa pruskiego. Walka przeciw Kościołowi miała za zadanie osłabienie jego wpływu na społeczeństwo. Arcybiskup Mieczysław Ledóchowski starał się nie dopuścić do pogorszenia stosunków z władzami niemieckimi. Na skutek prześladowań duchowieństwa doszło jednak do konfliktu. Ledóchowskiego uwięziono (1874), ponieważ sprzeciwił się ustawie z 1873 roku uzależniającej Kościół od państwa. W 1885 roku rozpoczęto tzw. rugi pruskie, zarządzenia polecające opuszczenie wschodnich prowincji państwa wszystkim Polakom, nie posiadającym obywatelstwa niemieckiego. Dotknęły ogólnie około 26 tys. osób, przede wszystkim robotników i rzemieślników, w tym około 8 tysięcy z Górnego Śląska[potrzebny przypis].

Działacze polscy Górnego Śląska w okresie nasilonej germanizacji – XIX wiek

W XIX wieku niemal w każdym większym mieście Górnego Śląska rozbudziło się narodowe życie działaczy polskich. W Bytomiu działali Józef Lompa, Emanuel Smołka, Aleksander Mierowski i Józef Łepkowski skupieni wokół „Dziennika Górnośląskiego”. Także w tym mieście aktywni byli księża katoliccy: Józef Szafranek jako proboszcz bytomskiej parafii mariackiej walczył o prawa dla Polaków, a ksiądz Norbert Bonczyk był orędownikiem czystości mowy polskiej na Śląsku i założycielem Towarzystwa św. Alojzego dla młodzieży. Karol Miarka prowadził pismo „Katolik” w Królewskiej Hucie (dzisiejszy Chorzów), a potem w Bytomiu, wzywał do pielęgnowania polskiej mowy i obyczajów. W Opolu działał Bronisław Koraszewski pod redakcją którego ukazywała się tutaj „Gazeta Opolska”, w Raciborzu m.in. lekarz Józef Rostek (założyciel polskich stowarzyszeń) i Jan Karol Maćkowski (założyciel czasopisma „Nowiny Raciborskie”)[104], w Prudniku i Białej m.in. nauczyciel Filip Robota[105].

W XIX wieku na Górnym Śląsku dokonał się istotny rozwój polskich czasopism – w Królewskiej Hucie w latach 1871–1914 wydawano 12 czasopism polskich, w Bytomiu 15 (więcej niż niemieckich), Opolu 7, Raciborzu 6, powstawały także polskie drukarnie, m.in. w Oleśnie, Mikołowie, Cieszynie, Piekarach Śląskich[104].

Wojciech Korfanty

Innymi znanymi działaczami na rzecz polskości Górnego Śląska byli: Wojciech Korfanty, Adam Napieralski, Juliusz Ligoń, Alojzy Pawelec i ks. Paweł Pośpiech.

Podobne rozbudzenie aspiracji narodowych nastąpiło na Śląsku Cieszyńskim (w tym Zaolziu) gdzie aktywne były takie osobistości myśli polskiej jak Paweł Stalmach i Andrzej Cinciała (skupieni wokół „Tygodnika Cieszyńskiego”), którzy m.in. walczyli o urzędowy język polski. Tutaj także działali: ks. Józef Londzin – redaktor „Gwiazdki Cieszyńskiej”, czasopisma umacniającego świadomość narodową Polaków i walczącego o ich prawa, ks. Ignacy Świeży – współzałożyciel Związku Śląskich Katolików i Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, ks. Franciszek Michejda – współzałożyciel „Dziennika Cieszyńskiego” oraz redaktor „Przeglądu Politycznego”, Jan Michejda – współzałożyciel Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, oddziału Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i wielu szkół, Adam Sikora – księgarz i urzędnik, fundator parku w Cieszynie, Jan Kubisz – poeta, autor wiersza Do Olzy (lub inaczej: Płyniesz Olzo) uważanego za hymn Śląska Cieszyńskiego (w szczególności Zaolzia), Jerzy Cienciała – współzałożyciel i pierwszy kierownik klubu sportowego „Sokół Wicher” w Wędryni, Adam Cienciała – działacz społeczny, i wielu innych[104].

Ludność Górnego Śląska

Jednym z najstarszych pisanych źródeł określających charakter etniczny Górnego Śląska jest Geograf Bawarski z IX wieku[102].

Mimo że znaczna część Śląska nie zintegrowała się na stałe z państwem polskim po rozbiciu dzielnicowym, jakie nastąpiło po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku, a państwo polskie formalnie zrzekło się praw do Górnego Śląska (a dokładniej do ówczesnych księstw śląskich) w XIV wieku za czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego, ludność polska na tym obszarze stanowiła przeważający element etniczny, a sam Śląsk do XIV wieku opisywany był przez kronikarzy jako część Polski[106]. Przemawiają za tym m.in. słowa dwóch wielkich intelektualistów z XV i XVI wieku: Eneasza Sylwiusza (późniejszego papieża) i Bartłomieja Steina (dziejopisarza śląskiego). Bartłomiej Stein w swoim życiowym dziele Descriptio Tocius Silesie et Civitatis Regie Vratislviensis (czyli opis całego Śląska i królewskiego miasta Wrocławia) rozpoczętym w 1512 r., pisał:

Śląsk zamieszkują dwa narody, różniące się zarówno zwyczajami, jak i miejscem pobytu: położoną na zachodzie i lepiej zabudowaną zajmują Niemcy, zaś gęsto zalesioną i mniej zabudowaną i gorszą część na wschodzie i północy Polacy; obydwa dzieli jak najpewniejsza granica Odra od ujścia Nysy w ten sposób, że w miastach, które są z tej strony panuje język niemiecki, a z tamtej strony polski.

Natomiast Eneasz Sylwiusz opisując różne kraje europejskie zanotował[101]:

Mowa ludzi na Śląsku jest po większej części niemiecka, chociaż za Odrą język polski przeważa, przez co niektórzy słusznie uważają Odrę za granicę Germanii.

Na obszarze księstwa opolskiego rozbitego na mniejsze dzielnice utrzymywała się pewna świadomość wspólnoty terytorialnej[31]. Od XIV w. księstwa śląskie zaczęły podejmować próby współpracy między sobą. Pojawiały się pokojowe związki miast śląskich zakładające wspólną obronę oraz ściganie przestępców[107], zwłaszcza rycerzy rozbójników[31].

Stosunki etniczne na terenie księstw: raciborskiego i opolskiego (które obejmowały tereny Górnego Śląska) przytaczają różnego rodzaju XVII i XVIII wieczne opisy: śląski kronikarz Fryderyk Lucae w 1685 podawał, że w obu tych księstwach potocznie używa się mowy polskiej, opis z 1708 głosił, że język polski panował we wsiach zarówno na prawym, jak i lewym brzegu Odry, inny z 1711 r. podawał, że językiem polskim na obszarze Górnego Śląska posługuje się niezliczona liczba ludzi. Opis z 1792 r. głosi, że na ziemi opolskiej mówią po niemiecku jedynie sołtysi i nauczyciele.

Późniejsze źródła potwierdzają, że polski język nadal przeważał w miejscowym życiu, świadczą o tym zachowane z czasów Habsburskich dokumenty[potrzebny przypis]. Górnośląska starszyzna cechowa używała przeważnie języka polskiego, co potwierdzają statuty cechowe z XVII, XVIII i XIX wieku. W języku polskim prowadzono także często statuty sądowe, czy skargi chłopów. Sami Hohenzollernowie czasami pisali także w tym języku[101]. Tadeusz Ładogórski szacuje, że w 2. połowie XVIII wieku katolicy na Górnym Śląsku stanowili 93% mieszkańców, niemniej jednak należy podkreślić mylne kierowanie się powszechnym stereotypem odnośnie do tego obszaru, czyli Polak-katolik, Niemiec-protestant, bowiem czasami stosunki etniczne znacznie odbiegały od tej zasady[102].

Od momentu zajęcia przez Prusy Górnego Śląska w 1740 rozpoczął się kolejny zaplanowany etap świadomej germanizacji, trwający niemal do wybuchu I wojny światowej. Jego bezpośrednią konsekwencją było znaczne zmniejszenie się liczebności polskiej ludności na tym terenie, jednak jej odsetek nadal znacząco przeważał nad ludnością niemiecką. Jeszcze ponad 70 lat (dokładnie w 1814 r.) od wcielenia Górnego Śląska do Prus i rozpoczęcia akcji germanizacyjnej i kolonizacyjnej procentowy udział Polaków na tym obszarze wynosił 72%, a w 1848 roku niemiecki uczony Rudolf Virchow niezadowolony z nieudolnej polityki germanizacyjnej rządu niemieckiego wobec Polaków pisał[101]:

Cały Górny Śląsk jest polski. Gdy tylko przekroczy się Stobrawę, wtedy bez znajomości języka polskiego kontakt z ludnością wiejską i biedniejszą częścią mieszkańców miast jest niemożliwy. Niewiele też pomoże tłumacz. Jest to powszechne zjawisko na prawym brzegu Odry, natomiast na lewym brzegu domieszało się już sporo elementu niemieckiego.

Po zjednoczeniu Prus z Rzeszą Niemiecką, na tereny Górnego i Dolnego Śląska po raz kolejny napłynęła liczna populacja niemieckojęzyczna. Jednak jeszcze w 1923 roku wydany w Niemczech atlas geograficzny i demograficzny Richarda Andreego ukazywał, że ludność polskojęzyczna stanowiła bezwzględną większość na Górnym Śląsku i liczyła na tych terenach 75% ogółu populacji[108]. Dane te potwierdzają także wcześniejsze wyniki wyborów komunalnych z 9 października 1919 r., w których 70% ludności głosowało na listy polskie. Natomiast na obszarze Górnego Śląska, który przypadł w plebiscycie stronie niemieckiej, podczas spisu w 1925 roku, mimo nacisku administracyjnego i propagandy antypolskiej, 151 200 osób zadeklarowało język polski jako ojczysty (co stanowiło 11,2% populacji niemieckiego obszaru Górnego Śląska), natomiast 384 600 osób (28,5%) podało, że posługuje się językami niemieckim i polskim[102]. Po roku 1945 i zakończeniu II wojny światowej na tereny Śląska (znajdującego się już wtedy w większości w granicach Polski) przesiedlono ludność polską wysiedloną z Kresów Wschodnich oraz w znacznej części wysiedlono mieszkających na Śląsku Niemców, co sprawiło, iż dotychczasowa mniejszość polska na obszarze całej krainy Śląsk stała się większością[109]. Niemcy oraz zgermanizowani Ślązacy zostali w dużej liczbie wysiedleni do Niemiec lub zbiegli w głąb Niemiec przed nadciągającą Armią Czerwoną.

Profesor Kazimierz Tymieniecki w referacie przedstawionym podczas V Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie 1930 roku, stwierdził że: Górny Śląsk nigdy nie stał się niemieckim[110].

Odsetek osób deklarujących narodowość śląską w gminach województw opolskiego i śląskiego według danych ze spisu powszechnego z 2002

Obecnie Górny Śląsk zamieszkują: Polacy, Niemcy i Czesi. Polacy zamieszkują największą polską część Górnego Śląska oraz Zaolzie na Śląsku Cieszyńskim (przyjmując, że stanowi on część Górnego Śląska). Czesi mieszkają tylko w południowo-zachodniej części Górnego Śląska, należącej do Czech (Śląsku Czeskim).Polską część Górnego Śląska zamieszkuje znaczna grupa Niemców. Według spisu powszechnego z 2002 roku w województwie śląskim i opolskim tę narodowość zadeklarowało 138,7 tys. osób. W województwie opolskim Niemcy stanowią ponad 10% ludności. Na terenie 27 gmin województwa opolskiego i jednej gminy województwa śląskiego przedstawiciele mniejszości niemieckiej stanowią ponad 20% mieszkańców gminy[111].Ponadto w 2002 r. w Polsce 173,2 tys. osób zadeklarowało narodowość śląską, natomiast w spisie powszechnym na terenie Czech w 2001 r. narodowość śląską zadeklarowało 10,9 tys. osób.

Osobny artykuł: Ślązacy.

Geografia

Granice

Granica pn.-zach. Górnego Śląska ok. 1650 r.
Województwo śląskie w latach 1922–1939
Granice Górnego Śląska bez terenów dolnośląskich przyłączonych w XIX wieku do rejencji opolskiej
Współczesna mapa Górnego Śląska (uwzględniono dawny Śląsk Austriacki wraz z enklawami morawskimi oraz tereny dolnośląskie przyłączone w XIX wieku do rejencji opolskiej)

Pierwotnie granicą regionu był dział wodny Górnej Odry[112]. Poza Śląskiem pozostawał Bytom leżący w dorzeczu Wisły (kasztelania bytomska należąca do Małopolski). W 1178 roku książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy odstąpił księciu opolskiemu Mieszkowi I Plątonogiemu małopolską kasztelanie: bytomską, siewierską i oświęcimską. Następcy Plątonogiego przesunęli granicę bardziej na wschód po rzekę Skawinkę. Granica z Małopolską biegła rzekami Białą, Wisłą, Przemszą i Liswartą. W XV wieku część dawnych ziem małopolskich została wykupiona od Piastów śląskich (poza kasztelanią bytomską). W 1443 roku biskup krakowski kupił księstwo siewierskie, w 1457 roku księstwo oświęcimskie odkupił król Kazimierz Jagiellończyk, a w 1494 roku król Jan Olbracht odkupił księstwo zatorskie. Obecnie na południowym wschodzie granicą jest rzeka Biała – dawna granica między dawnymi diecezjami: wrocławską i krakowską. Dalej granica Górnego Śląska biegnie skrajnymi szczytami Beskidu Śląskiego, jak: Klimczok, Kotarz (Beskid Śląski), Malinowska Skała, Barania Góra i Ochodzita. Na wysokości miast Czechowice-Dziedzice, Goczałkowice-Zdrój, Pszczyna i Bieruń rzeką graniczną jest Wisła (do ujścia Przemszy), następnie Przemsza. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica, choć tereny po drugiej stronie rzeki Brynica w latach 1179–1443 (ziemie księstwa siewierskiego) należały do Piastów śląskich[113].

W ramach pruskich reform administracyjnych z 1815 r. utworzono prowincję Śląsk, a w jej wschodniej części – jednostkę administracyjną w postaci rejencji opolskiej, przyłączając do niej także część powiatów związanych historycznie z Dolnym Śląskiem. W 1818 roku włączono dorejencji opolskiej dolnośląskie powiaty nyski i grodkowski (części dawnegoksięstwa nyskiego), a w roku 1820 powiat kluczborski[114].

Śląsk Czeski na mapie administracyjnej Czech

Ukształtowanie powierzchni

Górny Śląsk leży w Niżu Środkowoeuropejskim (z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Wyżyny Śląskiej). Rozciągają się tu od południa następujące makroregiony: Beskidy Zachodnie (Beskid Śląski, Beskid Śląsko-Morawski), Pogórze Zachodniobeskidzkie (Pogórze Śląskie, Pogórze Śląsko-Morawskie), Kotlina Oświęcimska, Kotlina Ostrawska, Wyżyna Śląska, Nizina Śląska, Sudety Wschodnie i południowa część Przedgórza Sudeckiego.

Najwyższym szczytem w czeskiej części Górnego Śląska, jak i na całym Górnym Śląsku jest góra Pradziad o wysokości 1492 m n.p.m. znajdująca się w Jesionikach, natomiast najwyższym szczytem w polskiej części Górnego Śląska jest Barania Góra – 1220 m n.p.m., znajdująca się w Beskidzie Śląskim.

Miasta

25 największych miast w granicach historycznego Górnego Śląska (dane na 1 stycznia 2022 roku)[115][116]:

Katowice
Ostrawa
Gliwice
Rybnik
Bielsko-Biała
Opole
MiastoLiczba mieszkańców[117]PowierzchniaJednostka administracyjna
1 Katowice282 755165 km²województwo śląskie
2 Ostrawa[f]279 791214 km²kraj morawsko-śląski
3 Gliwice172 628134 km²województwo śląskie
4 Bielsko-Biała[g]168 106125 km²województwo śląskie
5 Zabrze156 93580 km²województwo śląskie
6 Bytom151 69169 km²województwo śląskie
7 Rybnik132 923148 km²województwo śląskie
8 Ruda Śląska132 76678 km²województwo śląskie
9 Opole126 775149 km²województwo opolskie
10 Tychy124 13982 km²województwo śląskie
11 Chorzów103 22933 km²województwo śląskie
12 Jastrzębie-Zdrój83 98785 km²województwo śląskie
13 Mysłowice72 12466 km²województwo śląskie
14 Hawierzów69 08432 km²kraj morawsko-śląski
15 Siemianowice Śląskie64 36526 km²województwo śląskie
16 Żory61 83965 km²województwo śląskie
17 Tarnowskie Góry61 34384 km²województwo śląskie
18 Kędzierzyn-Koźle56 033123 km²województwo opolskie
19 Opawa54 84091 km²kraj morawsko-śląski
20 Frydek-Mistek[h]53 89952 km²kraj morawsko-śląski
21 Piekary Śląskie52 69940 km²województwo śląskie
22 Racibórz50 74374 km²województwo śląskie
23 Karwina49 88158 km²kraj morawsko-śląski
24 Świętochłowice46 11213 km²województwo śląskie
25 Wodzisław Śląski45 57150 km²województwo śląskie

Kultura

Osobne artykuły: Etnolekt śląski i Dialekt śląski języka niemieckiego.

Literatura

Wiersz pt. Doas Schoabehäusl! napisany w dialekcie śląskim języka niemieckiego z okolic Niemodlina
Typowe danie kuchni śląskiej: rolada wołowa, kluski śląskie i modra kapusta

Śląscy autorzy piszą swoje dzieła w językach: niemieckim, czeskim, polskim i w słowiańskich dialektach śląskich, oraz pisali też w języku łacińskim i w dialekcie śląsko-niemieckim[118].

Literatura polska na Górnym Śląsku rozwijała się najmocniej od połowy XIX wieku, aczkolwiek już w 1573 roku pochodzący z Mysłowic pisarz Olbrycht Strumieński wydał w Krakowie dzieło „O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów, także o przekopach, o ważeniu i prowadzeniu wody”[119] uznawaną za pierwszą polską książkę z dziedziny inżynierii. W 1612 roku wydano napisane po polsku dzieło Walentego Roździeńskiego pt. Officina ferraria abo huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego. Wśród późniejszych autorów jednymi z najważniejszych byli Józef Lompa (m.in. Historya o pobożnej i błogosławionej Petroneli, polskiej pustelnicy na górze Chełm u S. Anny w Górnym Szląsku[120] z 1855 r.), Karol Miarka (autor powieści: Bóg widzi), Norbert Bończyk (autor poematu Stary Kościół Miechowski[121]), Konstanty Damrot (wiersze: Z niwy ślązkiej), Juliusz Ligoń, Stanisław Ligoń (np. sztuka: Wesele na Górnym Śląsku), Gustaw Morcinek (autor: Czarna Julka, Mat Kurt Kraus, Ludzie z pociągu, Górniczy zakon, Wyrąbany chodnik, Pokład Joanny).

Literatura pisana na Śląsku w dialektach niemieckim lub górnośląsko-niemieckim swój wielki rozwój miała na początku XIX i XX wieku. Jednym z pierwszych górnośląskich pisarzy, którzy pisali w dialekcie śląsko-niemieckim, był Karl Heinrich Tschampel, później do tego grona dołączyli Franz Hoffmann-Aulen, Marie Klerlein, ale najbardziej znany spośród pisarzy oraz poetów górnośląskich był Johannes Reinelt[118], o przydomku filozof z lasu (niem. Philo vom Walde), który napisał wiele wierszy i opowiadań, używając górnośląskiego-niemieckiego dialektu. Natomiast w przemysłowej części Górnego Śląska powstały humorystyczne anegdoty: Moczigemba und Wodgurka, albo Antek und Franzek pisane gwarą górnośląską. Literatura śląska skupiona jest głównie na dziejach Górnego Śląska (szczególnie na pierwszej połowie XX wieku). Skupiano się głównie na problemach tożsamościowych, wysiedleniach czy repatriacji. W tym czasie tworzył na przykład Horst Bieniek.

Po 1989 roku zapanowała moda na ponowne odkrywanie tożsamości. Wiele książek poświęconych zostało dziejom miast i wsi, a także etosowi pracy czy życiu codziennemu mieszkańców Śląska. Pojawili się autorzy piszący wyłącznie lub w dużej mierze po śląsku (Marek Szołtysek, autor wielu książek o Śląsku). Pojawiły się także naukowe dzieła o Ślązakach.

Kuchnia śląska

Osobny artykuł: Kuchnia śląska.

Kuchnia górnośląska należy do kuchni środkowoeuropejskich i w związku z tym charakteryzuje się wysoką kalorycznością potraw. Spożywało się tu potrawy zbożowe, takie jak kasze i pieczywa, oraz potrawy mączne, takie jak kluski, pierogi, zupy, zawiesiste sosy. Przez wieki mieszały się tu kuchnie polska, czeska (np. oblaty) i niemiecka. Spożywane są tutaj potrawy typowo górnośląskie, jak i potrawy także równocześnie występujące w Małopolsce i Wielkopolsce (np. golonka, makówki). W drugiej połowie XX wieku popularność zyskały na Górnym Śląsku dania pochodzące z polskiej kuchni kresowej (placki ziemniaczane, pierogi z serem, barszcz czerwony, bigos). Występuje też zróżnicowanie nazewnicze, np. pampuchy, które w Wielkopolsce określa się pyzami, co innego oznaczają na Górnym Śląsku. Dania mięsne są zazwyczaj przyrządzane z wieprzowiny, drobiu. Dawniej popularne było mięso królików, z których robiono karminadle.

Często spotykanym zjawiskiem jest przypisywanie Ślązakom jako dania regionalnego rolady wraz z kluskami śląskimi i modrą kapustą (skład: ogórek kiszony, boczek i cebula zawinięte w bite mięso wołowe zapiekane i duszone, gotowane kluski z ziemniaków i mąki oraz poszatkowana i ugotowana z cebulą czerwona kapusta). Popularnymi dawniej zupami były wodzionka, żur śląski, moczka.

Stroje ludowe

Śląskie stroje kobiece różnią się w zależności od regionu, a nawet poszczególnych miast i wsi, z jakich pochodzą. Sposoby ubierania wzajemnie przenikały się wraz z przemieszczaniem się ludności w XIX i XX wieku. Mieszkanki Śląska zaczęły także dostosowywać swoje stroje do mody miejskiej, co zmieniło wygląd stroju jeszcze bardziej. Generalnie Ślązaczka mogła ubrać się na trzy sposoby:

  • kiecka, zopaska, kabotek i wierzcheń
  • kiecka, zopaska i jakla
  • kiecka, zopaska, kabotek i merynka (chusta)

Strój męski składa się z szaketu, westy (kamizelki), białej koszuli, jedwobki (jedwabnej chustki) lub szlajfki (wstążki), galot (spodni) lub bizoków (spodni prasowanych na kant) oraz szczewików (butów). Na głowie Ślązak nosił hut, czyli kapelusz. Strój mężczyzny obecnie nazywa się ancugiem, nazwa ta kojarzona jest głównie z garniturem. Jednak niewielu ludzi pamięta, że w dialekcie śląskim słowo ancug oznacza ogólnie strój męski, jak i żeński.

Stroje ludowe z obszaru Górnego Śląska:

Architektura i urbanistyka

Wieża Woka w Prudniku
Zespół pałacowo-parkowy w Pławniowicach
Familoki w Zabrzu, Osiedle Borsiga
Postindustrialny krajobraz w Bytomiu, pozostałości zabudowań Kopalni Węgla Kamiennego Szombierki: wieże szybów Krystyna i Ewa

Lokacje miast Opola i Raciborza miały miejsce jeszcze przed 1217. Nasilenie procesów urbanizacyjnych nastąpiło po 1241[122] w związku z przekształcaniem przedlokacyjnych osad targowych w miasta[123]. W efekcie pod koniec XIII w. na Górnym Śląsku wytworzyła się gęsta sieć miast oddalonych od siebie przeciętnie o ok. 20 km. Sieć ta rozrzedzała się na obszarze na wschód od Opola. Nie powstały duże ośrodki miejskie o charakterze metropolii. Pod względem powierzchni największe ówczesne miasta to Racibórz, Opole, Głubczyce i Cieszyn, mające 15–19 ha powierzchni (dla porównania ówczesny Hamburg miał ok. 100 ha)[122]. Pod koniec średniowiecza do największych miast pod względem liczby mieszkańców zaliczano: Racibórz (ok. 3 tys.), Opole (2,4 tys.), oraz Bytom i Głogówek (po 1,6 tys.)[18]. Górnośląskie miasta pozostawały raczej niewielkie aż do czasów wielkiej ubranizacji związanej z uprzemysłowieniem zapoczątkowanym w XIX w.[122], przede wszystkim dzięki pracy ludności Górnego Śląska przybyłej z mniej lub bardziej odległych wsi[73]. Dokonał się wówczas skok cywilizacyjny[7]. Rozwój wielu wsi i miasteczek zapoczątkowało górnictwo, potem rozwinęło się przetwórstwo i produkcja[25]. Właściciele zakładów produkcyjnych tworzyli w ich pobliżu osiedla robotnicze dla swoich pracowników bądź też umieszczali ich w budynkach w okolicznych wioskach[124]. Tworzyły się w ten sposób miasta przemysłowe (i później poprzemysłowe) kreujące wizerunek całego regionu, m.in. Chorzów, Ruda Śląska, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie[25]. W efekcie zacofany i mało atrakcyjny region zmienił radykalnie swoje oblicze[69].

Najstarszymi zachowanymi do naszych czasów kościołami drewnianymi na Górnym Śląsku są średniowieczne kościoły Wszystkich Świętych w Łaziskach i Sierotach. Wieża Woka w Prudniku jest najstarszą wieżą zamkową na Górnym Śląsku, a także najstarszą prywatną budowlą obronną na terenie obecnej Polski[125].

Wielokrotnie przez Śląsk przenikały na ziemie polskie różne style architektoniczne, przykładem może być architektura klasycystyczna, której najstarszym przedstawicielem na ziemiach polskich jest Pałac Dietrichsteinów w Wodzisławiu Śląskim.

Największe zmiany architektoniczne na Górnym Śląsku pojawiły się wraz z nastaniem epoki przemysłowej w XIX wieku, a następnie w latach PRL, gdy nastąpił gwałtowny rozwój miast na tym terenie. Poza budownictwem przemysłowym oraz osiedlami robotniczymi, takimi jak np. Kolonia Emma w Radlinie, w XIX wieku i na początku XX budowane były także okazałe rezydencje właścicieli tutejszych majątków Henckel von Donnersmarcków czy książąt z innych rodów[126].

Gospodarka

Na Górnym Śląsku rozwinięte są hutnictwo, górnictwo oraz inne gałęzie przemysłu ciężkiego.

Rolnictwo odgrywa drugorzędną rolę, rozwinięte jest głównie na Śląsku Opolskim.

Transport

Transport drogowy

Autostrada A1 – Most autostradowy w Mszanie

Przez obszar Górnego Śląska przebiega szereg ważnych dróg krajowych i autostrad. Ważnymi traktami są autostrady A1 i D1. Na terenie Górnego Śląska Autostrada A1 (łącząca Gdańsk, Łódź i Częstochowę ze Śląskiem), przebiega od Woźnik do Gorzyczek. Na granicy państwowej w pobliżu Wodzisławia Śląskiego i czeskiego Bogumina łączy się z jej czeską kontynuatorką autostradą D1, biegnącą dalej w kierunku Moraw i Pragi. Nie mniej ważnym szlakiem jest Autostrada A4 łącząca Górny Śląsk z Dolnym Śląskiem i Małopolską. Jest to również ważna arteria komunikacyjna w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, oraz ważny szlak łączący Niemcy z Ukrainą. Przez teren Górnego Śląska przebiegają lub będą przebiegać również drogi ekspresowe S1 i S11 oraz drogi krajowe: DK1, DK4, DK11, DK38, DK40, DK41, DK42, DK44, DK46, DK78, DK79, DK81, DK86, DK88 i DK94.

Transport kolejowy

Pierwszą linią kolejową na Śląsku, w tym na Górnym Śląsku, była Kolej Górnośląska (niem. Oberschlesische Eisenbahn, w skrócie OSE) planowana od 1836 i uruchomiona w 1842 roku, początkowo na odcinku Wrocław – Oława, następnie stopniowo wydłużana do Opola i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. W 1844 roku Towarzystwo Kolei Dolnośląsko-Marchijskiej uruchomiło Kolej Dolnośląsko-Marchijską (niem. Niederschlesisch-Märkische Eisenbahn, w skrócie NME), łączącą Śląsk z Berlinem. W latach 1865–1872 oddano do użytku Kolej Prawego Brzegu Odry (niem. Recht-Oder-Ufer-Eisenbahn, w skrócie ROUE) łączącą Dolny Śląsk z Górnym Śląskiem. W kolejnych latach oddawano na Śląsku coraz to nowe połączenia kolejowe, głównie regionalne. W latach 1928–1933 powstała Magistrala węglowa łącząca województwo śląskie z portami nadbałtyckimi w Trójmieście.

Na Śląsku zbudowano również dwie sieci kolei wąskotorowych. W 1853 roku powstały Górnośląskie Koleje Wąskotorowe (GKW) (niem. Oberschlesische Schmalspurbahnen, w skrócie OSSB). Obecnie to najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca wąskotorówka na świecie[127]. Ich rozwój ściśle związany był z rozbudową przemysłu ciężkiego: kopalń węgla, zakładów wydobycia kamienia, hut, elektrowni i in. W szczytowym okresie swojego istnienia długość torów GKW o prześwicie 785 mm wynosiła ponad 200 km (po wchłonięciu linii Markowice Raciborskie – Rudy – Gliwice), oraz kolejne ponad 400 km bocznic. Obszarem swojego działania obejmowały osie: Racibórz – Gliwice – Katowice oraz Miasteczko Śląskie – Bytom – Ruda Śląska. Dziś Górnośląskie Koleje Wąskotorowe funkcjonują jako linia turystyczna Bytom – Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie, łącząc ze sobą znane postindustrialne zabytki i atrakcje turystyczne. Drugą była, obsługiwana przez kilka różnych przedsiębiorstw, sieć kolei wąskotorowych w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim (o cechach systemu tramwajowego) obejmująca 63 km torów o rozstawie 760 mm łączących miejscowości w rejonie Ostrawy, Karwiny i Bogumina. Pierwszy odcinek powstał w 1902 r., ostatni bezpowrotnie zlikwidowano w 1973 r.

Transport lotniczy

Pierwszym lotniskiem wybudowanym na Śląsku, w tym na Górnym Śląsku, było Gliwice-Trynek, zbudowane w 1916 roku. Regularne loty z tego lotniska rozpoczęły się w maju 1925. 5 lipca 1931 w drodze z Drezna na lotnisku tym wylądował sterowiec Graf Zeppelin, który po jednodniowym pobycie odleciał do Friedrichshafen. Z inicjatywy Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej oraz Śląskiego Towarzystwa Lotniczego w latach 1926–1928 powstało lotnisko Katowice-Muchowiec, w 1927 roku powstało Rybnik-Gotartowice, a w 1936 Bielsko-Biała-Aleksandrowice.

Obecnie mieszkańcy Górnego Śląska są obsługiwani głównie przez dwa międzynarodowe porty lotnicze: Katowice-Pyrzowice, który leży poza obszarem Górnego Śląska (w Zagłębiu Dąbrowskim) i Ostrawa-Mosznów. Znajdują się tu także lotniska, które w planach mają być regionalnymi portami lotniczymi: Katowice-Muchowiec (należący do Aeroklubu Śląskiego), Rybnik-Gotartowice (należący do Aeroklubu ROW) oraz Opole-Kamień Śląski. Istnieją tu także mniejsze lotniska np. Bielsko-Biała-Aleksandrowice, lotnisko Gliwice-Trynek oraz lotnisko Opole-Polska Nowa Wieś.

Komunikacja miejska

Pierwsza linia tramwajowa o trakcji parowej została uruchomiona 27 maja 1894 w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym przez berlińską spółkę Oberschlesische Dampfstraßenbahn. Tramwaje kursowały łącznie w kilku miastach Górnego Śląska, m.in. w Opawie (1905–1956) oraz na Śląsku Cieszyńskim, przez część literatury traktowanym jako część Górnego Śląska: w Bielsku-Białej (1895–1971), Boguminie (1902–1973) i Cieszynie (1911–1921). Obecnie działają tylko linie tramwajowe w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym i w Ostrawie.

Obecnie linie trolejbusowe działają w trzech miastach: w Ostrawie, w Opawie oraz w Tychach.

Powstałe w 1929 roku Śląskie Linie Autobusowe były największym przedsiębiorstwem autobusowym w przedwojennej Polsce.

Turystyka

Stobrawski Park Krajobrazowy

W Polsce

Pałac w Pszczynie
Pałac w Bruntálu – brama główna

Regionem turystycznym jest Beskid Śląski – dotyczy to turystyki letniej oraz zimowej. Głównymi ośrodkami górskimi są Ustroń, Wisła oraz Brenna. W czasach niemieckich mieszkańcy przemysłowej części Górnego Śląska uprawiali turystykę górską w Górach Opawskich. Ośrodkiem górskim regionu był Prudnik oraz pobliskie letniska: Dębowiec, Wieszczyna, Pokrzywna[128].

Na obszarze regionu znajdują się zamki: piastowski w Gliwicach, w Rybniku, w Bielsku-Białej, Lublińcu, Raciborzu, Chudowie, Strzelcach Opolskich (w ruinie) oraz pałace takie jak Pałac w Nakle Śląskim, Pałac w Mosznej, Pałac w Brynku, Pałac w Wodzisławiu Śląskim. Udostępnione do zwiedzania są także wnętrza Zamku w Pszczynie.

Najcenniejszymi obiektami sakralnymi są zabytkowe: Pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy w Rudach, Kaplica zamkowa w Raciborzu, Rotunda w Cieszynie i Klasztor Franciszkanów w Wodzisławiu Śląskim. Na Górnym Śląsku znajdują się również zabytkowe kościoły i sanktuaria, np. Bazylika Najświętszej Marii Panny i św. Bartłomieja w Piekarach Śląskich i Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Pszowie oraz jedne z najstarszych świątyń drewnianych w Polsce – XV w. kościoły pw. Wszystkich Świętych w Sierotach i Łaziskach.

Przez polską część Górnego Śląska przebiegają Szlak Architektury Drewnianej oraz Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

W polskiej części leżą parki krajobrazowe:

Atrakcją turystyczną dla miłośników militariów są polskie schrony bojowe Obszaru Warownego Śląsk z lat 1933–1939.

W Czechach

W czeskiej części Górnego Śląska największymi atrakcjami turystycznymi są zamki i pałace – w Ostrawie, Karwinie czy Bruntálu. Liczne miejscowości posiadają zabytkowe śródmieścia – m.in. Opawa, Bruntál, Karniów, Frydek-Mistek (jego śląska część). Innymi typami atrakcji są zachowane obiekty wojskowe z okresu międzywojennego – tzw. Betonowa granica.

Popularne tereny do uprawiania turystyki to m.in. Beskid Śląsko-Morawski oraz Jesioniki. Oba tereny to w większości obszary chronionego krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidy oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Jesioniki.

Zobacz też

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

  • Ryszard Kaczmarek, Maciej Kucharski, Adrian Cybula, Alzacja/Lotaryngia a Górny Śląsk. Dwa regiony pogranicza, Katowice: UŚ, 2001, ISBN 83-914309-2-8, OCLC 749422763.
  • Zbigniew Makieła, Górny Śląsk, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1999, ISBN 83-02-06832-2, OCLC 76266451.
  • Marek Czapliński, Historia Śląska, Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002, ISBN 83-229-2213-2, OCLC 50481536.
  • Wacław Korta, Historia Śląska do 1763 roku, Marek Derwich (oprac.), Warszawa: DiG, 2003, ISBN 83-7181-283-3, OCLC 830544476.
  • Peter Haslinger, Wolfgang Kreft, Grzegorz Strauchold, Rościsław Żerelik (red.): Historyczno-topograficzny atlas miast śląskich / Historicko-topografický atlas slezských měst / Historisch-topographischer Atlas schlesischer Städte. Marburg/Wrocław: Herder-Institut, od 2010.
  • Od plemienia do państwa: Śląsk na tle wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej, Wrocław 1991, ISBN 83-85218-44-0.
  • Gabriela Bożek, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach., Architektura modernistyczna Katowic i innych miast polskiego i czeskiego Śląska, Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2002, ISBN 83-85871-31-4, OCLC 52634671.
  • Kultura średniowiecznego Śląska i Czech: rewolucja XIII wiek, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1998, ISBN 83-909459-3-2.
  • Mieczysław Starczewski, Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939–1945, 1988, ISBN 83-216-0655-5.
  • Cezary Trosiak, Górny Śląsk między regionalizmem, autonomią, separaryzmem, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, 2016, ISBN 978-83-62907-77-9.
  • Joachim Bahlcke, Górny Śląsk – studium przypadku powstawania: regionów historycznych, wyobrażeń o obszarach kulturowych, historiograficznych koncepcji przestrzeni, [w:] Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek (red.), Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, 2011, ISBN 978-83-60470-41-1.
  • Renata Pysiewicz-Jędrusik, Andrzej Pustelnik, Beata Konopska: Granice Śląska. Wrocław: Wydawnictwo Rzeka, 1998. ISBN 83-911532-0-7.}
  • Justyna Kijonka, Tożsamość współczesnych Górnoślązaków. Studium socjologiczne, Katowice: Stowarzyszenie Thesaurus Silesiae – Skarb Śląski, 2016, ISBN 978-83-60781-84-5.
  • Bernard Linek, Górnośląskie miasta w XIX i XX wieku, Opole: Instytut Śląski, 2020, ISBN 978-83-60781-84-5.
  • Danuta Berlińska, Mniejszość niemiecka na Śląsku Opolskim w poszukiwaniu tożsamości, Opole: Instytut Śląski, 1999, ISBN 83-7126-123-3.
  • Andrzej Hanich, „Język serca” ludności Śląska Opolskiego w drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX wieku w świetle źródeł kościelnych, Opole: Instytut Śląski, 2020, ISBN 978-83-7126-370-5.
  • Maria Lipok-Bierwiaczonek, Świat najbliższy. Szkice antropologiczne o Górnym Śląsku, tradycji i kulturze, Tychy: Śląskie Wydawnictwa Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach, 2008, ISBN 978-83-89055-54-5.
  • Ryszard Kasza: Ulicami Prudnika z historią i fotografią w tle. Przemysław Birna, Franciszek Dendewicz, Piotr Kulczyk. Prudnik: Powiat Prudnicki, 2020. ISBN 978-83-954314-5-6.
  • Michał Lis, Górny Śląsk – Śląsk Opolski. Oswajanie regionalnej ojczyzny przez historyka, Opole: Instytut Śląski, 2021, ISBN 978-83-7126-400-9.

Linki zewnętrzne

Źródło: „https:https://www.search.com.vn/wiki/index.php?lang=pl&q=Górny_Śląsk&oldid=73581753”
🔥 Top keywords: Wikipedia:Strona głównaSpecjalna:SzukajLiga Mistrzów UEFAFacebookKotyninaYouTubeSzczepan TwardochIzabela BodnarJadwiga StaniszkisWho put Bella in the Wych Elm?Jacek ProtasiewiczPolskaDubajCarlo AncelottiReal MadrytLiga Mistrzów UEFA (2023/2024)Ninja Warrior PolskaIranKatarzyna KotulaFallout (seria)IzraelStanisław DerehajłoAndrij Łunin17 kwietniaKlaudiusz ŠevkovićRobert MazurekBrama (ryba)Zmarli w kwietniu 2024Czarny RomanII wojna światowaPep GuardiolaAdolf HitlerFentanylŁukasz GibałaCzernihówRobert LewandowskiPokolenie ZWarszawaXHamster