Zagłębie Dąbrowskie

Nazwa Zagłębie Dąbrowskie składa się z dwóch wyrazów o różnym kontekście znaczeniowym^[2]:

• Nazwa Zagłębie nawiązuje do lokalizacji wgłębnej zasobów węgla kamiennego eksploatowanego na tym obszarze od II połowy XVIII w., a na szerszą skalę od I połowy XIX w. Zalegające w regionie złoża węgla kamiennego, zlokalizowane w charakterystycznych wgłębnych nieckach (zagłębieniach) stanowiły pretekst do przeniesienia używanej wobec nich nazwy na cały obszar, na którym występowały. Termin ten wymyślił około 1850 roku Józef Cieszkowski – wówczas naczelny zawiadowca kopalni rządowych Zachodniego Okręgu Węglowego w Dąbrowie^[2][3][4].
• Człon Dąbrowskie został dodany na przełomie XIX oraz XX wieku i pochodzi od dominującego wówczas ośrodka przemysłowego, jakim była Dąbrowa Górnicza^[2][3][4][5].

W niemieckiej literaturze fachowej region nazywany był najczęściej jako Polnische Kohlebecken, czyli Zagłębie Polskie (w opozycji do Zagłębia na Górnym Śląsku).

Nie ma pełnej zgodności co do dokładnych granic Zagłębia Dąbrowskiego^[6]. Najwyraźniejsza jest granica zachodnia, gdzie region sąsiaduje z Górnym Śląskiem oraz południowa, przebiegająca wzdłuż granic dwóch zaborów – rosyjskiego i austriackiego^[6]. Obie przebiegają wzdłuż podziałów historyczno-kulturowych i opierają się na rzece Brynicy oraz Przemszy Czarnej i Białej^[1][6]. Wschodnie i północne granice regionu są mało ostre^[1]. Im bardziej na wschód, tym samoświadomość regionalna mieszkańców tych terenów staje się coraz bardziej dyskusyjna^[7][6][8]. Z tego powodu granice regionu wyznacza się na cztery możliwe sposoby^[2]:

• W ujęciu najwęższym – Zagłębie Dąbrowskie obejmuje dawny rdzeń miejski i górniczy, który stanowił obszar współczesnych gmin: Sosnowiec (bez Jęzora, części Starego Sosnowca, Koloni Cieśle i Wągródka), Dąbrowa Górnicza (bez Błędowa, Łęki, Łośnia, Okradzionowa, Trzebiesławic, Tucznawy i Ujejsca), Będzin, Czeladź (bez części prawobrzeżnej) i Wojkowice. Ponadto skrawki historycznego Zagłębia zlokalizowane są w granicach miasta Jaworzna (rejon prawego brzegu Białej Przemszy).
• W ujęciu węższym – Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar gmin: Sosnowiec (bez Jęzora, części Starego Sosnowca), Dąbrowa Górnicza, Będzin, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice i Mierzęcice. W niektórych ujęciach bez Sławkowa i Mierzęcic, za to z niewielkimi skrawkami obszaru zlokalizowanego współcześnie w granicach miasta Jaworzna (rejon prawego brzegu Białej Przemszy).
• W ujęciu szerokim – Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar współczesnych gmin: Sosnowiec (bez lub z Jęzorem), Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź (bez lub z częścią prawobrzeżną), Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz.
• W ujęciu najszerszym – opierającym się na dawnym obszarze historyczno-etnograficznym. Zagłębie Dąbrowskie obejmuje gminy: Sosnowiec, Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz, Łazy, Poręba, Zawiercie, Włodowice, Myszków, Ogrodzieniec, Kroczyce, Niegowa, Pilica, Żarnowiec, Wolbrom, Klucze, Olkusz, Bukowno, Sułoszowa, Gołaczewy, Jerzmanowice-Przeginia, Trzyciąż, Skała.

Zagłębie Dąbrowskie jako region uformowało się w XIX wieku i dopiero od tego czasu można mówić o nim jako osobnym regionie. Do czasów rozbiorów Polski obszar ten (Będzin, Sławków) był częścią województwa krakowskiego. Część północno-zachodnia (Siewierz, Czeladź) stanowiła południową część dawnego księstwa siewierskiego.

Okres rozbiorów Polski

Po III rozbiorze teren ten należał krótko (1795–1807) do Prus jako nowo utworzona prowincja pod nazwą Nowy Śląsk, a następnie do Księstwa Warszawskiego w departamencie krakowskim i Królestwa Kongresowego (1815–1914) – najpierw jako część województwa krakowskiego, później guberni radomskiej, a po powstaniu styczniowym guberni piotrkowskiej.

Industrializacja

Od początku XIX wieku region ulegał znacznym przeobrażeniom i napływowi ludności związanym z odkryciem na jego terenie pokładów węgla. Główna Dyrekcja Górnicza w Kielcach utworzyła tu wówczas Dozorstwo Olkusko-Siewierskie, a w 1833 roku, gdy pieczę nad rozwojem rządowych kopalń i hut przejął Bank Polski, zostało ono włączone wraz z dozorstwem pankowskim do nowo powstałego Zachodniego Okręgu Górniczego ze stolicą w Dąbrowie Górniczej. W 1848 roku została ukończona linia kolejowa łącząca Warszawę z Maczkami, tzw. Kolej Warszawsko-Wiedeńska.

Zrywy niepodległościowe

Pod zaborem rosyjskim miały tu miejsce walki w trakcie powstania styczniowego. Bitwa o Sosnowiec, zakończona sukcesem, pozwoliła na krótki okres kontroli tego terenu przez władze Rządu Narodowego. Podobna sytuacja powtórzyła się w trakcie rewolucji 1905 roku, kiedy to powołano do istnienia Republikę Zagłębiowską.

II Rzeczpospolita

W II Rzeczypospolitej obszar Zagłębia wraz z Częstochową i Kielcami jako stolicą wszedł w skład województwa kieleckiego^[9]. 1 stycznia 1927 roku powstał powiat zawierciański, a 12 kwietnia 1928 roku utworzony został powiat grodzki dla miasta Sosnowiec. Zagłębie Dąbrowskie stanowiło najbardziej zurbanizowany obszar województwa kieleckiego. W chwili powstania tego województwa Sosnowiec był największym jego miastem, później zaś drugim takowym, ustępując Częstochowie, a wyprzedzając dalsze w kolejności Radom i Kielce. W stolicy województwa, Kielcach, znajdował się oddział wychodzącego w Sosnowcu wysokonakładowego dziennika Expres Zagłębia^[10]. W roku 1928 z Zagłębia Dąbrowskiego pochodziło ok. 18% polskiego wydobycia węgla kamiennego, w 1938 – 17%^[11].

Okres po 1945 roku

Działania wojenne 1939–1945 nie spowodowały większych zniszczeń w Zagłębiu Dąbrowskim, jednak zakłady uległy zdewastowaniu. Wielkość wydobycia węgla z 1938 r. przekroczono dopiero w 1948, a w 1955 r. osiągnęło ono ok. 11,6 mln ton (12,3% wydobycia krajowego). Nie rozbudowywano hutnictwa żelaza, ale za to wznowiono wydobycie rud cynku i galmanu w rejonie Olkusza w Zakładach Górniczo-Hutniczych „Bolesław”. W 1949 r. w Zagłębiu Dąbrowskim działało ok. 450 zakładów przemysłowych, które zatrudniały ok. 80 tys. pracowników. Po 1945 r. nastąpiła integracja Zagłębia Dąbrowskiego z Zagłębiem Górnośląskim, a w latach 50. XX wieku weszły one w skład Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego^[12].

Do miast Zagłębia Dąbrowskiego (w najszerszym ujęciu) należą^[13][14][15]:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Województwo
1.	Sosnowiec	189 178	90,90 km²	śląskie
2.	Dąbrowa Górnicza	114 765	188,73 km²	śląskie
3.	Będzin	54 322	37,50 km²	śląskie
4.	Zawiercie	46 727	85,3 km²	śląskie
5.	Olkusz	32 670	25,65 km²	małopolskie
6.	Czeladź	30 165	16,40 km²	śląskie
7.	Myszków	29 717	73,60 km²	śląskie
8.	Bukowno	9604	64,59 km²	małopolskie
9.	Wojkowice	8543	12,77 km²	śląskie
10.	Poręba	8179	40,04 km²	śląskie
11.	Wolbrom	8155	10,12 km²	małopolskie
12.	Sławków	6879	36,60 km²	śląskie
13.	Łazy	6461	8,60 km²	śląskie
14.	Siewierz	5714	38,22 km²	śląskie
15.	Żarki	4378	25,68 km²	śląskie
16.	Ogrodzieniec	4115	28,56 km²	śląskie
17.	Skała	3876	2,97 km²	małopolskie
18.	Szczekociny	3370	17,98 km²	śląskie
19.	Koziegłowy	2395	26,71 km²	śląskie
20.	Pilica	1776	8,22 km²	śląskie
21.	Włodowice	1151	23,48 km²	śląskie

Zagłębie Dąbrowskie jest krainą historyczną, więc o jej stolicy można mówić jedynie w kontekście historycznym. Nie ma wątpliwości co do historycznej stolicy, którą jest Będzin, ponieważ jest najstarszym miastem regionu – prawa miejskie na prawie polskim uzyskał w 1346 roku^[1].

Nieformalnie za współczesną stolicę regionu uznaje się Sosnowiec, z uwagi na największą liczbę mieszkańców wśród miast Zagłębia Dąbrowskiego. Nie zostało to jednak nigdy oficjalnie i jednoznacznie ustalone, stąd pojawiają się opinie podważające stołeczność tego miasta^[1][16].

• Małopolska
• Gwara zagłębiowska
• Strój zagłębiowski
• Czerwone Zagłębie

• Włodzimierz Błaszczyk, Będzin przez Wieki. Dzieje miasta i jego rozwoju urbanistyczno-przestrzennego od średniowiecza do połowy XX w. na podłożu osadnictwa w starożytności i wczesnym średniowieczu, Poznań 1982.
• Marian Kantor Mirski, Sosnowiec, redakcja tekstu i posłowie: Jan Przemsza-Zieliński, Sosnowiec 1991.
• Marian Kantor Mirski, Czeladź, Sosnowiec 1992.
• Marian Kantor Mirski, Dąbrowa Górnicza, opracowanie i przypisy: Jan Przemsza-Zieliński, Sosnowiec-Dąbrowa Górnicza 1994.
• Marian Kantor Mirski, Królewskie miasto Będzin, opracowanie i przypisy: Jan Przemsza-Zieliński, Sosnowiec-Będzin 1996.
• Paweł Sarna, Problematyka regionalnej tożsamości i kultury w ramach polityki Unii Europejskiej – przypadek Zagłębia Dąbrowskiego, w: 10 lat Zagłębia Dąbrowskiego w Unii Europejskiej. ZOW, Sosnowiec 2014, https://depot.ceon.pl/handle/123456789/6009

• Zagłębie Dąbrowskie w Encyklopedii Zagłębia Dąbrowskiego
• Zagłębie Dąbrowskie w Encyklopedii Województwa Śląskiego