Książ Wielki

Nazwa

Oddanie brzmienia nazwy Książ sprawiało w przeszłości wiele kłopotów. I tak, w roku 1234 pisano Kyniese, w 1249 – Kenese, w 1328 – Xanze, w 1343 – de Xansse, w 1381 – Xansz, w 1389 – Xans, w 1470 – Magna Xansch, w 1523 – Maior Xyansch, a w 1658 – Xiąz.

Dzieje

Pierwotnie była to osada książęca, wzmiankowana już w 1120 roku przez kronikarza w klasztorze cystersów w Jędrzejowie. W końcu XIII wieku na północny zachód od dzisiejszego miasta zbudowano założenie obronne w formie wału na planie owalu o średnicy około 50 metrów otoczonego fosą o szerokości 20 m^[7]. Przypuszczalnie zbudował je Adam z Książa herbu Janina, sędzia krakowski i kasztelan wiślicki^[7]. W końcu XIV wieku Książ Wielki był własnością Spytka z Melsztyna. W 1385 roku wzmiankowany był burgrabia „de Xans”^[7]. W 1385 roku (inne źródła podają lata 1333–1370) Książ Wielki otrzymał prawa miejskie (lokacja królowej Jadwigi na prawie magdeburskim). Od tego czasu był także siedzibą szkółki parafialnej, wzmiankowanej w dokumentach magistratu. Jako siedziba powiatu, pod koniec XIV w. stał się także miejscem, w którym orzekał sąd ziemski (przetrwał do II poł. XVIII w.)^[8].

Marcin Kamieniecki w 1518 roku sprzedał na wyderkaf za 5000 florenów rajcom krakowskim: Janowi Bonerowi oraz Janowi Kislingowi – patronom i opiekunom nowo fundowanej mansjonarii w kościele NMP w Krakowie – czynsz w wysokości 156 grzywien oraz 12 groszy z Książa Wielkiego wraz z wsiami: Wielka Wieś, Głogowiany, Wolica, Cisia Wola, Częstoszowice i Boczkowice, oraz z połowy zamku Kamieniec z wsiami: Odrzykoń, Łęki, Przybówka, Wojkówka, Bratkówka, Jasienica Mniejsza, Jasienica Większa (w powiecie pilzneńskim) oraz Konaszówka i Moczydło (w powiecie ksiąskim). Król potwierdził tę sprzedaż w 1523 roku^[9].

W 1521 roku Książ Wielki i 7 wsi Marcin Kamieniecki sprzedał Janowi Tęczyńskiemu za 5500 florenów.

Od XIV do XVIII wieku odbywały się tu roki sądowe ziemskie. W XV i XVI wieku odbywały się jarmarki słynne na całe ówczesne województwo krakowskie.

W latach 1558–1562 Książ Wielki był własnością Jana Bonera, pod jego opieką powstał tu ważny ośrodek kalwinów, odbyły się tu synody w latach 1558, 1560 i 1562. Potem powstał zbór ariański^[10].

Kolejnym właścicielem Książa był Stanisław Barzi, usunął on różnowierców.

W 1582 roku miasto przeszło na własność Myszkowskich herbu Jastrzębiec, a w 1727 roku – Wielopolskich (miasto i pałac były własnością m.in. Aleksandra Wielopolskiego)^[11] należąc w latach 1601–1864 do Ordynacji Myszkowskich i będąc siedzibą jednego z 12 kluczy dóbr ziemskich^[12]. W 1595 roku miasto położone w powiecie ksiąskim województwa krakowskiego było własnością starosty chęcińskiego Piotra Myszkowskiego^[13], które (jako bratanek) otrzymał w 1591 roku po śmierci biskupa Piotra Myszkowskiego^[14]. Do 1795 roku Książ Wielki był siedzibą powiatu, obejmował on wówczas takie miasta jak: Miechów, Wolbrom, Żarnowiec i Jędrzejów. Status miasta powiatowego utracił Książ po ostatnim rozbiorze Polski.

Po III rozbiorze w 1795 roku Książ Wielki znalazł się w zaborze austriackim. Od 1809 roku był w Księstwie Warszawskim, a od 1815 roku po kongresie wiedeńskim, został włączony do Królestwa Kongresowego. W odwecie za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym, Książ Wielki utracił prawa miejskie w 1875 roku.

Na początku XX wieku mieszkało tu 2,6 tys. osób (w tym 60% Żydów). W 1910 roku utworzono Bank Spółdzielczy, aktywną działalność prowadziło kółko rolnicze (biblioteka, odczyty). Po odzyskaniu niepodległości Książ znalazł się w granicach województwa kieleckiego (powiat miechowski).

W czasie okupacji niemieckiej do 1942 roku na terenie Książa znajdowało się getto otwarte. Do tego czasu Żydzi stanowili około połowę mieszkańców Książa (478 na 910 mieszkańców w 1860 roku według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”). W dniach 1–2 sierpnia 1944 roku Gestapo i niemiecka policja dokonały pacyfikacji wsi mordując 12 osób oraz paląc wieś liczącą ok. 100 zabudowań. Akcja pacyfikacyjna była odwetem za działalność partyzantów w regionie^[15]. W czasie II wojny światowej w Książu Wielkim zniszczony został cmentarz żydowski.

Po II wojnie światowej Książ Wielki zmieniał kilkukrotnie przynależność administracyjną: do roku 1950 i w latach 1975–1998 pozostawał w granicach województwa kieleckiego, 1950 – 1975 – krakowskiego, a od 1999 roku – małopolskiego (powiat miechowski). W latach 1954–1972 wieś była siedzibą gromady Książ Wielki.

Kalendarium^[16]

• 1120 – pierwsza wzmianka o Książu Wielkim, zapisana w klasztorze Cystersów w Jędrzejowie.
• 1234 – właścicielem Książa Wielkiego jest wojewoda krakowski Stefan, herbu Topór.
• 1380 – kasztelan krakowski Spytko z Melsztyna funduje kościół św. Ducha.
• 1400 – Książ Wielki stał się miastem powiatowym.
• 1441 – po poślubieniu Jadwigi Spytkówny, właścicielem miasta zostaje Andrzej Tęczyński.
• 1541 – Katarzyna z Tęczyńskich wychodzi za Jana Bonera, wojewodę krakowskiego, wnosząc mu miasto w wianie.
• 1556 – synod protestancki w Książu Wielkim z udziałem Jana Łaskiego i Mikołaja Reja.
• 1562 – wdowa Katarzyna Boner poślubia następcę zmarłego męża – wojewodę krakowskiego Stanisława Barziego i ten obejmuje w posiadanie Książ Wielki.
• 1582 – miasto odkupuje biskup krakowski Piotr Myszkowski.
• 1595 – ukończono budowę pałacu na Mirowie.
• 1601 – Piotr Myszkowski, bratanek biskupa, ustanawia ordynację na „Mirowie”, zwaną ksiąską.
• 1646 – Cud w kościele św. Wojciecha – Matka Boska na obrazie „zapłakała krwawymi łzami”.
• 1706 – na prymasa Polski wybrano proboszcza Książa Wielkiego – Stanisława Szembeka.
• 1727 – Franciszka z Myszkowskich poślubia Franciszka Wielopolskiego, który obejmuje dobra ksiąskie. I tak, po raz czwarty, miasto zostaje wniesione w wianie.
• 1748 – prymasem Polski powołano kolejnego proboszcza Książa Wielkiego – Adama Ignacego Komorowskiego.
• 1776 – proboszcz Adam Brachman zbudował nową szkołę parafialną, która jako jedyna w tym czasie, podlegała Akademii Krakowskiej.
• 1862 – margrabia Aleksander Wielopolski obejmuje stanowisko naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego.
• 1870 – Książ Wielki traci prawa miejskie^[17].
• 1914 – 7 sierpnia wkracza I Brygada Legionów, maszerująca z Krakowa do Kielc.
• 1918 – 2 listopada rozbrojono posterunek żandarmerii austriackiej.
• 1939 – 6 września wkroczyły oddziały niemieckie.
• 1944 – poważne wystąpienia zbrojne oddziałów Armii Krajowej.
• 1945 – 14 stycznia do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej.
• 1949 – założenie Liceum Ogólnokształcącego (w pałacu na Mirowie).
• 1974 – powołanie Technikum Rolniczego.
• 1977 – utworzenie Zespołu Szkół Rolniczych.
• 2003 – założenie Klubu Sportowego „Jastrzębiec”.
• 2023 – przywrócenie statusu miasta.

Starania o odzyskanie statusu miasta (2021-2023)

27 lipca 2021 roku Rada Gminy rozpoczęła procedurę związaną z nadaniem Książowi Wielkiemu statutu miasta. Druga uchwała w tej sprawie określiła sposób przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami. Swój podpis popierający zamianę statusu Książa Wielkiego z wiejskiego na miejski będzie można złożyć u sołtysów podczas zbierania przez nich podatków^[18]. Zarządzeniem nr 75/2021 wójt gminy określił termin konsultacji na dni od 25 października do 30 listopada 2021 roku^[19]. Z około 5 tysięcy osób uprawnionych do udziału w konsultacjach, głos oddało 535 mieszkańców gminy. Z tej liczby 371 głosów było za, 119 przeciw, 32 głosujących się wstrzymało, a 13 ankiet było nieważnych^[20]. Rada Gminy Książ Wielki, na podstawie wyników konsultacji społecznych w 2021 roku, podjęła uchwałę w sprawie wystąpienia z wnioskiem o nadanie miejscowości Książ Wielki statusu miasta^[21]. 1 stycznia 2023 roku doszło do przywrócenia statusu miasta^[6].

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[22].

• Kościół parafialny pw. św. Wojciecha wraz z dzwonnicą, cmentarzem i ogrodzeniem z bramką;
• kościół pw. Świętego Ducha z cmentarzem i ogrodzeniem oraz budynek poklasztorny, (budynek dawnego klasztoru augustiańskiego, skreślony decyzją z 09.10.2014 r.);
• zespół pałacowy: pałac, dwa pawilony, założenie ogrodowe z murami i parkiem wraz z okolicznym krajobrazem.

W 2003 powstał klub sportowy – SKS Jastrzębiec Książ Wielki (SKS – Strażacki Klub Sportowy). Obecnie (sezon 2023/2024) pierwsza drużyna uczestniczy w rozgrywkach klasy B, gr. Kraków I^[23].

Katolicyzm

• Parafia rzymskokatolicka św. Wojciecha Biskupa i Męczennika

Restoracjonizm

• Zbór Świadków Jehowy

• Aleksandra Dobrowolska (1906 – 1989) – polska działaczka społeczna, kustosz, organizatorka muzeów.
• Eugeniusz Madejski (1908 – 1986) – doktor historii, założyciel i dyrektor Liceum Ogólnokształcącego w Książu Wielkim. Zasłużony badacz historii tej ziemi^[27].
• Władysław Madejski (1899 – 1965) – pułkownik lotnictwa, obserwator. Ochotnik Legionów Polskich, szef wydziału wyszkolenia Departamentu Lotnictwa II RP, komendant Wojskowej Szkoły Pilotów w Dęblinie.
• Jan Madejski (1925 – 2000) – syn Władysława Madejskiego, inżynier i naukowiec, specjalista w zakresie termodynamiki, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk.
• Julian Malinowski (1908 – 1971) – dowódca oddziałów Armii Krajowej. Organizator i uczestnik wielu akcji zbrojnych, odznaczony m.in. Virtuti Militari. Jest patronem Szkoły Podstawowej w Książu Wielkim.
• Stefan Żechowski (1912 – 1984) – malarz i rysownik. Zasłynął zwłaszcza stworzonym w 1937 roku, cyklem ilustracji do powieści „Motory” Emila Zegadłowicza. Imię tego artysty nosi Gimnazjum w Książu Wielkim, natomiast w Miechowie odtworzono jego pracownię urządzając w niej ekspozycję prac.

• Robert Zwierzyniecki: Ordynacja Myszkowskich, czyli kto miał Chroberz, Książ i Szaniec. Kraków: Ridero, 2017, s. tak. ISBN 978-83-8104-906-1.

• Książ Wielki. ksiazwielki.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-12-20)].
• Książ Wielki w dokumencie archiwalnym. ksiazwielki.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-08)].
• Książ 2.) K – ''Wielki'', [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 825 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona