Województwo małopolskie – jedno z 16 województwPolski. Województwo zajmuje powierzchnię 15 182 km² i jest jednym z mniejszych w Polsce (12 miejsce w kraju). Województwo ma około 3,4 mln mieszkańców (stan na 31 grudnia 2019)[2], zajmując pod tym względem 4. miejsce w Polsce. Gęstość zaludnienia jest drugą najwyższą w kraju po woj. śląskim (małopolskie – 226 osoby/km², śląskie – 355 osoby/km², średnia krajowa – 121 osoby/km²)[1][3]. W obecnym kształcie powstało 1 stycznia 1999 r. w wyniku reformy administracyjnej. Siedzibą wojewody i sejmiku jest Kraków.
Województwa z lat 1975–1998 z granicą obecnego województwa małopolskiego
Województwo małopolskie zostało utworzone w 1999 roku, obejmując mniejszy fragment Małopolski historycznej i geograficznej oraz fragment Spisza i Orawy. Stworzono je z województw poprzedniego podziału administracyjnego, mianowicie z:
Krainy historyczne województwa małopolskiego i Polski na tle współczesnych granic administracyjnychkrakowskiego – w całości,
Województwo małopolskie jako jedyne ma prawo do posiadania w swoim herbie godła Polski, czyli białego orła w koronie, z głową zwróconą w prawą stronę, na czerwonym tle. Pozostaje więc tradycyjnie jego depozytariuszem[4].
Geografia
Powierzchnia województwa wynosi 15 182,79 km², co stanowi 4,9% obszaru Polski (1 stycznia 2014)[5].
Położenie administracyjne
Województwo jest położone w południowej Polsce i graniczy ze[6]:
W wymiarze północ–południe województwo rozciąga się na długości 151 km, to jest 1°21′43″. W wymiarze wschód–zachód rozpiętość województwa wynosi 167 km, co w mierze kątowej daje 2°23′30″.
wschodni: 21°25′18″E – wsch. narożnik działki ewidencyjnej nr 17 (powiat gorlicki).
Ukształtowanie powierzchni ma charakter zdecydowanie górski i wyżynny. Najwyższym punktem jest północny wierzchołek Rysów – 2499 m n.p.m.
Klimat
Województwo małopolskie leży w strefie klimatu umiarkowanego. Występuje duża amplituda temperatur wynikająca z dużego zróżnicowania wysokości. Maksymalna zanotowana temperatura wynosi +37 °C, a minimalna −38 °C.
Pokrywa śnieżna w Tatrach często utrzymuje się od listopada do połowy maja, ale jego opady są możliwe o każdej porze roku. W innych górskich rejonach śnieg pokrywa stoki do marca, a na sztucznie ośnieżanych stokach narciarskich można czasami szusować nawet na początku kwietnia.
Małopolski klimat ma swoje anomalie. Najbardziej znany jest halny – gwałtowny, ciepły wiatr, który w kilka dni może stopić nawet kilkadziesiąt centymetrów śniegu. Z kolei orawiak jest wiatrem zimnym, wiejącym od Babiej Góry, który temperaturę na Podhalu może obniżyć nawet o kilka stopni.
Stosunki wodne
Teren województwa znajduje się w większości w zlewisku Morza Bałtyckiego z dorzeczem Wisły – ok. 90% powierzchni województwa, natomiast południowo-zachodnia część leży na terenie zlewiska Morza Czarnego z dorzeczem Dunaju.
Powyższe dane statystyczne, zebrane na podstawie spisu powszechnego, oparte są o subiektywne czynniki takie jak samookreślenie, poczucie przynależności do danej grupy mniejszościowej, a niekoniecznie zależne od takich kategorii jak np. przynależność językowa czy religijna.
Województwo małopolskie zamieszkują również przedstawiciele dwóch grup etnicznych – Łemków i Romów.
Oficjalne statystyki podają, że w województwie małopolskim zamieszkuje 1678 Romów (Cyganów). Pierwsza wzmianka historyczna, którą można odnieść do Cyganów w Polsce pochodzi z 1401 r. i dotyczy mieszczanina Cigana zamieszkującego Podgórze koło Krakowa. Romowie w tym czasie przywędrowali do Polski z południa, od strony Węgier, dokąd dotarli z Bałkanów. Ich praojczyzną są Indie, skąd wyemigrowali ok. X w.
Romowie w Polsce dzielą się, w zależności od stosunku do tradycji koczowniczych, na grupę osiadłą w Karpatach i grupy wędrowne. Karpaccy Romowie (nazwa nadana przez uczonych) nazwani zostali przez innych Górskim Cyganami – Bergitka Roma, Bergare, Bergary. Z czasem sami tę nazwę przyjęli jako własną. Wśród wędrownych (od 1964 r. zaczęto ich osiedlać naciskami administracyjnymi) najliczniejszą grupę stanowią Polska Roma, przybyli do Polski z Zachodu Europy w XVI w. W początku II poł. XIX w. z terenów obecnej Rumunii przybyły grupy Kełderaszy (Kelderari, Kalderari – Kotlarze) oraz Lowarów (Koniarzy).
Organem stanowiącym samorządu jest Sejmik Województwa Małopolskiego składający się z 39 radnych. Siedzibą sejmiku województwa jest Kraków. Sejmik wybiera organ wykonawczy samorządu, którym jest zarząd województwa, składający się z 5 członków z przewodniczącym mu marszałkiem.
Podział klubów w Sejmiku Województwa Małopolskiego (czerwiec 2019):
Terenowym organem administracji rządowej jest Wojewoda Małopolski wyznaczany przez Prezesa Rady Ministrów. Siedzibą wojewody jest Kraków[10], w którym znajduje się Małopolski Urząd Wojewódzki w Krakowie przy ulicy Basztowej 22. W ramach urzędu działają także delegatury w Tarnowie i w Nowym Sączu.
Delegatury urzędu wojewódzkiego obejmują swoim zasięgiem obszar działania[11]:
delegatura w Nowym Sączu powiaty: gorlickiego, limanowskiego, i nowosądeckiego oraz miasto Nowy Sącz;
delegatura w Tarnowie powiaty: bocheńskiego, brzeskiego, dąbrowskiego, i tarnowskiego oraz miasto Tarnów.
Województwo małopolskie posiada urozmaicone warunki naturalne i w dużej mierze nieskażone środowisko naturalne. Bogaty jest świat roślinny i zwierzęcy. Pośrednim dowodem takiego stanu rzeczy jest liczba znajdujących się na terenie Małopolski obszarów chronionych:
W woj. małopolskim lasy obejmują powierzchnię 434,3 tys. ha, co stanowi 28,6% jego powierzchni. 27,1 tys. ha lasów znajduje się w obrębie parków narodowych (31 grudnia 2012)[16].
Ze zróżnicowania gatunków gleb, a także różnicy położenia terenu względem poziomu morza, wynika bardzo duże zróżnicowanie małopolskich lasów – od borów nizinnych, poprzez siedliska wyżynne aż po bory wysokogórskie.
Najbardziej charakterystyczne dla Małopolski drzewostany to lasy bukowe porastające m.in. znaczną część Beskidów, a także świerkowy starodrzew, na przykład charakterystyczne tatrzańskie „smreki”. Cennym kompleksem leśnym województwa małopolskiego jest Puszcza Niepołomicka – jedyny pozostały fragment olbrzymiego kompleksu rozciągającego się przed kilkuset laty na wschód od Krakowa. W niej polował niegdyś Władysław Jagiełło, a później królowa Bona. Do dzisiaj w Puszczy Niepołomickiej żyje stado żubrów[17].
W województwie małopolskim jest kilka fragmentów lasu o charakterze pierwotnym, położonych w Pieninach, w Babiogórskim Parku Narodowym, Tatrach czy Beskidzie Sądeckim. Te lasy są schronieniem dla zagrożonych gatunków roślin i zwierząt; nie tylko tych, których nazwy znane są tylko fachowcom, ale także najsłynniejszych: szarotki alpejskiej, krokusa, a spośród zwierząt: orła przedniego, świstaka, kozicy.W małopolskich lasach można znaleźć grzyby takie jak rydze i borowiki, a także borówki i inne leśne owoce.
Pustynia
Pustynia Błędowska
W województwie małopolskim znajduje się pustynia – położona jest na zachód od Olkusza i rozciąga się między miejscowościami Klucze, Chechło i Błędów. Chociaż piaski Pustyni Błędowskiej potrafią w lecie nagrzewać się do temperatury 70 °C, to w sensie klimatycznym teren ten pustynią nie jest. Z tego powodu powiodły się podjęte w latach 50. i 60. XX w. próby obsadzania jej roślinnością. W efekcie każdy kto chce odwiedzić pustynię winien się spieszyć – jej obszar zmniejsza się z roku na rok i z niegdysiejszych 80 km² skurczył się do ok. 30 km².
Kalendarium historyczne
Starożytność
IV wiek p.n.e.–IV wiek n.e. – okres osadnictwa celtyckiego
1292 – nadanie aktu lokacyjnego dla miasta Nowy Sącz
1306 – Władysław Łokietek zajął dzielnicę krakowską i rozpoczął dzieło zjednoczenia państwa polskiego
1320 – koronacja Władysława Łokietka na króla Polski. Kraków stał się miastem koronacyjnym
1330 – nadanie aktu lokacyjnego dla miasta Tarnów przez W. Łokietka
1333 – śmierć Władysława Łokietka. Pogrzeb króla odbyty w Krakowie umocnił rolę miasta jako metropolii monarszej
1344 – Kazimierz Wielki opanował ziemię sanocką i przemyską, które stały się częścią dzielnicy Małopolskiej
1346 – w Wiślicy Kazimierz Wielki wydał tzw. Statuty Wiślickie, stanowiące skodyfikowane prawo dzielnicy małopolskiej
1364 – zjazd Monarchów w Krakowie zakończony, jak podaje legenda, ucztą wydaną na cześć gości przez mieszczanina krakowskiego Mikołaja Wierzynka
1368 – Kazimierz III Wielki nadał statuty podkrakowskim żupom solnym, tworząc nowoczesne, największe w Małopolsce i w Polsce przedsiębiorstwo przemysłowe
1376 – najazd litewski na Małopolskę
17 lipca 1399 – w Krakowie zmarła w opinii świętości Królowa Jadwiga
10 kwietnia 1525 – hołd pruski na płycie Rynku Głównego w Krakowie
1563–1564 – ostateczna inkorporacja do Polski księstw – oświęcimskiego i zatorskiego
14 kwietnia 1570 – w Sandomierzu doszło do połączenia wyznań protestanckich – luteran, kalwinów i braci czeskich, którzy tworzą tzw. wyznanie polskie. Akt ten bywa zwany Zgodą Sandomierską
1587 – najazd na Małopolskę habsburskiego arcyksięcia Maksymiliana III, pretendenta do korony polskiej. Jesienią armia austriacka bezskutecznie oblegała Kraków
1591 – zburzenie zboru protestanckiego w Krakowie w czasie tumultu religijnego
1604 – do Krakowa przybył rzekomy syn Iwana IV Groźnego, Dymitr zwany samozwańcem. Przy czynnym poparciu magnaterii małopolskiej i mieszczan Krakowa, uzyskał pomoc w swej wyprawie na Moskwę
1611 – katastrofalny w skutkach pożar Nowego Sącza
wrzesień-październik 1655 – kampania armii szwedzkiej doprowadziła do zajęcia większości Małopolski. Oblężony poddał się Kraków (18 X), padły także inne miasta (Nowy Sącz, Tarnów, Żywiec).
13 grudnia 1655 – powstanie mieszczan odbija z rąk szwedzkich Nowy Sącz
1668 – abdykacja Jana Kazimierza. Król wyjeżdżając z Polski zatrzymał się na dłużej w Krakowie gdzie zamieszkał w Pałacu „Krzysztofory”, obecnej siedzibie Muzeum Historycznego m. Krakowa
1700–1716 – w związku z toczącą się tzw. III wojną północną, przez Małopolskę przeciągnęły oddziały szwedzkie, rosyjskie, saskie i polskie, niszcząc katastrofalnie cały region.
1707–1710 – katastrofalna zaraza, która objęła Kraków i okolicę pochłonęła blisko 20 000 ofiar
1769 – pod pretekstem walk konfederacji barskiej wojska austriackie zajęły grody spiskie i okolice Nowego Targu i Nowego Sącza
1770–1771 – w walkach konfederatów barskich szczególną rolę odegrały umocnienia w Tyńcu, Lanckoronie i w mieście Krakowie oraz na zamku wawelskim
1772 – I rozbiór Polski. Południowa część Małopolski (bez Krakowa) przypadła Austrii
1795 – III rozbiór Polski. Północna część Małopolski pomiędzy Bugiem, Wisłą i Pilicą dostała się w ręce austriackie
kwiecień–lipiec 1809 – ofensywa Józefa Poniatowskiego wyzwoliła z rąk austriackich ziemie III zaboru, w tym m.in. Kraków i przyłączyła je do księstwa warszawskiego
1813 – Józef Poniatowski wraz z wojskiem polskim opuścił Kraków, który zajmują wojska rosyjskie
1815 – kongres wiedeński podzielił ostatecznie Małopolskę pomiędzy Rosję i Austrię. Kraków wraz z okolicami tworzy niezależne teoretycznie państwo tzw. Rzeczpospolitą Krakowską
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie mieszkańca woj. małopolskiego we wrześniu 2019 roku wynosiło 5 066,21 zł, co lokowało je na 3. miejscu względem wszystkich województw[20].
We wrześniu 2019 roku w Małopolsce zarejestrowanych było ok. 61,9 tys. bezrobotnych; daje to stopę bezrobocia na poziomie 4,1%[21].
Gospodarstwa domowe 4,8% mieszkańców woj. małopolskiego mają wydatki poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajduje się poniżej minimum egzystencji) (2011)[22].
Województwo małopolskie położone jest na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych. Przez jego obszar wiodą szlaki tranzytowe ze wschodu na zachód i z północy na południe: linie kolejowe i drogi krajowe.
W województwie małopolskim znajduje się 1121 km eksploatowanych linii kolejowych (7. miejsce w kraju), z czego 653 km to linie jednotorowe, natomiast 468 km dwutorowe. 870 km linii kolejowych jest zelektryfikowanych (stan na dzień 31 grudnia 2013)[27]. W 2017 roku statystyczny mieszkaniec województwa małopolskiego jechał 4,9 raza pociągiem[28].
Województwo małopolskie wraz z Kolejami Małopolskimi, które należą do województwa, posiada 50 pojazdów, które są użytkowane przez Koleje Małopolskie i Polregio:
Województwo małopolskie ma dość dużą liczbę instytucji kultury. Co czwarty zwiedzający polskie muzeum trafia do jednej z placówek na terenie województwa małopolskiego. W zbiorach państwowych, kościelnych i kolekcjach prywatnych znajduje się 20 proc. wszystkich polskich dzieł sztuki. Najważniejsze ekspozycje znajdują się na Zamku Królewskim na Wawelu, w oddziałach Muzeum Narodowego, w muzeach okręgowych w Tarnowie i Nowym Sączu oraz w muzeach diecezjalnych w Tarnowie i Krakowie. W Tarnowie znajduje się jedyna w Europie stała wystawa poświęcona pamięci Romów.
Województwo małopolskie ma drugą pozycją w kraju pod względem liczby zarejestrowanych oficyn wydawniczych, z których większość stanowią wydawnictwa prywatne oraz kościelne i klasztorne.[potrzebny przypis]
Województwo małopolskie jest trzecim w Polsce pod względem liczby studentów. Działa w nim najstarsza w Polsce uczelnia – Uniwersytet Jagielloński o ponad 600-letniej tradycji. Z kolei wśród prywatnych uczelni ekonomicznych w ogólnopolskich klasyfikacjach najwyżej oceniane są Wyższa Szkoła Biznesu w Nowym Sączu i krakowska Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości. Wyższe uczelnie koncentrują się głównie w Krakowie. W 34 małopolskich uczelniach kształci się ponad 203 tysięcy studentów[44].
Główne atrakcje turystyczne Małopolski to miasto Kraków, Kopalnia Soli w Wieliczce, Kopalnia Soli w Bochni, były niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, kompleks drewnianych kościołów na Szlaku Architektury Drewnianej, tradycyjny spływ Przełomem Dunajca przez Pieniny, a także najwyższe polskie góry – Tatry oraz miasto Zakopane, nazywane zimową stolicą Polski.
Utworzono także Karpacki Szlak Rowerowy, który, wraz ze szlakami łącznikowymi, prowadzi przez najbardziej znane i cenne historycznie miejscowości województwa małopolskiego.
W dniu 1 stycznia 1999 r. weszła w życie reforma administracyjna Polski, tworząc dwa nowe szczeble samorządu lokalnego i zmieniając liczbę województw. W ten sposób powstało samorządowe województwo małopolskie. W jego skład weszły obszary ówczesnego województwa krakowskiego i nowosądeckiego oraz części bielskiego, kieleckiego, katowickiego, krośnieńskiego i tarnowskiego. Województwo małopolskie tworzy 19 powiatów, 3 miasta na prawach powiatu oraz 182 gminy. Na jego terenie znajdują się 62 miasta.
.svg)
.JPG)
.svg){kind=small}
.jpg)
