Nagórzany (województwo podkarpackie)

Wieś położona jest przy drodze wojewódzkiej nr 889 z Sieniawy, przez Bukowsko do Szczawnego. Droga ta łączy się z drogą 892 prowadzącą do przejścia granicznego przez Radoszyce na Słowację. Wieś leży na południe od Nowotańca. Okolica górzysta (390 m n.p.m.), na dziale wodnym Pielnicy – dopływ Wisłoka i Sanoczka (dopływ Sanu). Na południu graniczy z Bukowskiem.

Toponimia

• supper oppido toto Nowothanecz et suburbis – 1446 r.
• Nowothanyecz cum supperiori suburbio 1486 r.
• Wolia Przedmieszczie Nagórzany 1589 r.
• Przedmieście Nowotanieckie Górne

Nazwa wsi ma pochodzenie etniczne – oznacza mieszkańców Posady Górnej (przedmieścia) miasta Nowotaniec, po powtórnej lokacji w roku 1444 w okolicy wsi Nagórzany.

Etnografia wsi

W roku 1774, 4 listopada jak wynika z zapisu wyroku sądu wójtowskiego w Sanoku, wydano wyrok pozwalający Żydowi Mośkowi Zelmanowiczowi na rzeźnictwo na potrzeby karczmy w Nagórzanach pod warunkiem że, "będzie przekazywał cechowi nowotanieckiemu co roku po funcie wosku, na Boże Narodzenie i Boże Ciało oraz po 6 groszy kwartalnie w okresie tzw. żałomszy suchedniowych; miał też zapraszać braci cechowych w godnie święta na pół garnca wódki"^[6]

W roku 1898 wieś liczyła 471 osób (głównie Polacy, społeczność żydowska <5%) oraz 75 domów. Powierzchnia wsi z miastem Nowotańcem wynosiła razem 3,43 km². Obszary dworskie (niezamieszkane) składały się wyłącznie z lasów i pastwisk i wynosiły łącznie 0,10 km². W roku 1900 wieś liczyła 490 mieszkańców, całkowita pow. wsi wynosiła wówczas 21 ha oraz 78 domy^[7].

W 1928 r. we wsi znajdowała się kuźnia (M. Krzysik), zakład budowlany (A. Piszczyński), traffica (K. Gackowski), młyn (S. Jakubowski). W roku 1963 wieś obejmowała 296 ha, liczyła ogółem 302 osoby.

Przynależność administracyjna

W latach 1340-1772 miejscowość leżała w ziemi sanockiej, w województwie ruskim. W latach 1772-1852 w cyrkule leskim, a następnie sanockim. Od 1867 r. wieś leży w powiecie sanockim, w gmina Bukowsko w Galicji. Do 1914 r. wieś podległa jurysdykcji starostwa powiatowego w Sanoku, powiat sądowy w Bukowsku.

Wydarzenia

W 1366 król Kazimierz III Wielki wydaje przywilej lokacyjny wsi, po obu stronach rzeki Brzozowa, dziś Nadolany, Nagórzany. W roku 1578 wieś jest własnością Adama Siecińskiego, o pow. 2 łanów.

W roku 1589 wieś (Wola Przedmieście Nagorzany) należy do Stanów, o pow. 6 ½ łana. Od 10 listopada 1634 własność Alexandra de Stano. W roku 1717 Samuel i Bogusław synowie Aleksandra Stano sprzedają Nagórzany, Nadolanami, Wolę Sękową i Wolę Jaworową Józefowi Bukowskiemu – łowczemu lwowskiemu.

W okresie powstania styczniowego z roku 1863 z Nagórzan walczył Jan Żmigrodzki.

W okresie II wojny światowej Nagórzany przynależały do placówki nr IV w Nowotańcu podległej Komendzie Obwodu AK OP-23 w Sanoku. Wieś została zajęta przez nieliczne oddziały sowieckie na początku sierpnia 1944 r. 4 sierpnia pijana kompania żołnierzy sowieckich posuwająca się wzdłuż Pielni w kierunku Nadolan zaatakowała karabinami maszynowymi niemieckie wozy terenowe "treny", jadące z Bukowska w kierunku Rymanowa, wywiązała się walka, w której zginęło 12 sowieckich żołnierzy. 12 sierpnia Niemcy rozkazali przeniesienie się cywilnej ludności do Bukowska i tym samym zorganizowali tu swoją obronę. Następnego dnia odrzucili sowiecki atak aż do Jędruszkowiec i okolice górnej Pielni. Front w tym miejscu ustalił się i trwał do 16 września 1944. Ponieważ kwaterujące w Nowotańcu i Nagórzanach kompanie SS plądrowały cudzą własność, miejscowa ludność interweniowała u generała Wurtza, kwaterującego w Bukowsku, a następnie u generała Scheuerpfluga w Woli Sękowej. Na skutek interwencji i rozkazu generałów kwaterująca kompania SS została przeniesiona do Rymanowa. Początki ofensywy sowieckiej dały o sobie znać we wsi i miasteczku 14 września 1944 roku podczas sowieckich bombardowań. W nocy z 15 na 16 września artyleria niemiecka ze Stawisk (część Nadolan) wycofała się w kierunku Woli Sękowej, a rano w sobotę oddziały czechosłowackie zajęły Nowotaniec, Nadolany i Nagórzany do Pielni słowaccy żołnierze doszli o godz. 9.30. Ostatnie wojskowe auto niemieckie przejechało przez Nowotaniec i Nagórzany o godz. 8, 16 września 1944 roku, kierując się w stronę Woli Sękowej.

Nagórzany zostały całkowicie spalone przez UPA z 5 na 6 kwietnia 1946 ok. godziny 22.00.

W Nagórzanach urodzili się m.in.:

• Anastazy Pankiewicz (1882-1942) – błogosławiony kościoła katolickiego,
• por. Tomasz Silarski (1895-1940) – nauczyciel, zamordowany w Katyniu.
• Benedykt Krawiec (1901-1971) – działacz komunistyczny, oficer UB.
• dr Kazymyr Patrylak (1938-2015) – naukowiec-chemik, profesor Narodowego Technicznego Uniwersytetu Politechnika Kijowska,
• Zbigniew Chrząszcz (ur. 1957) – pilot samolotowy.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Nagórzanami.

• rok 1898 – 471
• rok 1929 – 302 (w roku 1936 wieś zamieszkana była przez 36 Rusinów)
• rok 2002 – 320

Emigracja

Po 1848 nasiliły się procesy migracyjne ludności:

• 1848-1866 – Węgry (okolice Koszyc i Jasova),
• 1866-1914 – emigracja zarobkowa do USA (okolice Chicago) i Francji,
• okres międzywojenny – rejon Bydgoszczy, Tczewa i Białegostoku,
• po II wojnie światowej – głównie opolskie i Śląsk.

W XIX w. Nagórzany tworzyły przedmieście miasteczka Nowotańca. Wieś dzieliła się na cztery części Lipniki, Ludwikówkę, Węglarzyska i Królikówkę.

Z zabytków pozostała dawna cerkiew greckokatolicka pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła należąca do byłej parafii w miejscowości Wola Sękowa. Cerkiew wzniesiona w 1848 r., erygowana w 1861 r. z fundacji Włodzimierza Poźniaka, patrona tytularnego i kolatora cerkwi. Na początku XX w. remontowana, po 1947 r. popadła w ruinę. Po 1944 r. nastąpiła konwersja wyznania z obrządku greckokatolickiego na łaciński. Cerkwisko położone jest na cmentarzu grzebalnym z XIX w.Na cmentarzu zachowały się nieliczne nagrobki w początku XX w. Pod cerkwią znajduje się krypta z grobami fundatora i jego synów.

• Balowie de Lobetanz (1446-1565)
• Stanowie (1565-1713)
• Bukowscy (1713-1746)
• Bronieccy i Gumowscy (1746-1767)
• Sas-Jaworscy (1767-1813)
• Krziwkowicz-Poźniakowie (1813-1944)

• Akta Grodzkie i Ziemskie z okresu I Rzeczypospolitej, XIV–XIX wiek
• prof. Adam Fastnacht, Osadnictwo Ziemi Sanockiej,
• prof. Przemysław Dąbkowski, Stosunki narodowościowe Ziemi Sanockiej w XV stuleciu, Lwów 1921

• Nagórzany (województwo podkarpackie), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 367 .