Stanisław Jankowski (architekt)
Stanisław Michał Jankowski ps. „Burek”, „Agaton”, „Kucharski”, vel Stanisław Wszucki, vel Stanisław Kowalski, vel Stanisław Wiśniewski, vel Stanisław Zawadzki, vel Stanisław Brzózka (ur. 29 września 1911 w Warszawie, zm. 5 marca 2002 tamże) – polski architekt i urbanista, kapitan artylerii Wojska Polskiego, cichociemny, oficer Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, wywiadu Armii Krajowej, uczestnik kampanii wrześniowej, powstaniec warszawski, adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Znajomość języków: niemiecki, rosyjski[1]. Zwykły Znak Spadochronowy nr 0953, Bojowy Znak Spadochronowy nr 1459[2].
 | |
 kapitan artylerii | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przebieg służby | |
| Lata służby | 1939–1946 |
| Siły zbrojne | |
| Jednostki | |
| Stanowiska | adiutant osobisty Naczelnego Wodza |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
        | |
Życiorys
Był synem Czesława[3]. Rodzina Jankowskich mieszkała na pierwszym piętrze oficyny kamienicy przy ul. Mokotowskiej 39 w Warszawie[3]. Ukończył prywatne Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej przy ul. Klonowej 16[4]. W 1929 roku podjął studia, najpierw na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Tam po ukończeniu studiów (1938) rozpoczął pracę jako asystent, przerwaną wybuchem II wojny światowej[3]. W momencie rozpoczęcia studiów wstąpił do Korporacji Akademickiej Sarmatia (w 1992 uczestniczył w procesie jej reaktywacji). Po ślubie zamieszkał z żoną przy ul. Topolowej 8 (obecnie al. Niepodległości 216)[3].
W czasie wojny obronnej 1939 w stopniu podporucznika przydzielony jako oficer zwiadowczy formowanej 1 baterii dywizjonu artylerii Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej Nr 3 w Wilnie. Po ataku ZSSR na Polskę przekroczył granicę i został internowany na Litwie. Wraz z grupą kolegów uciekł z obozu dla internowanych w Połądze i przedostał się przez Łotwę, Estonię do Szwecji, a stamtąd przez Danię, Holandię i Belgię 10 listopada 1939 dotarł do Francji. Tam wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Od 3 grudnia w Ośrodku Szkolenia Artyleryjskiego w Bressuire, później praktyka na linii Maginota, następnie od 7 maja 1940 w Coëtquidan[5].
Po upadku Francji w czerwcu 1940 ewakuowany brytyjską korwetą, 21 czerwca 1940 dotarł do Plymouth (Wielka Brytania)[6]. Przydzielony jako oficer zwiadowczy 1 baterii 1 Dywizjonu Artylerii Lekkiej 1 Brygady Strzelców w St Andrews w Szkocji[7]. 21 czerwca 1940 Niemcy aresztowali w Warszawie jego ojca i brata Andrzeja, których następnie rozstrzelali w Palmirach[6]. W sierpniu 1941 aresztowali jego żonę i jej matkę[6].
Cichociemny
Zgłosił się do służby w kraju. Przeszkolony ze specjalnością w wywiadzie na kursach specjalnych dla kandydatów na cichociemnych, m.in. wywiadu (Oficerski Kurs Doskonalący Administracji Wojskowej, Glasgow), spadochronowym i in. Zaprzysiężony na rotę ZWZ/AK 11 grudnia 1941 w Londynie, awansowany na stopień porucznika ze starszeństwem od 3 marca 1942[5].
Skoczył ze spadochronem do Polski w nocy 3/4 marca 1942, w próbnym sezonie operacyjnym, w operacji lotniczej „Collar” na placówkę odbiorczą „Pole” w okolicach miejscowości Łosinno pod Wyszkowem[8]. Razem z nim skoczyli: por. Jan Kochański ps. Jarema, kpt. Zygmunt Milewicz ps. Róg, kpt. Bohdan Piątkowski ps. Mak, por. Franciszek Pukacki ps. Gzyms, por. Jan Rogowski ps. Czarka[9].
Po aklimatyzacji do realiów okupacyjnych przydzielony jako kierownik Wydziału Legalizacji i Techniki Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej. Podstawowym zadaniem wydziału była „legalizacja”, tj. zaopatrywanie innych komórek wywiadu w fałszywe dokumenty[10], „pakowanie” konspiracyjnej poczty KG AK wysyłanej do Londynu oraz wykonywanie stacjonarnych i przenośnych skrytek na materiały wywiadowcze. W latach 1943–1944 wszystkie pracownie Wydziału wytwarzały ok. 1000 sztuk dokumentów miesięcznie[11].
Powstanie warszawskie
W Powstaniu Warszawskim od 2 sierpnia 1944 dowódca plutonu „Agaton” w batalionie „Pięść”[12] Zgrupowania „Radosław”, który obsadził cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej[12]. Po kilku dniach jego oddział przeszedł przez ruiny getta na Stare Miasto[11]. W nocy z 13 na 14 sierpnia wraz z patrolem przedarł się ze Starego Miasta na Żoliborz z rozkazami dla płk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela”, po czym następnej nocy do oddziałów grupy „Kampinos” w Puszczy Kampinoskiej. Wrócił na Żoliborz i wraz z żołnierzami m.in. z grupy „Kampinos” wziął udział w nocy z 21 na 22 sierpnia w nieudanym ataku na Dworzec Gdański. Od 8 września 1944 służył w oddziale osłonowym Komendy Głównej AK. W czasie powstania siedem razy przechodził kanałami[13]. 22 września odznaczony Krzyżem Walecznych po raz drugi, awansowany na stopień kapitana ze starszeństwem od 15 lipca 1944[14].
Po upadku powstania adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, od 5 października w niemieckiej niewoli m.in. w oflagach: 73 Langwasser, od 12 kwietnia 1945 w oflagu oflagu IV C Colditz, od 20 kwietnia 1945 w oflagu Tittmonning, od 1 maja 1945 w oflagu Laufen, Stalag XVIII C (317) Altenmarkt im Pongau.[15]. 5 maja 1945 uwolniony na szosie tyrolskiej razem z gen. Komorowskim oraz innymi wyższymi oficerami AK przez żołnierzy amerykańskiej 103 Dywizji Piechoty[14].[5]
Po wojnie
Od 12 maja 1945 w Londynie, nadal jako adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, po czterech miesiącach zwolniony na własną prośbę.
Ukończył roczne studium urbanistyczne na Uniwersytecie w Liverpoolu, w lipcu 1946 uzyskał dyplom Civic Design[16]. W kwietniu 1946 spotkał w Londynie kolegę Stanisława Dziewulskiego, który przyjechał razem z kilkoma urbanistami z Warszawy na konferencję w Hastings[17][18]. Po spotkaniu zwrócił się listownie do Biura Odbudowy Stolicy (BOS) z pytaniem o możliwość zatrudnienia i otrzymał odpowiedź pozytywną[17][18].
Wrócił do Polski 8 września 1946, drogą morską przez Gdańsk[17][18]. 15 września tego roku zgłosił się do pracy w BOS. Był zatrudniony w Pracowni Urbanistycznej Warszawy przekształconej później w Biuro Planowania Rozwoju Warszawy. W tym okresie był współautorem m.in. Trasy W-Z, MDM oraz kolejnych opracowań Planu Perspektywicznego Rozwoju Warszawy i Warszawskiego Zespołu Miejskiego. Przez 18 lat mieszkał z rodziną na osiedlu domków fińskich na osiedlu Jazdów[11].
W latach 1960–1961 przebywał w Iraku. Z zespołem polskich urbanistów opracował plany rozwoju miast: Mosul, Karbala i Basra. W latach 1964–1965 kierownik polskiego zespołu opracowującego plany odbudowy miasta Skopje w Jugosławii (obecnie stolica Macedonii Północnej), zniszczonego przez trzęsienie ziemi w 1963 roku, za co został odznaczony srebrnym medalem miasta Skopje.
W latach 1971–1972 w polskiej grupie urbanistów opracowującej plan odbudowy miasta Chimbote w Peru, także zniszczonego przez trzęsienie ziemi. W latach 1975–1977 ekspert Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie do spraw budowy domków mieszkalnych dla ofiar bombardowań w Wietnamie Północnym.
Współautor projektu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie[19]. Wystąpił w filmie dokumentalnym pt. Cichociemni z 1989[20]. Trzykrotnie nagrodzony Państwową Nagrodą Artystyczną. W roku 1995 otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Warszawy[21]. Otrzymał także tytuł członka honorowego Towarzystwa Urbanistów Polskich[22].
Zmarł 5 marca 2002 w Warszawie, pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (Aleja D, nr 57)[23].
Odznaczenia
- Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (1944)[24]
- Krzyż Walecznych (dwukrotnie) (1944, 1946)[24]
- Medal Wojska (1948)[24]
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1949)[25]
- Złota Odznaka „Odbudowy Warszawy” (1950)[24]
- Order „Sztandar Pracy” II klasy (1952)[26]
- Srebrny Medal miasta Skopje za projekt odbudowy miasta (1964)[24]
- Krzyż Armii Krajowej (1968)[24]
- Złota Odznaka „Za Zasługi dla Warszawy” (1970)[24]
- Srebrna Odznaka SARP (1972)[24]
- Odznaka Zasłużony Pracownik Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska (1974)[24]
- Złota Odznaka Zasługi dla województwa katowickiego (1975)[24]
- Złota Odznaka SARP (1977)[24]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1979)[24]
- Złota Odznaka Honorowa TUP (1986)[24]
- Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1986)[24]
- Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Przyjaciół Warszawy (1988)[24]
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1994)[27]
Upamiętnienie
Rodzina
Synem Stanisława Jankowskiego był matematyk, informatyk i działacz opozycji demokratycznej w PRL Michał Jankowski[29].
Przypisy
Publikacje
- Adolf Ciborowski, Stanisław Jankowski, Warszawa odbudowana, Wydawnictwo „Polonia”, Warszawa 1962,
- Stanisław Jankowski, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie, Warszawa 1980.
Bibliografia
- Organizacja i obsada Gabinetu NW 1939–1944, sygn. A.XII.1/47. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
- Piotr Stachiewicz, Starówka 1944, Warszawa: MON, 1983, ISBN 83-11-06881-X, OCLC 69498128.
- 80-lecie Korporacji Akademickiej Sarmatia, Koło Filistrów K! Sarmatia, Warszawa 1988 r.