Szafir

Nazwa szafir pochodzi od niemieckiego słowa saphir^[3], które z kolei wywodzi się z hebrajskiego^[4]. Korundy bezbarwne nazywane są leukoszafirami, a w stosunku do kamieni o barwie żółtopomarańczowej lub pomarańczowożółtej używa się określenia padparadża, pochodzącego od syngaleskiego słowa oznaczającego „kwiat lotosu”^[1].

Walter Schumann określa szafiry jako korundy o barwie innej od czerwonej, które mają wartość w jubilerstwie^[1]. Jako odmiana korundu (Al
2O
3), kamień ten ma jego podstawowe własności fizyczne i chemiczne^[2]. Czysty korund jest bezbarwny, kolor nadają mu domieszki różnych pierwiastków: barwę niebieską nadaje żelazo z tytanem, fioletową – wanad, różową – chrom, a żółtą i zieloną – żelazo trójwartościowe. Kolor pomarańczowy świadczy o jednoczesnej obecności w kryształach domieszek chromu, żelaza i wanadu. Niebieskie szafiry nie mają zdolności fluorescencji, w przeciwieństwie do leukoszafirów, które świecą na pomarańczowożółto lub fioletowo^[1]. Za najrzadszą, najdroższą i najbardziej poszukiwaną odmianę uważa się padparadscha, które występują w kolorach między różowym a pomarańczowym. Termin „padparadscha” pochodzi od syngaleskiego słowa oznaczającego "kwiat lotosu"^[5]. Najlepszej jakości okazy tego typu pochodzą ze Sri Lanki, jednak wydobywa się je także we Wschodniej Afryce (Malawi, Tanzania i Madagaskar) oraz w Birmie^[6].

Minerał wykształca kryształy słupkowe lub tabliczkowe, wrosłe i narosłe, występuje w skupieniach zbitych^[2]. Dobrze przewodzi ciepło^[7].

Szafiry wykazują pleochroizm – w przypadku odmian niebieskiej i fioletowej jest on wyraźny, a w przypadku żółtej i zielonej – słaby. Obecność wrostków rutylu może wywołać efekt kociego oka lub asteryzm (tzw. szafir gwiaździsty)^[1].

Przy obróbce kamieni stosuje się szlif fasetkowy^[2]. Mętne okazy, po podgrzaniu do temperatury ok. 1700–1800 °C, uzyskują lśniącą, niebieską barwę^[1].

Kryształy szafirów wykształcają się w zdolomityzowanych wapieniach, marmurach, pegmatytach lub bazaltach. Kamienie te występują w naturze częściej od rubinów^[1].

Znaczące złoża szafirów znajdują się w Queensland w Australii, w okręgu Mogok w Mjanmie, w regionie Ratnapura w Sri Lance, w okręgu Chantabun i koło Kanchanaburi w Tajlandii. Ważne złoże znajdowało się w Kaszmirze, zostało ono jednak wyczerpane^[1].

W większych ilościach szafiry występują także w stanie Montana w Stanach Zjednoczonych, w regionach Mato Grosso i Minas Gerais w Brazylii, w Chinach, w Kambodży, w Kenii, w Laosie, na Madagaskarze, w Malawi, Zimbabwe, Tadżykistanie, Tanzanii, Nigerii i w Rwandzie^[1].

W Polsce kamienie te można znaleźć w karkonoskich pegmatytach Kruczych Skał i w innych rejonach Wilczej Poręby, a także w trzeciorzędowych piaskach złotonośnych Dolnego Śląska. Ich obecność odnotowano w okolicy Legnickiego Pola, Mikołajowic i Wądroża Wielkiego. Występowanie szafirów stwierdzono także w plioceńskich żwirach w pobliżu Lwówka Śląskiego^[8].

Syntetyczne niebieskie szafiry można wytwarzać metodą Verneuila, po dodaniu do dozowanego na palnik tlenku glinu substancji, której domieszka nadaje kryształom barwę^[9].

Szafiry syntetyczne mają taką samą budowę atomową jak produkt naturalny, chociaż w przeciwieństwie do niego cechuje je równomierny rozkład barwy w całym krysztale. Korundy naturalne można rozpoznać także dzięki obecności wrostków^[9].

Szafir naturalny jest szeroko wykorzystywany w jubilerstwie, przy wyrobie naszyjników oraz jako kamień w pierścionkach i wisiorkach^[2].

Sztuczny monokrystaliczny szafir wykorzystywany jest w szkiełkach do zegarków. Jego główną zaletą jest wysoka odporność na zarysowania, ma pod tym względem przewagę nad szkłem akrylowym i mineralnym. Główną wadą jest wysoka cena, wynikająca z procesu produkcji (obróbka diamentem)^[10]. Sztuczny szafir może być także wykorzystywany do produkcji odpornych na zarysowania szkieł ochronnych do smartfonów. Ze względu na związane z tym koszty nie odbywa się to jednak na masową skalę^[11].