Szczytno

Szczytno leży na Mazurach^[3], w historycznych Prusach Górnych^[4], na obszarze dawnej Galindii^[5]. Położone jest nad jeziorami Długim i Domowym Małym, na granicy dwóch pojezierzy: olsztyńskiego i mrągowskiego.

Według danych z 2020 Szczytno ma obszar 9,96 km²^[2].

Średniowiecze i nowożytność

Szczytno rozwinęło się ok. 1360 z osiedla funkcjonującego jako przedzamcze, równocześnie w pobliżu, wzdłuż północnego brzegu jezior Domowego Małego i Długiego powstała zamieszkana przez osadników z Mazowsza osada nazwana Bartną Stroną (wielu z nich było bartnikami). Bartna Strona miała swojego sołtysa, ale nie stanowiła zorganizowanej gminy i nie przekształciła się nigdy w ośrodek miejski^[6]. Zamek krzyżacki zbudowany został w połowie XIV w., w miejscu wcześniejszej drewnianej strażnicy z 1266. W 1370 Kiejstut spalił krzyżacki drewniany zamek i w tym miejscu postawił kamienną warownię, która w 1410 i 1454 była przejściowo zajmowana przez wojsko polskie. W latach 1466–1657 miasto stanowiło lenno Korony Królestwa Polskiego. W 1485 założono parafię, w mieście istniały wówczas dwie karczmy. Osada pełniła funkcje ośrodka miejskiego mimo sprzeciwu pobliskiego Pasymia. Od 1525 miasto leżało w granicach lennych Prus Książęcych, w 1538 tylko pięciu mieszczan nie znało języka polskiego. Rejestr podatkowy z 1539 wymieniał 44 domy mieszkalne po Bartnej Stronie i 29 domów na podzamczu. Prawa miejskie uzyskało częściowo w 1616, a w pełni 12 kwietnia 1723 z nadania Fryderyka Wilhelma I. Od 16 do 25 lipca 1639 w Szczytnie przebywał król Polski Władysław IV Waza z dworem^[7]. Spisy miejskie z 1666 i 1671 zawierały praktycznie same polskie nazwiska, w XVII wieku mieszkał tu wybitny kartograf, arianin Józef Naronowicz-Naroński.

XIX wiek i początek XX wieku

W 1806 i 1812 w mieście stacjonowały wojska francuskie. Od 1818 liczące 1100 mieszkańców Szczytno było miastem powiatowym. W 1883 miasto uzyskało połączenie kolejowe z Olsztynem, a rok później z Piszem. W trakcie rozwoju miasta, przyłączone zostały: w 1901 dawne osiedle wiejskie Fiugajty, w 1906 osiedle zwane „Wolność”, a w 1913 licząca 3555 mieszkańców Bartna Strona. Ogółem miasto zamieszkiwało 9336 osób.

Szczytno było znaczącym ośrodkiem ruchu polskiego na Mazurach. W latach 1849–1851 w Szczytnie wychodziło dwujęzyczne pismo ludowe „Kurek Mazurski” wydawane z inicjatywy Ligi Polskiej. W 1890 powiat szczycieński zamieszkiwało 70 323 osób, w tym 56 000 Polaków^[8], co stanowiło 80% populacji (badania statystyczne przeprowadzone w 1905 wykazały, że 75% ludności Szczytna posługiwało się językiem polskim). Działała tu Mazurska Partia Ludowa, założona w 1896 w Ełku. Od 1906 było tu wydawane polskie czasopismo Mazur, a w 1910 Bogumił Labusz i Gustaw Leyding założyli tu Mazurski Bank Ludowy.

I wojna światowa i okres międzywojenny

W okresie I wojny światowej Szczytno było bardzo zniszczone, później odbudowane w typowej miejskiej zabudowie. W okresie międzywojennym z inicjatywy Ryszarda Andersa założono park miejski. Według projektów architekta Augusta Wieganda zbudowano wiele kamienic (usytuowanych wokół rynku), budynek gimnazjum, plebanię kościoła katolickiego, synagogę i hotel Berliner Hof. Przed plebiscytem w 1920 w Szczytnie zmarł pobity przez niemiecką bojówkę działacz niepodległościowy Bogumił Linka. Mimo zakusów germanizacyjnych w okresie międzywojennym mieścił się tu Dom Polski, będący siedzibą różnych organizacji polskich. W 1937 w miejscu zamku wybudowano gmach ratusza z wieżą Juranda, w którym później ulokowano urzędy i Muzeum Mazurskie z bogatym działem etnograficznym. W 1939 w Szczytnie mieszkało 13 523 mieszkańców.

Okres powojenny

W wyniku działań wojennych w 1945 zniszczenia miasta przekraczały 45%^[9]. Po zakończeniu II wojny światowej miasto znalazło się w nowych granicach Polski^[10]. Administracyjnie początkowo stanowiło część okręgu mazurskiego, następnie od 1946 województwa olsztyńskiego (tzw. dużego), a w latach 1975–1998 województwa olsztyńskiego (tzw. małego).

W 1954 do Szczytna przeniesiono ze Słupska Szkołę Oficerską Milicji Obywatelskiej, przekształconą w 1972 w szkołę wyższą i zlikwidowaną w 1989. W 1990 w jej miejsce utworzono Wyższą Szkołę Policji (od 2023 działa pod nazwą Akademia Policji w Szczytnie).

Nazwę Ortelsburg nadano miastu od imienia Ortolfa z Trewiru, komtura elbląskiego urzędującego w latach 1349–1372.

Istniała także słowiańska^{[potrzebny przypis]} nazwa Szczytno – od nazw jezior Sciten Minor i Scitem Maior lub od nazwy wyrabianych przedmiotów – szczytów (tarcz, a raczej ich metalowych części) przez mieszkańców miasta.

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 19 maja 1946^[11].

Dane z 31 grudnia 2019^[2]

Dodatkowe dane:

• do podanej liczby mieszkańców nie wlicza się słuchaczy i dojeżdżających pracowników Akademii Policji
• liczba mieszkańców powiatu szczycieńskiego 30 czerwca 2016 wyniosła 70 459^[12]

Piramida wieku mieszkańców Szczytna w 2014^[13].

Przez Szczytno przebiegają następujące drogi:

• krajowe:
  • droga krajowa nr 53 (Olsztyn-Ostrołęka)
  • droga krajowa nr 57 (Bartoszyce-Pułtusk)
  • droga krajowa nr 58 (Olsztynek-Szczuczyn).
• wojewódzkie:
  • droga wojewódzka nr 600 do Mrągowa przez Rybno
• pozostałe drogi utwardzone:
  • do Szczycionka
  • do Rudki
  • do Małdańca
  • do Leśnego Dworu

W mieście znajduje się stacja kolejowa Szczytno. Przez stację przebiegają następujące linie kolejowe:

• Linia 35 Ostrołęka – Szczytno
• Linia 219 Olsztyn Główny – Ełk

Dworzec kolejowy znajduje się u zbiegu ulic Kolejowej i Bogumiła Linki.

W Szczytnie działa dworzec autobusowy. Dziennie z dworca odjeżdża ponad 300 autobusów obsługujących połączenia dalekobieżne, lokalne i podmiejskie.

• W Szymanach pod Szczytnem (7 km) znajduje się jedyny w tej części Polski Międzynarodowy Port Lotniczy „Olsztyn Mazury” Port działa od 1996 Na 93 hektarach niedaleko lotniska powstał nowy terminal. Zgodnie z zapowiedziami, port miał zostać uruchomiony w 2014, natomiast jego rzeczywiste otwarcie miało miejsce w 2016. Budynek nowego terminalu został zbudowany w znacznej części z drewna (oprócz stali i szkła), jest ekologiczny pod względem funkcjonowania^[styl?] a jego wygląd został zainspirowany odlatującymi żurawiami.
• W Szczytnie funkcjonuje komunikacja miejska (trzy linie autobusowe), przewoźnikiem jest Zakład Komunikacji Miejskiej Szczytno. Komunikacja miejska oprócz obszaru miasta obsługuje także tereny podmiejskie.

Akademia Policji

W Szczytnie istnieją: przedszkola, szkoły podstawowe, szkoły zawodowe, szkoły techniczne, licea dzienne i wieczorowe. W mieście znajduje się jedyna w Polsce Akademia Policji, założona w 1954.

• Ośrodki kultury
  • Miejski Dom Kultury
  • Biblioteka Miejska i jej filia (nr 2 – na ul. Solidarności 6)
  • Muzeum Mazurskie
  • Wieża ratuszowa z punktem widokowym
  • Dom Kultury w Akademii Policji
• Imprezy:
  • Dni i Noce Szczytna
  • Święto Policji
  • Hunter Fest
  • coroczne imprezy wystawiennicze
  • coroczne imprezy sportowe, w tym międzynarodowe organizowane przez Akademię Policji
  • Wybory Miss Szczytna
  • Dni Wileńskie na Mazurach
  • Spotkania Amatorskich Teatrów Dramatycznych „O Szczyt Juranda”
  • Warsztaty „Gospel na Mazurach”
  • Wojewódzki Przegląd Orkiestr Dętych
  • Szczycieński Plener Malarski

Wybrane kamienice w Szczytnie

Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytki w Szczytnie.

• Ratusz miejski z 1937, mieszczący m.in. Urząd Miasta, Starostwo Powiatowe, Muzeum Mazurskie
• Ruiny zamku krzyżackiego z ok. 1370 W okresie średniowiecza zamek był siedzibą komtura, pierwotnie elbląskiego, później ostródzkiego, od 1525 (po sekularyzacji Prus) – siedziba starosty. W latach 1579–1581 zamek został przebudowany na reprezentacyjny zamek myśliwski dla księcia Jerzego Fryderyka. Od końca XVIII w. zamek popadł w zapomnienie i ruinę. W 1792 został zamieniony na magazyny. W 1825 budynki zostały zaadaptowane na szkołę. W końcu, w 1896 został rozebrany. W 1924 podjęto prace archeologiczne i zrekonstruowano część murów, natomiast na miejscu przedzamcza w 1938 wzniesiono gmach ratusza. Rok później, w 1939 pozostałe fragmenty zamku zaadaptowano na muzeum. Obecnie trwają prace rewitalizujące ruiny zamku, nakładem 14 mln odkryte zostaną średniowieczne mury zamkowe oraz piwnice. Planowany rok otwarcia: 2021^[14]
• barokowy kościół ewangelicko-augsburski z 1718 Wcześniej w tym miejscu był drewniany kościół katolicki z XV w. Kościół ewangelicki to budowla założona na planie wydłużonego prostokąta z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i masywną, pięciokondygnacyjną wieżą. Barokowy ołtarz pochodzi z 1719, odnowiony w 1773. Ambona ufundowana była w 1719 przez Carla Fischera. Wolno stojąca chrzcielnica pochodzi z XVIII w. Obok kościoła znajduje się plebania z początku XX w.
• Chata mazurska z XIX w.
• Dworzec kolejowy z 1883
• Zabudowania starego miasta
• Dawny zajazd – klasycystyczny, z XIX w.
• Trakt Królewiecki (z Warszawy do Królewca)
• Bartna Strona
• Ulica Rynkowa (dziś: Odrodzenia)
• Dom Polski
• Cmentarze:
  • żydowski, założony w 1815 na działce kupionej za 50 talarów (najlepiej zachowany cmentarz żydowski na Warmii i Mazurach)
  • ewangelicki (założony w pierwszej połowie XIX w.), obecnie park z zachowanymi nagrobkami oraz kwatera wojenną z okresu I wojny światowej (170 żołnierzy armii niemieckiej i 78 żołnierzy armii rosyjskiej)
  • żołnierzy radzieckich (z okresu drugiej wojny światowej, w zbiorowych mogiłach spoczywa 1008 żołnierzy armii radzieckiej, którzy polegli w czasie zdobywania powiatu szczycieńskiego). Na cmentarzu pomnik autorstwa Janusza Kompowskiego. W tym samym miejscu cmentarz z okresu I wojny światowej z 32 żołnierzami armii rosyjskiej (upamiętnionych drewnianym krzyżem prawosławnym z niemieckim napisem)^[15].
  • Cmentarz wojenny z okresu pierwszej wojny światowej, przy ul. Poznańskiej (20 żołnierzy armii rosyjskiej i 4 armii niemieckiej).
• Dawne starostwo – w stylu pseudoklasycystycznym z 1885 (obecnie mieści się Urząd Skarbowy)
• Budynek Sądu Rejonowego z lat 1867–1869
• Dom Pomocy Społecznej (dawne gimnazjum żeńskie) z 1884
• Zabudowania browaru z 1898
• Budynki Akademii Policji z 1886
• neogotycki Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z lat 1897–1899
• Kościół Chrześcijan Baptystów z 1903
• kościół św. Stanisława Kostki z lat 1929–1931, dawniej należący do Kościoła Nowej Wiary Apostolskiej
• Budynek Poczty z 1892
• Szpital z lat 1908/1909
• Państwowy Dom Dziecka z 1913
• Wieża ciśnień i wodociągi
• hotel znajdujący się przy ulicy Linki

• Atrakcje turystyczne:
  • Międzynarodowy Port Lotniczy Olsztyn-Mazury
  • Oznaczone miejsce południka 21°E
  • Grób Krzysztofa Klenczona
  • Pomnik Krzysztofa Klenczona
  • Pomnik Henryka Sienkiewicza w symbolicznym miejscu tragedii Juranda i Danusi
  • Punkt widokowy na wieży ratuszowej
  • Rzeźby Pofajdoków w różnych punktach miasta

Dawniej

• Kurek Mazurski (1849–1850)
• Gazeta Ludowa (1896–1902)
• Mazur (1906–1920)
• Trąba Ewangelijna (1912–1913), miesięcznik, organ gromadkarzy.
• Mazurski Przyjaciel Ludu (1923–1928)
• Głos Ewangelijny (1926–1939), miesięcznik, organ Społeczności Chrześcijańskiej (gromadkarzy), redagowany w Szczytnie.

Współcześnie

• Kurek Mazurski (wydawany od 1990 r.)
• Nasz Mazur (wydawany od 1997 r. Obecnie jest to bezpłatny dodatek do Gazety Olsztyńskiej)
• Extra Mazury (wydawane bezpłatnie od 2004 r., wznowione w 2013 r.)
• Tygodnik Szczytno (wydawany od 2008 r.)
• Eclesia Nostra (pismo dekanatu Szczytno wydawane od 2003 r.)

W mieście ma siedzibę klub piłkarski SKS Szczytno, który największe sukcesy osiągał pod nazwą Gwardia Szczytno w latach 80., jako jedyny klub z Mazur występując w ówczesnej II lidze (ob. I lidze)^[16]. W 2023 klub zmienił wrócił do starej nazwy^[17] i w sezonie 2022/2023 awansował z klasy A do klasy okręgowej.^[18]

Z tym tematem związana jest kategoria: Religia w Szczytnie.

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego
  • zbór w Szczytnie^[19]
• Kościół Chrześcijan Baptystów:
  • zbór w Szczytnie^[20]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski:
  • parafia w Szczytnie^[21]
• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia pw. Wniebowzięcia NMP^[22]
  • parafia pw. św. Brata Alberta^[22]
  • parafia pw. św. Krzyża^[22]
  • parafia pw. św. Stanisława Kostki^[22]
  • parafia pw. Chrystusa Króla, ul. Tuwima^[22]
• Kościół Zielonoświątkowy:
  • zbór „Betel”^[23]
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Szczytno (Sala Królestwa ul. Bohaterów Września 1939 r. 17)^[24][25][26]

Miasta i gminy partnerskie^[27]:

• Żywiec
• Soleczniki
• Herten
• Batočina

• Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 1998, 171 str., ISBN 83-87031-13-5.
• Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury, przewodnik. Białystok: Agencja TD, 1996.brak strony w książce ISBN 83-902165-0-7, s. 95–96
• Miasta polskie w Tysiącleciu, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, t. II, s. 146–147

• Urząd Miejski
• Starostwo Powiatowe
• Szczytno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 882 .