Rząd Narodowy (powstanie styczniowe)

Kontrolowany przez stronnictwo czerwonych Komitet Centralny Narodowy już od 1862 przygotowywał wybuch powstania w zaborze rosyjskim. Zaplanowane na wiosnę 1863 przygotowania powstańcze pokrzyżowała branka przeprowadzona w Warszawie przez margrabiego Aleksandra Wielopolskiego w nocy z 14 na 15 stycznia. Istniała realna groźba rozbicia organizacji spiskowych w całym kraju.

W zaistniałej sytuacji KCN postanowił o przyspieszeniu wybuchu powstania i przekształcił się 19 stycznia w Tymczasowy Rząd Narodowy. Rząd Narodowy posiadał władzę ustawodawczą i wykonawczą, utworzył własną tajną administrację państwową, odpowiedzialną m.in. za pobór podatków, działanie tajnej poczty, edycję prasy. Mianowano naczelników wojskowych w każdym województwie, powierzając im zadanie opanowania poszczególnych celów. TRN wydał manifest 22 stycznia, w którym określając się jako jedyny rząd legalny wzywał do walki orężnej o wolność, równość i niepodległość. Opublikował też dwa dekrety o uwłaszczeniu chłopów. Zygmuntowi Padlewskiemu powierzono zadanie opanowania Płocka, gdzie miał on proklamować Rząd Narodowy. Członkowie rządu oczekiwali na ten moment w Kutnie. Próba zajęcia Płocka zakończyła się niepowodzeniem, a pozostający poza Warszawą rząd tymczasowy nie mógł się bezpiecznie ujawnić.

W tym czasie rzeczywistą władzę nad powstaniem przejęła kierowana przez rezydującego w Warszawie Stefana Bobrowskiego Komisja Wykonawcza Rządu Narodowego. 30 stycznia wysłannicy TRN w Paryżu skłonili Ludwika Mierosławskiego do objęcia dyktatury nad powstaniem. Ten 17 lutego przybył w granice Królestwa Polskiego, jednak na skutek klęsk militarnych już 24 lutego zmuszony był je opuścić. TRN wezwał go do stawienia się na pole walki przed upływem 8 marca.

Rząd zaproponował osobę Ludwika Mierosławskiego na dyktatora powstania, ale ten po przegraniu dwóch potyczek zrezygnował z podjęcia stanowiska. 12 marca wykorzystało tę sytuację stronnictwo białych, którego przedstawiciele udając emisariuszy TRN, przekonali niezorientowanego w sprawach politycznych Mariana Langiewicza do objęcia dyktatury. Ten powołał nowy Rząd Narodowy Cywilny, sprawujący w jego imieniu władzę. Dotychczasowi członkowie TRN uznali, że rząd dotychczasową swoją władzę składa w jego ręce i wzywa cały naród do posłuszeństwa dyktatorowi. Jednak zastrzegli sobie, że w części kraju zajętej przez nieprzyjaciela z upoważnienia dyktatora rozporządzenia wydawać będzie Komisja Wykonawcza^[1]. Utworzono tym samym Komisję Wykonawczą Dyktatora w Warszawie.

19 marca Langiewicz przekroczył granicę Galicji, gdzie został aresztowany przez Austriaków. Do Krakowa przybył prezes TRN Stefan Bobrowski, który 21 marca ogłosił tam przywrócenie najwyższej władzy Tymczasowego Rządu Narodowego. Powołał rząd koalicyjny z udziałem przedstawicieli białych i czerwonych. Po śmierci Bobrowskiego w pojedynku 12 kwietnia, we władzach powstańczych górę zaczęły brać tendencje umiarkowane. 10 maja Komitet Centralny jako Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił się Rządem Narodowym pod przewodnictwem Agatona Gillera. Aresztowanie Romualda Traugutta 10 kwietnia 1864 r. uważa się za koniec działalności Rządu Narodowego w czasie powstania styczniowego.

• Tymczasowy Rząd Narodowy
• Komisja Wykonawcza Rządu Narodowego
• Rząd Narodowy Cywilny
• Komisja Wykonawcza Dyktatora w Warszawie
• Rząd Narodowy (czerwonych prawników)
• Rząd Narodowy (Karola Majewskiego)
• Rząd Narodowy (wrześniowy)
• Rząd Narodowy (Romualda Traugutta)
• Rząd Narodowy (Bronisława Brzezińskiego)
• Premierzy Polski

• Andrzej Biernat, Ireneusz Ihnatowicz, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003
• Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski, Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992
• Stefan Kieniewicz, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983