Бали теле
Бали теле, яки гади рәвештә Бали, Малайя-Полинезия теле, анда 3,3 миллион кеше сөйлшә, Индонезиянең Бали утравында, шулай ук төньяк Нуса Пенидада, көнбатыш Ломбокта һәм көнчыгыш Явада.[2] Бали телендә күпчелек сөйләшүчеләр шулай ук Индонезия телен дә беләләр. Бали теле үзе Индонезия теле белән үзара аңлашыла торган түгел, әмма берникадәр аңлатудан соң Ява телендә сөйләшүчеләр тарафыннан аңлашыла.
2011 елда, Бали Мәдәни Агентлыгы фаразы буенча көндәлек тормышта Бали Утравында Бали телен кулланучылар саны 1 миллионнан артмый, чөнки шәһәр урыннарында аларның ата-аналары бары тик Индонезия телен яки Инглиз телен кертәләр, шул ук вакытта массакүләм чараларында һәм оешмаларда көн саен әңгәмәләр беткән. Бали теленең язма формасын аңлау кими бара һәм күпчелек Балилылар Бали телен бары тик телдән сөйләшү өчен кулланалар, һәм көн саен сөйләвендә еш аны Индонезия теле белән катыштыралар. Әмма Бали утравыннан тыш трансмиграция өлкәләрендә Бали теле куллануы киңәя һәм телне саклауда әһәмиятле роль уйный.[3]
| Бали теле | |
| Үзисем: | ᬪᬵᬱᬩᬮᬶ, ᬩᬲᬩᬮᬶ |
|---|---|
| Илләр: | |
| Төбәкләр: | Бали, Нуса Пенида, Ломбок һәм Ява |
| Сөйләшүчеләр саны: | 487 мең кеше |
| Классификация | |
| Төркем: | Малайзия-Полинезия телләре
|
| Язу: | балийское письмо[d] һәм латин язуы |
| Тел кодлары | |
| ГОСТ 7.75–97: | бал 078 |
| ISO 639-1: | — |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | |
Телнең югары регистрларында киң рәвештә Ява теленнән алынмалар бар: классик Ява теленең борынгы формасы, Кави, Балида дини һәм церемониаль тел булып тора.
Фонология
Сузыклар
| Алгы | Үзәк | Арткы | |
|---|---|---|---|
| Югары | i | u | |
| Урта | e | ə | o |
| Аскы | a |
Рәсми язуда /a/ һәм /ə/ a итеп языла. Шулай да, a гадәттә сүз ахырында [ə] дип әйтелә, һәм [ə] ma-, pa- һәм da- префиксларында очрый.[4]
Тартыклар
| Лабиаль | Альвеолар | Палаталь | Велар | Глотталь | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Назаль | m | n | ɲ | ŋ | ||||||
| Stop/Аффриката | p | b | t | d | tʃ | dʒ | k | g | ||
| Фрикатив | s | h | ||||||||
| Аппроксимант | w | l | j | |||||||
| Трилл | r | |||||||||
Диалектка карап, /t/ фонемасы тавышсыз альвеоляр яки ретрофлекс тукталыш итеп әйтелә. Бу көнбатыш Индонезиядә күпчелек башка телләрдән аерылып тора (Стандарт Индонезия телен дә кертеп), анда денталь /t/ бар.[5]
Басым
Басым соңгы иҗеккә төшә.[4]
Грамматика
Сүз тәртибе Индонезия теленә охшаш, һәм фигыль һәм исем флектив морфологиясе охшаш рәвештә минималь. Шулай да, чыгарылма морфология киң, һәм билгеле яки билгесез артикльне күрсәтер өчен суффикслар кулланыла, һәм опция рәвешендә иялек килешен күрсәтер өчен.[4]
Регистрлар
Бали теленең сөйләүченең мөнәсәбәте һәм статусына карап төрле регистрлары бар: түбән (basa ketah), урта (basa madia), һәм югары (basa singgih). Basa singgihта Санскрит һәм Ява теленнән алынма сүзләр күп.
Саннар
Балилыларда санау системасы унарлы, әмма бу ара зурлыклар өчен күпсанлы сүзләр белән катлаулана, мәсьәлән, 45, 175 һәм 1600.
Язу
Бали теле ике төрле язу системасында язылган булган: Бали язуы, һәм хәзерге вакытта Латин язуы.
Бали язуы
Искәрмә: Язу Ява теле тәртибендә урнаштырылган.
Бали язуы (Аксара Бали, (ᬅᬓ᭄ᬱᬭᬩᬮᬶ), ул Ханачарака буларак урнаштырылган (ᬳᬦᬘᬭᬓ), Һиндстанның Брахми язуыннан алынган абугида. Иң иртә язмалар безнең эраның 11-енче гасырына карый.
Хәзерге вакытта Бали язуын белүче кешеләр әз.[6] Бали язуы Ява язуы белән шул ук диярлек.
Латин әлифбасы
Хәзерге вакытта Балида мәктәпләрдә "Тулисан Бали" дип аталган Латин әлифбасын өйрәтәләр.[7]
Галерея
Бали телендә пальма яфрагында кулъязма
Пура Пусех Гыйбадәтханәсендә билге, Батуан, Бали
Бали язуы белән басылган Тәүраттан бит
Сингараджада Латин һәм Бали язуы белән язылган урам билгесе
Клунгкунг Регент Офисының билгесе
Искәрмә
Бали язуында, Санскрит һәм Кавидан алынма сүзләр асаба телләрдән аермалы орфографиясенә ия. Беренче Бали язуына Санскрит һәм Кави орфографиясе йогынты ясаган, мәсьәлән, basa сүзе Санскрит भाषा bhāṣā сүзеннән алынган. Шулай да Бали теленең хәзерге романизациясендә диакритиклар язылмый. Шулай итеп, (script|Bali|ᬪᬵᬱᬩᬮᬶ) һәм basa Bali стандарт формалар булып торалар.
Шулай ук карагыз
- Balinese (Unicode block)
Искәрмәләр
Тышкы сылтамалар
- Balinese man speaking Balinese language in different Balinese dialects
- Ager, Simon. Balinese. Omniglot. әлеге чыганактан 9 March 2007 архивланды. 2007-03-07 тикшерелгән.
- The Balinese Digital Library.
- Widiadana R. A. & Erviani N. K. (29 January 2011). Ancient ‘lontar’ manuscripts go digital 2011 елның 6 август көнендә архивланган.. The Jakarta Post.
- Erviani N. K. (14 January 2011). US scholar brings ancient Balinese scripts to digital age. The Jakarta Post.
- https://symbl.cc/en/unicode/blocks/balinese/
- Paradisec open access recording of Balinese song.
- Kaipuleohone's Blust collection includes materials on Balinese, including RB2-006, RB2-009.
