Бөек күлләр
Бөек күлләр — Төньяк Америкадагы, АКШ һәм Канада биләмәләрендәге төче сулы күлләр системасы.Елга һәм култыклар белән кушылган эре һәм вак су яткылыкларын берләштерә. Мәйданы якынча 245,2 мең км2, су күләме 22,7 мең км3. Бөек күлләр дип биш күлне атыйлар: Югары, Гурон, Мичиган, Эри һәм Онтарио. Алар белән берничә урта күл тоташкан. Алар арасында иң мөһимнәре: Сент-Мэри, Сент-Клэр, Нипигон. Күлләр Атлантик океанның бассейнына карый.
| Бөек күлләр | |
| ингл. Great Lakes | |
_Brighter.jpg) | |
| Күлдән ага торган елгалар | Изге Ләүрәнти елгасы[d] |
|---|---|
| Дәүләт |  Америка Кушма Штатлары |
| Табигый-георафик объект эчендә урнашкан | Төньяк Америка |
| Мәйдан | 208 610 км² |
| Күләм | 22 725 кубический километр |
 | |
 | |
 Бөек күлләр Викиҗыентыкта | |
.jpg)
Изге Лаврентий елгасы буйлап аккан су күлләрнең нигез чокырын формалауга тектоник процесслар зур йогынты ясаган.
Бозлык массасы Җир кабыгына бата, ә аннары, бозлык эрегәч, кире процесс башланган — су массасы барлыкка килгән. Бөек күлләрнең төньяк яр буенда су көньякка караганда тизрәк күтәрелә, бу «аудару» процессы көньякны су астында калдыра.
Биредә суднолар йөреше һәм балыкчылык үскән. 3000 км озынлыгында суднолар йөрү өчен каналлар ясалган. Бөек күлләр Гудзон елгасы һәм Миссисипиелгасы бассейны белән каналлар аша тоташкан.
Төп портлары: Чикаго, Милуоки, Детройт, Кливленд, Буффало, Торонто.
Географиясе
Гомуми мәгълүмат
Бөек күлләр, барысын бергә кушсаң да, Байкал күленнән калышучы Җирдәге иң зур төче су тупланмасы булып тора. Алар бер-берсе белән елгалар һәм каналлар белән тоташкан, шуңа су бер күлдән икенче күлгә ага. Югары күл — Җир планетасында мәйданы буенча иң зур күл, ә биш күлнең иң бәләкәе — Онтарио — Аурупаның иң зур күле Ладогадан зурырык. Уртача тирәнлеге, бик зур булмаса да, Балтыйк һәм Төньяк диңгезләреннән тирәнерәк.
Яр буе сызыгының озынлыгы (утраулары белән) — якынча 18 мең км. Гомуми мәйданы — 244 106 км2, су җыю бассейнының мәйданы — 768 мең км2 (бу исәпкә күлләрнең мәйданы да керә), гомуми күләме — 22 671 км2 (Байкал күлендә караганда аз гына ким), дүрт күлнең тирәнлеге 200 метрдан артык, тикЭри күле генә 64 м тирәнлеккә ия, ә Сент-Лэрнең тирәнлеге ни бары 8 метр. Бөек күлләрнең иң зур һәм иң тирәне — Югары күл, иң кечкенәсе— Сент-Клэр күле.
Бөек күлләргә берничә йөз кече елга коя, күлләрдән су, Онтарио күленнән агып чыккан һәм Атлантик океанга койганчы Изге Лаврентий елгасы буйлап ага; аның уртача су чыгымы 6637 м2/с.
| Күл | Эри | Гурон | Мичиган | Онтарио | Югары |
|---|---|---|---|---|---|
| Су өсте мәйданы | 25 700 км2 | 59 600 км2 | 58 000 км2 | 19 500 км2 | 82 400 км2 |
| Күләме | 480 км3 | 3540 км3 | 4900 км3 | 1640 км3 | 12 000 км3 |
| Диңгездән биеклеге | 174 м | 176 м | 176 м | 75 м | 186 м |
| Уртача тирәнлеге | 19 м | 59 м | 85 м | 86 м | 147 м |
| Максималь тирәнлек | 64 м | 230 м | 281 м | 246 м | 406 м |
| Төнге кунакханаләр | Буффало, Нью-Йорк Кливленд, Огайо Тамагы Эри, Пенсильвания Толинко, Огайо | Сарния, Онтарио Порт-Гурон, Мичиган Бей-Сити, Мичиган | Чикаго, Иллинойс Гэри, Индиана Грин-Бей, Висконсин Милуоки, Висконсин | Гамильтон, Онтарио Кингстон, Онтарио Шава, Онтарио Рочестер, Нью-Йорк Торонто, Онтарио Миссис, Онтарио | Дулу, Миннесота Су-Сент-Мари, Онтарио Тандер-Бей, Онтарио Маркет, Мичиган |
Род-Айленд университеты геологы Джон Кинг фикере буенча, су күләме климатның үзгәрүенә сизгер һәм XXI гасырда нык үзгәрүе мөмкин[1].
2013 елның гыйнварында Гурон һәм Мичиган күлләренең күләме рекордлы (даими күзәтүләр башланганнан алып, 1918 ел) түбән су күләмен яңарта (моңа кадәр минимум 1964 елның мартында теркәлгән), максималь күләмнән якынча 2 метр түбән (октябрь 1986 ел) була. Моның берничә сәбәбе бар: су төбен тирәнәйтү эшләре, файдалы казылмалар чыгару, туфрак эрозиясе[2].
Утраулары
Бөек күлләр буйлап якынча 35 000 утрау таралган[3]. Алар арасында иң зуры — Гурон күлендәге Манитулин утравы (төче күлдә урнашкан (мәйданы Люксембург мәйданнан артык) дөньяда иң зур утрау). Ул утрау эчендә Маниту күле, шулай ук тагын берничә күл бар[4]. Тагын бер эре утрау — Югары күлдәге Айр-Ройал.
Күлләр
Югары күл
Югары күл (ингл. Lake Superior, оджибве Gichigami — зур су) бөтенесеннән дә төньяктарак һәм диңгез биеклеге дәрәҗәсеннән иң биеге урнашкан. Бу күл Бөек күлләр системасында иң зур һәм тирәне, шулай ук дөньядагы иң зур төче сулы күле (82,7 мең км2) — аннан тик Каспий диңгезе генә зурырак. Күл Канада һәм АКШ чигендә урнашкан.
Гурон
Гурон күле (ингл. Lake Huron) — зурлыгы буенча Бөек күлләр системасында икенче һәм мәйданы буенча дөньяда өченче төче сулы күл, якынча 59 600 км2 били[5].
Французлар тарафыннан көндәлек тормышка кертелгән күл атамасы гурон индеецлар кабиләсе исеменнән килеп чыккан.
Мичиган
Мичиган күле — зурлыгы буенча дөньяда дүртенче төче сулы күле — 58 000 км2. Суднолар йөри алган канал аша Миссисипи системасы белән кисешә. Бөек күлләрнең бердәнбер тулысынча АКШ территориясендә урнашкан күл.
Сент-Клэр
Сент-Клэр — Бөек күлләр системасындагы иң кече күл, Гурон һәм Эри күлләр арасында урнашкан. Сент-Клэр Гурон белән шул ук исемле елга, ә Эри белән Детройт елгасы аша тоташкан.
Эри
Эри (ингл. Erie [ˈɪri], фр. Érié) — зурлыгы буенча дөньяда унынчы урынны биләгән төче сулы күле, ә Бөек күлләр системасында — дүртенче. Мәйданы 25700 км2 булган Эри бу күрсәткеч буенча дөнья күлләре арасында (Каспий һәм Арал диңгезләрен исәпкә алганда) 13-нче урынны били. Күл көнбатыш-көньяк-көнбатыштан көнчыгыш-төньяк-көнчыгышка таба 388 км га сузылган, киңлеге 92 км га җитә. Күл АКШ-ның Мичиган, Огайо, Пенсильвания һәм Нью-Йорк штатларының ярларын һәм Канаданың Онтарио провинциясенә юа. Уртача тирәнлеге — 19 м, максимумы — 64 м: Бөек күлләрнең иң сай күле. Эри топонимы эриелхонан кабиләсе исеменнән килеп чыккан.
Онтарио
Онтарио (ингл. Ontario) — Бөек күлләр системасындагы зурлыгы буенча иң кече (Сент-Клэр күлен шауламыйча) күл. Мәйданы — 19,5 тысяч км2. Күлнең максималь тирәнлеге 244 метрга җитә, уртача — 86 м. Күл күләме буенча дөньяда 14-нче урынны били. Күлгә Ниагара елгасы коя. Суднолар йөри торган каналлар Онтарионы Эри күле һәм Гудзон елгасы белән бәйли. Изге Лаврентий елгасы аша Атлантик океан белән тоташкан. Онтариода суднолар йөреше үскән. Күл ярындагы эре портлар — Торонто, Гамильтон, Кингстон (Канада) һәм Рочестер (АКШ).
Искәрмәләр
Әдәбият
- Grady, Wayne; Bruce M Littel john; Emily S Damstra (2007). The Great Lakes: the natural history of a changing region. David Suzuki Foundation.. . http://books.google.ca/books?id=bnvZ1XrRTGIC&lpg=PP1&dq=Great%20Lakes&pg=PP1#v=onepage&q&f=true.
- Anin, Peter. (2006) The Great Lakes Water Wars Island Press ISBN 1-55963-087-6
- Beltran, R. et al. The Great Lakes: An Environmental Atlas and Resource Book . (United States Environmental Protection Agency and Government of Canada, 1995, ISBN 0-662-23441-3).
- Coon, W.F. and R.A. Sheets. Estimate of Ground Water in Storage in the Great Lakes Basin [Scientific Investigations Report 2006-5180]. Department of the Interior, U.S. Geological Survey, 2006.
- Боли А., Северная Америка, [пер. с франц.], М., 1948.
- Канада. Географические районы, пер. с англ., М., 1955.
Сылтамалар
- Документальный фильм о Великих озёрах, рецензия (ингл.) 2020 елның 5 август көнендә архивланган.
