Ystertydperk

Die drietydperkstelsel is in die eerste helfte van die 19de eeu begin gebruik, in besonder in die argeologie van Europa. Later in dié eeu is die term uitgebrei om ook die Antieke Nabye Ooste in te sluit. Dit verwys na Hesiodus se mitologiese "tydperke van die mens". Christian Jürgensen Thomsen het dit in die 1830's die eerste keer vir Skandinawië gebruik. Teen die 1860's is dit beskou as ’n nuttige verdeling van die "vroegste geskiedenis van die mens" in die algemeen^[2] en is dit in Assiriologie aangewend. Die ontwikkeling van die nou algemene tydperkverdeling in die argeologie van die Antieke Nabye Ooste het in die 1920's en 1930's plaasgevind.^[3]

Soos die naam aandui, word die tegnologie van die Ystertydperk gekenmerk deur die vervaardiging van gereedskap en wapens van yster of, meer spesifiek, koolstofstaal (staal waarvan die eienskappe hoofsaaklik bepaal word deur die persentasie van die aanwesige koolstof).^[4]

Die vroegste bekende ysterartefakte is nege kraletjies wat van 3200 v.C. dateer. Hulle is in grafte by Gerzeh, Onder-Egipte, ontdek en uitgeken as meteooryster wat deur versigtige hamerslae gevorm is.^[5] Meteooryster, ’n kenmerkende ysternikkelallooi, is duisende jare voor die Ystertydperk deur verskeie antieke volke gebruik. Sulke yster het nie die smelting van erts geverg nie.^[6][7]

Gesmelte yster het in die middel van die Bronstydperk sporadies in die argeologiese rekords verskyn. Hoewel aardyster algemeen voorkom, het die hoë smeltpunt daarvan, 1 538 °C, dit buite die bereik geplaas van algemene gebruik tot die einde van die tweede millennium v.C. Vanweë tin se lae smeltpunt van 231,9 °C en koper se relatief gemiddelde smeltpunt van 1 085 °C kon die mense van die Neolitikum daarmee werk – die droogoonde van omstreeks 6000 v.C. kon tot temperature van meer as 900 °C verhit word.^[8] Benewens spesiaal vervaardigde smeltoonde, moes ingewikkelde prosedures ontwikkel word om onsuiwerhede uit die yster te verwyder, die bymenging van koolstof te reguleer en ’n nuttige balans tussen hardheid en sterkte in staal te verkry.

Die vroegste tentatiewe bewys van die maak van ystervoorwerpe is ’n klein hoeveelheid ysterfragmente met die regte hoeveelheid koolstof bygevoeg – dit is in die Proto-Hetitiese lae by Kaman-Kalehöyük ontdek en dateer van 2200-2000 v.C. Akanuma (2008) kom tot die volgende gevolgtrekking: "Die kombinasie van koolstofdatering, argeologiese konteks en argeometallurgiese ondersoeke dui aan dit is waarskynlik dat die gebruik van ysterware wat van staal gemaak is, reeds in die derde millennium v.C. in Sentraal-Masedonië begin het".^[9] Volgens Souckova-Siegolová (2001) is ystertoerusting omstreeks 1800 v.C. in baie beperkte hoeveelhede in Sentraal-Anatolië gemaak en is dit in die Nuwe Hetitiese Ryk (omstreeks 1400-1200 v.C.) deur elitegroepe gebruik, maar nie deur die algemene publiek nie.^[10]

Net so is onlangse argeologiese oorblyfsels van ysterwerke in die Gangesvallei in Indië gedateer uit 1800 v.C. Tewari (2003) lei daaruit af dat "kennis van ystersmelting en die vervaardiging van ysterartefakte goed bekend was in die Oos-Vindhya-bergstreek en yster in gebruik was in die Sentraal-Ganga-vlakte, minstens vanaf die tweede millennium v.C.".^[11] Teen die middel van die Bronstydperk het toenemende hoeveelhede voorwerpe van gesmelte yster (wat van meteorietyster onderskei kan word vanweë die gebrek aan nikkel daarin) in die Midde-Ooste, Suidoos-Asië en Suid-Asië begin verskyn – en so vroeg as 2000-1200 v.C. op plekke in Afrika.^{[12][13][14][15]}

Moderne argeologiese bewyse dui aan ysterprodukte is omstreeks 1200 v.C. op groot skaal vervaardig, en dit dui die einde van die Bronstyd aan. Anthony Snodgrass^[16][17] stel voor ’n tekort aan tin as deel van die einde van die Bronstydperk en handelsontwrigtings in die Mediterreense streek omstreeks 1300 v.C. het metaalwerkers gedwing om ’n alternatief vir brons te soek. As ’n bewys is baie bronstoerusting in dié tyd as wapens herwin. Die meer algemene gebruik van yster het gelei tot beter staalvervaardigingstegnieke teen ’n laer koste. Dus is yster as goedkoper, sterker en ligter beskou selfs nadat tin weer beskikbaar geraak het, en die vervaardiging van ysterprodukte het dié van brons permanent vervang.^[18]

Die Ystertydperk in die Antieke Nabye Ooste het vermoedelik begin met die ontdekking van ystersmelting- en smeetegnieke in die laat 2de millennium v.C. (omstreeks 1300 v.C.) in Anatolië of die Kaukasus en die Balkan.^[19] Die vroegste laagoondsmelting van yster word aangetref uit omstreeks 930 v.C. (¹⁴C-datering), by Tell Hammeh in Jordanië.

Die artefakte uit die vroeë Ystertydperk by Kultepe, Azerbeidjan, wys ystersmelting was voor die 2de millennium v.C. (of reeds die 3de millennium v.C.) in dié streek bekend.^[20][21]

Wes-Asië

In Sumer, Akkadië en Assirië in Mesopotamië strek die gebruik van yster vanaf miskien 3000 v.C.^[22] Een van die vroegste aetefakte van gesmelte yster was ’n dolklem wat in ’n Hattiese graf in Anatolië ontdek is en van omstreeks 2500 v.C. dateer.^[23] Teen die begin van die 1ste millennium v.C. het die algemene vervanging van bronswapens deur ysterwapens vinnig deur die Nabye Ooste (Noord-Afrika en Suidwes-Asië) versprei.

Die ontwikkeling van ystersmelting is eens toegeskryf aan die Hetiete van Anatolië tydens die laat Bronstydperk. Daar is lank geglo die sukses van die Hetitiese Ryk in dié tyd was danksy die voorsprong wat die "monopolie" op ysterwerk hulle gegee het.^[24] Die invallende Seevolke sou dan verantwoordelik gewees het vir die verspreiding van die kennis in die streek. Die siening van so ’n "Hetitiese monopolie" word egter nie meer algemeen deur kenners gehandhaaf nie.^[24] Daar is net soveel Bronstydperk-ystervoorwerpe uit dieselfde tyd in Egipte en op ander plekke ontdek as in Anatolië; en min van dié voorwerpe is wapens.^[25]

Egipte

Die Ystertydperk in Egiptiese argeologie stem min of meer ooreen met die Derde Oorgangstydperk van Egipte.

Yster is skaars in versamelings Egiptiese oudhede. Brons was daar die belangrikste materiaal tot met die verowering van Egipte deur die Nieu-Assiriese Ryk in 671 v.C. ’n Verduideliking hiervoor kan wees dat Egiptiese artefakte hoofsaaklik voorwerpe is wat in grafte aangetref is of met begrafnisse verband gehou het; omdat die antieke Egiptenare yster as ’n onsuiwer metaal beskou het, het hulle dit nooit vir hierdie en ander godsdienstige doeleindes gebruik nie. Dit is toegedig aan Set, die gees van die bose wat volgens die Egiptiese tradisie oor die sentrale woestyne van Afrika geheers het.^[22]

In die Swart Piramide van Aboesir, van voor 2000 v.C., is ’n paar ystervoorwerpe ontdek. Die metaal word in die bragfnisteks van Pepi I genoem.^[22] By Oegarit is ’n swaard met die naam van farao Merneptah asook ’n gevegsbyl met ’n ysterlem en goudversierde bronshandvatsel ontdek.^[23] ’n Dolk met ’n ysterlem is in Toetankamen se graf uit die 13de eeu v.C. gevind. Uit ondersoeke blyk dit die yster kom van ’n meteoriet.^[26][27][28]

In Europa is die Ystertydperk die laaste stadium van prehistoriese Europa en die eerste stadium van die protohistoriese periodes, wat beteken die begin van beskrywings van 'n gebied deur Griekse en Romeinse skrywers. Vir ’n groot deel van Europa het die Ystertydperk tot ’n skielike einde gekom met die verowering van lande deur die Romeine, hoewel ysterbewerking die oorheersende tegnologie gebly het. Op ander plekke kon die tydperk geduur het tot die vroeë eeue n.C. en die verowering van lande deur ander volke.

Ysterbewerking is in die laat 11de eeu v.C. aan Europa bekend gestel,^[29] moontlik vanuit die Kaukasus. Oor die volgende 500 jaar het dit geleidelik noord- en weswaarts versprei. Die Ystertydperk het nie begin toe yster die eerste keer in Europa verskyn het nie, maar toe dit brons begin vervang het vir die maak van wapens en gereedskap.^[30] Dit het nie oral in Europa op dieselfde tyd gebeur nie; plaaslike kultuurontwikkelings het ’n rol gespeel in die oorang na die Ystertydperk. Die Ystertydperk van die prehistoriese Ierland begin byvoorbeeld omstreeks 500 v.C. (toe die Griekse Ystertydperk al verby was) en het geëindig omstreeks 400 n.C. Die algemene gebruik van die ystertegnologie het tegelykertyd in Europa en Asië ’n aanvang geneem.^[31] Die prehistoriese Ystertydperk in Sentraal-Europa kan verdeel word in twee tydperke wat op historiese gebeure gegrond word – die Hallstatt-kultuur (vroeë Ystertydperk) en La Tène-kultuur (laat Ystertydperk).^[32] Die materiaalkulture van Hallstatt en La Tène bestaan uit vier fases (A, B, C en D).^[33][34][35]

Die Ystertydperk in Europa word gekenmerk deur ’n uitgebreide reeks ontwerpe in wapens en toerusting.^[22] Hulle is nie meer gegiet nie, maar in die regte vorm gehamer, en versierings was oordadig en kromlynig, en nie meer reglynig nie; die vorms en aard van die versierings op Noord-Europese wapens het in sommige gevalle met dié van Romeinse wapens ooreengestem en was in ander gevalle eiesoortig en verteenwoordigend van noordelike kuns.

Sentraal-Asië

Die Ystertydperk in Sentraal-Asië het begin toe ystervoorwerpe tussen die 10de en 7de eeu v.C. onder die proto-Indo-Europese volke begin verskyn het in die hedendaagse Xinjiang, soos dié wat op ’n begrafnisterrein by Chawuhukou ontdek is.^[36]

Die Pazirik-kultuur is ’n kultuur uit die Ystertydperk wat van omstreeks die 6de tot 3de eeu v.C. geleef het. Artefakte en gemummifiseerde mense is in die Siberiese ysgrond in die Altaiberge gevind.

Oos-Asië

In China is brons-inskripsies uit omstreeks 1200 v.C. ontdek, van voor die ontwikkeling van ystermetallurgie, wat teen omstreeks die 9de eeu v.C. bekend was.^[37][38] In China het die geskiedenis dus begin min of meer in dieselfde tyd as die gebruik van yster, en daarom word die term "Ystertydperk" nie juis as ’n periode in die Chinese kultuur gebruik nie. Ystermetallurgie het die Yangtzevallei omstreeks die einde van die 6de eeu v.C. bereik.^[39] ’n Paar voorwerpe is by Changsha en Nanjing ontdek.

Ystervoorwerpe het die Koreaanse skiereiland in die 4de eeu v.C. bereik danksy handel met kulture in die Geelseegebied, net voordat die Westerse Han-dinastie begin het.^[40][41] In die 2de eeu v.C. het ystervervaardiging begin en boere het in die 1ste eeu v.C. ysterwerktuie in Suid-Korea begin gebruik.^[40] Ystergietblokke was belangrike grafitems en het die rydkom of prestige van die oorledene aangedui.^[42]

In Japan is wapens, gereedskap en versierings van yster in die laat Yayoi-tydperk (omstreeks 300 v.C.-300 n.C.) gebruik,^[43] of andersins in die daaropvolgende Kofun-tydperk (omstreeks 250-538 n.C.), waarskynlik as gevolg van kontak met Korea en China.

Suid-Asië

Yster is in die 3de millennium v.C. in Mundigak gebruik om artikels te vervaardig soos koperklokkies met ’n ysterklepel en ’n koperstaaf met twee dekoratiewe ysterknoppe.^[44] Artefakte soos klein messe en lemme is in die Indiese staat Telangana ontdek; dit dateer van omstreeks 2400-1800 v.C.^[45][46] Die geskiedenis van metallurgie op die Indiese subkontinent het voor die 3de millennium v.C. begin. Argeologiese terreine in Indië soos Malhar, Dadupur, Lahuradewa, Kosambi en Jhusi het ysterimplemente opgelewer uit die tydperk 1800-1200 v.C.,^[11] en die terrein Raja Nala ka tila implemente uit die tydperk 1800/1700 v.C. Daar is bewyse van ystersmelting in Malhar en die omliggende gebied. Dié terrein word beskou as die middelpunt van die laagoondsmelting van yster vanweë sy ligging by die Karamnasa- en Gangarivier. Sekels, spykers, spiespunte en ander artikels is minstens teen 1500 v.C. hier aangetref.^[47] ’n Begrafnisterrein uit die Ystertydperk is by Hyderabad opgegrawe.^[48]

Aan die begin van die 1ste millennium v.C. was daar groot ontwikkelings in ystermetallurgie in Indië. Vreedsame nedersettings het groot vordering gemaak met dié tegnologie. Een ysterbewerkingsterrein in Oos-Indië dateer van die 1ste millennium v.C.^[49] In Suid-Indië (die hedendaagse Mysore) het yster in die 12de tot 11de eeu v.C. al voorgekom; hierdie ontwikkelings was te vroeg vir enige belangrike nabye kontak met die noordweste van die land.^[49] Antieke Sanskrittekste noem metallurgie.^[50] In minstens omstreeks 300 v.C., en vir seker teen 200 n.C., is staal van ’n hoë gehalte in Suid-Indië vervaardig.^[51]

Die protohistoriese vroeë Ystertydperk in Sri Lanka het van 1000-600 v.C. geduur, maar bewyse van ystergebruik is in opgrawings van ’n begrafnisterrein by Haldummulla gevind^[52] wat van 2400 v.C. dateer.

In Afrika suid van die Sahara, waar daar geen universele Bronstydperk oor die hele kontinent was nie, het ystergebruik reg op die Steentydperk gevolg.^[22] Bewyse van vroeë ystertegnologie op die subkontinent kan gevind word by terreine soos KM2 en KM3 in Noordwes-Tanzanië. Nubië, Egipte en Noord-Afrika was van die relatief min plekke in Afrika wat ’n volhoubare Bronstydperk gehad het.

Baie vroeë bewerkingsterreine vir koper en brons in Niger kan van so vroeg as 1500 v.C. dateer. Daar is ook bewyse van ystermetallurgie in dié tydperk in Termit, Niger.^[12][53] Nubië was ’n groot vervaardiger en uitvoerder van yster ná die uitsetting van die Nubiese dinastie in Egipte deur die Assiriërs in die 7de eeu  v.C.^[54]

Hoewel daar onsekerheid heers, glo sommige argeoloë ystermetallurgie in Wes-Afrika suid van die Sahara het onafhanklik ontstaan van dié in Eurasië en naburige dele van Noord- en Noordoos-Afrika.^[55][56]

Argeologiese terreine met oonde vir ystersmelting is ook opgegrawe in die Nsukka-streek van Suidoos-Nigerië in wat nou Igboland is: dié by Lejja dateer van 2000 v.C.^[15][56] en van 750 v.C.^[56] Die terrein by Gbabiri in die Sentraal-Afrikaanse Republiek het bewyse opgelewer van ystermetallurgie in die vorm van ’n smeltoond en ystersmidwerkwinkel, van so vroeg as onderskeidelik 896-773 v.C. en 907-796 v.C.^[57]

Die bewerking van yster en koper in Afrika suid van die Sahara het suid- en ooswaarts versprei saam met die verspreiding van die Bantoevolke van die omgewing van Kameroen tot by die Groot Mere van Afrika in die 3de eeu v.C. en tot by die Kaap omstreeks 400 n.C.^[12] Yster kon egter in die 3de millennium v.C. al in Sentraal-Afrika bewerk gewees het.^[58]

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Ystertydperk.

• Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.