Bətəlqeyzə

Bətəlqeyzənin parlaqlığının dəyişməsini, ilk dəfə 1836-cı ilda Con Herşel tərəfindən Astronomiya Ana Xəttlərində müşahidələrini nəşr etdiyi zaman təsvir edildi. 1836-cı ildən 1840-cı ilədək Bətəlqeyzə Riqeldən 1837-ci ildə çıxdı və yenidən 1839-cu ilin noyabrında əhəmiyyətli dəyişikliklər oldu.^[12] Bir onillikdə tənəzzüldən sonra; 1849-cu ildə Herschel 1852-ci ildə zirvəyə çatan qısa dəyişkənliyə diqqət yetirdi. Daha sonra, müşahidəçilər il ərzində aralıqsız yüksək maksimumları qeydə almışlar, lakin 1957-ci ildən 1967-ci ilə qədər kiçik dəyişikliklər qeyd edilmişdir. Amerikan Dəyişən Ulduz Müşahidəçilər Birliyi (AAVSO), 1933 və 1942-maksimum parlaqlıq 0.2, və 1927 və 1941-ci ildə müşahidə ən aşağı 1,2 dəyərini göstərir.^[13][14] alı aye1603-cü ildə Uranometrisinin nəşr olunmasından sonra ulduz alfasını, ümumiyyətlə, daha parlaq olan Rigele (beta) rəqib olduğu üçün səbəb təyin etdiyini açıqlaya bilər.^[15]

Təxminən 600–700 işıq ili uzqlığı ilə bizə ən yaxın ulduzlardan biri olan Betəlqeyzə ömrünün sonuna gələrək qırmızı nəhəng mərhələsinə gəlmiş bir ulduzdur. Gecələri böyük şəhərlərdə də göy üzündə rahatlıqla görülə bilən betelgeuse Günəşin 1000 qatı olan diametri ilə həqiqətən şox böyük bir ulduzdur.

Ulduzun kütləsi bizim Günəşimizdən 15 qat daha çoxdur, amma bundan 8 milyon il əvvəl doğulduğunda kütləsindən bir az daha çox günəşin 20 qatı qədər olduğunu düşünə bilərsiniz. Bu da bir neçə milyon il öncə Betelgeusenin diametri Günəşin sadəcə 10 qatı olan O-B sinifli nəhəng bir anakol ulduzu olduğunu, bugünkü kimi qırmızı deyil mavi-ağ bir rəngdə işiq yaydığını deməmiyimizə imkan verir.belə bir nəhən ulduzun ömrü qısadır. Günəşimizin hal hazırda 5 milyard yaşında olduğunu düşünsək bu müddətin nə qədər qısa olduğunu anlaya bilərsiniz. başqa sözlə desək dinazavrlar yer üzündə gəzdiyində Betelgeuse yox idi.

Günəşimiz nüvəsindəki hidrogeni heliuma çevirərək enerji xaric edir. Betəlqeyzə isə böyük kütləsi səbəbi ilə nüvəsindəki hidrogeni vəhşicəsinə , sürətlə yandıraraq çoxdan bitirib. hal hazırda hidrogeni yandıraraq əmələ gətirdiyi heliumu karbon, oksigen kimi elementlərə çevirir. Bu elementlərin nüvə reaksiyaları hidrogendən daha çox enerji ixrac etdiyi üçün ulduz bir şar kimi şişərək bugünkü nəhəng ölçülərə çatmışdır. Şişmədən qaynaqlanan səthi genişlənməsi səbəbi ilə ulduzun səth istiliyi günəşin təxminən yarısı, 3200 santiqrad dərəcəsidir. Bu yüksək enerji yayılması ulduzu şişirdiyi kimi xarici qatlarının da yavaş yavaş cazibəsindən qurtularaq kosmosa yayılmasına və ulduzun çevrəsində bir "sis buludu" əmələ gətirməsinə səbəb olur. Bu "sis buludu" nun toplam kütləsinin Günəşdən çox olduğununda unutmayaq.

Hal-hazırda heliumu, oksigeni, karbonu nüvə reaksiyasına daxil edərək nüvəsində sürətlə dəmir yığımı əmələ gətirən ulduz ömrünün sonuna yaxınlaşmış vəziyyətdədir. Dəmir digər elementlər kimi birləşərək başqa elementlər əmələ gətirmir. Bunun üçün xaricdən enerji verilməsinə ehtiyac var . Yəni bir müddət sonra ulduzun nüvəsi bütövlükdə dəmirdən ibarət olacaq və enerji idxal edilməsi başa çatacaq. Bu olduğunda isə Betelgeuseni çökmədən qoruyan şüa təzyiqi qalmayacaq. Dolayısı ilə ulduz böyük bir sürətlə öz içinə çökəcək. Bu çökmə dəmirin ehtiyac duyduğu "xarici enerjinin " qaynağıdır.

Cazibənin yaratdığı bu enerji dəmir nüvəsinin anidən həddindən artıq isinib böyük nisbətdə sıxışmasına səbəb olacaq və çox şiddətli bir nüvə reaksiyası gerçəkləşəcək. Nüvəsindəki dəmir atomları bu ani reaksiya ilə nikel, mis, sink, gümüş. barium, civə, qızıl kimi daha ağır elementlərə çevriləcəklər. Və bütün bu cevrilişin adına " İfratnəhəng ulduz partlayışı" deyilir. Partlama baş verdiyində Betəlqeyzə yer üzündən çox güclü bir parlaqlıqda ulduz kimi görünəcək. Bu çox parlaq hali təxminən 7–10 gün sürəcək. Sonra isə yavaşca sönərək itib gözdən gedəcək.