Холокост

Инглиз һүҙе «holocaust» латин Тәүратынан алынған. Унда ул грек теленән, шулай уҡ Тәүрат формаһы булараҡ ингән; рус телендә «олокауст» һәм «олокаустум» («Геннадиевская Библия», 1499), Кургановтың «Письмовник»ында (XVIII быуат) «голокость» формаһы ҡулланыла һәм ул «ҡорбан, бөтә нәмәне яндырыу» тип аңлатыла.

Инглиз телендә «holocaust» хәҙерге аңлатмаһына яҡыныраҡ 1910 йылдарҙа, ә хәҙерге мәғәнәһендә 1942 йылдарҙа нацистар тарафынан йәһүдтәрҙе ҡырыу булараҡ ҡулланыла. 1950 йылдарҙа буласаҡ Нобель премияһы лауреаты Эля Визелдең китаптары аша киң таралыу таба. Совет матбуғатында 1980 йылдар башында күренә башлай.

Хәҙерге инглиз телендә «Holocaust» ҙур хәрефтән башланһа — нацистарҙың йәһүдтәрҙе ҡырыуы мәғәнәһендә, ә бәләкәй хәрефтән булһа — башҡа осраҡтарҙа ҡулланыла. Рус телендә «холокост» яңғыҙлыҡ исемен аңлатмаһа, бәләкәй хәрефтән яҙыла^[1], ә инде йәһүдтәргә ҡарата геноцидты аңлатҡанда — ҙур хәрефтән яҙыла[9][10][11][12][13][14]. Рус телендә шулай уҡ ҙур хәрефтән яҙылған был һүҙ геноцидтың теләһә ниндәй актын^[1] аңлата. Ҡайһы бер сығанаҡтар хәҙерге ваҡытта был термин Икенсе донъя һуғышы йылдарында йәһүдтәргә ҡарата булған геноцидты — аныҡ тарихи ваҡиғаны билдәләү өсөн ҡулланыла, шуға күрә ҙур хәрефтән яҙыла[15], тип бара.

1. Тотош милләтте тулыһынса юҡ итеүҙең алдан күҙалланған ынтылышы һөҙөмтәһендә Европа йәһүдтәренең^[8] — 60, донъялағы йәһүдтәрҙең^[5]; 3/4 өлөшө юҡ ителә.;
2. Сиған халҡының 1/4 өлөшөнән 3/4 өлөшөнә тиклем ҡырыла;
3. Поляктарҙың 10 процентҡа тиклеме юҡ ителә (хәрби юғалтыуҙарҙы һәм Литва һәм Украина коллаборационистары тарафынан ҡырыуҙы иҫәпкә алмайынса ғына)^[9];
4. 3 миллион самаһы^[10] совет хәрби әсире юҡ ителә;
5. Аҡылы зәғиф һәм хеҙмәткә яраҡһыҙҙар тотошлай ҡырыла;
6. 9 мең самаһы гомосексуалды юҡ итеү;
7. Кешеләрҙе күпләп юҡ итеү системаларын һәм ысулдарын эшләү һәм уларҙы даими камиллаштырыу (күҙалланған ҡорбандарҙың күп һанлы исмелеге, үлем лагерҙары һ.б.).
8. Хәрби хәрәкәттәр Германия территорияһына күскәнгә һәм уның 1945 йылдың майындағы капитуляцияһына тиклем кешеләрҙе күпләп, милләт-ара юҡ итеү.
9. Холокост ҡорбандарында нацицтарҙың ҡанһыҙ һәм үлемгә килтереүсе гуманһыҙ медицина тәжрибәләре.

Шоа — Европа йәһүдтәренең фажиғәһе

Шоа (ивр. ‏שׁוֹאָה‏‎‎‎ — һәләкәт, катастрофа) — йәһүдтәрҙең иврит телендә һәм ҡайһы бер башҡа телдәрҙә немец нацистарының йәһүд этносын юҡҡа сығарыу буйынса алып барылған сәйәсәтен билдәләү өсөн ҡулланылған термин; «Холокост» терминын алмаштыра. Идиш телендә был мәғәнәлә икенсе термин — дритер хурбм (идиш דריטער חורבן — өсөнсө емереү, йәһүд халҡы тарихында, Беренсе һәм Икенсе Иерусалим ҡорамдарын емергәндән башлап, үҙенсәлекле һәләкәтле ваҡиға) ҡулланыла.

Ҡорбандар

Израилдең Яд ва-Шем Һәләкәттәр һәм ҡаһарманлыҡ институты критерийҙары буйынса, Шоа ҡорбандарына «оккупацияланған территорияларҙа нацистик режим шарттарында йәшәгән һәм юҡ ителгән, күпләп атыу урындарында һәләк булған, лагерҙарҙа, геттола, төрмәләрҙә, йәшенеү урындарында, урмандарҙа, шулай уҡ ҡаршылыҡ (ойошҡан йәки ойошҡан булмаған) күрһәтергә тырышҡан ваҡытта, партизан хәрәкәтендә, подпольела, баш күтәреүҙә, сикте рөхсәтһеҙ үтеп сығырға тырышҡанда йәки ҡасҡанда нацистар йәки уларға ярҙам итеүселәр (урындағы халыҡты ла индереп йәки милләтсе төркөм ағзалары) тарафынан үлтерелеүселәр» иҫәпләнә. Бынан тыш, уларҙың иҫәбенә «яуланған территорияларҙа булған, Германияның һәм уның союздаштарының ҡораллы көстәре менән бәрелешеү, 1941—1942 йылдарҙағы эвакуация ваҡытында бомбаға тотоу, ҡасыу, һөҙөмтәһендә үлгән/һәләк булыусылар» ^[11] инә.

Статистика

Һуғыштан һуңғы яҡынса баһалауҙар буйынса, ҡол хеҙмәтен файҙаланыу, изоляциялау, язалау, йәһүдтәрҙе йәки халыҡтың «тулы хоҡуҡлы булмаған» башҡа төркөмөн ҡырыу өсөн нацистар 7000 самаһы лагерь һәм гетто ойоштора. 2000 йылдарҙа Вашингтондағы Холокост мемориаль музейы тикшеренеүселәре уларҙың һанын 20 мең тип белдерә. Шул уҡ музейҙың һуңғы мәғлүмәттәре буйынса, Европа территорияһында 42500 шундай учреждение була^[12][13][14].

Шао ҡорбандары тип Европаның 6 миллион йәһүде иҫәпләнә^[15][16]. Был һан Нюрнберг трибуналының^[17] хөкөм ҡарраҙарында нығытылған. Шуға ҡарамаҫтан, ҡорбандарҙың тулы исемлеге юҡ. Һуғыш ахырына нацистар хатта үлем лагерҙарының эҙен дә юҡ итә. Был хаҡта совет ғәскәрҙәре килер алдынан кешеләрҙең күмелгән мәйеттәрен сығарыу йәки юҡ итеү тураһында раҫлауҙар һаҡланған. Иерусалимдағы Һәләкәт (Шоа) һәм Ҡаһарманлыҡ «Яд ва-Шем» милли мемориалында исемләп танылған^[18] 4 миллион самаһы кешенең шәхси документтары һаҡлана. Мәғлүмәттәрҙең тулы булмауы бик йыш йәһүд общиналарының тулыһынса ҡырылыуы, уларҙың исемдәрен хәбәр итеүсе бер генә туғандары ла, яҡындары ла ҡалмауы менән аңлатыла. Һуғыш кешеләрҙе айыра һәм иҫән ҡалғандар туғандары менән осрашыуға өмөт итеп, уларҙың исем-шәрифен атауҙан баш тарта. Бик күп кеше оккупацияланған СССР территорияһында юҡ ителә, сит ил тикшеренеүселәренә илгә инеү тыйылғанлыҡтан, һәләк булыусылар тураһында уларҙың сығышын әйтмәйенсә, «совет граждандары» тип кенә белдерәләр.

Европа йәһүдтәренең һәләкәте тураһында статистика мәғлүмәттәренең төп сығанағы булып һуғыш алдынан үткәрелгән халыҡ иҫәбен алыу менән һуғыштан һуңғы иҫәп алыу мәғлүмәттәрен сағыштырыу тора. «Холокост энциклопедяиһы» (Яд ва-Шем музейы нәшер иткән) баһаһы буйынса, 3 миллионға тиклем Польша йәһүде, 1,2 миллион — совет йәһүде, шул иҫәртән Литвала — 140 мең, Латвияла — 70 мең йәһүд һәләк була. Венгрияла — 560, Румынияла — 280, Германияла — 140, Голландияла — 100, Францияла — 80, Чехияла — 80, Словакияла — 70, Грецияла — 35, Югославияла — 60, Белоруссияла 800 меңдән ашыу йәһүд юҡ ителә.

Лев Поляков һуғыш ваҡытындағы Германия мәғлүмәттәрен нацистарҙың раса сәйәсәте һөҙөмтәһендә демография эҙемтәләрен иҫәпкә алып, йәһүдтәрҙең дөйөм юғалтыуҙарын яҡынса һигеҙ миллион тип баһалай. Немец ғалимы Р. Руммель 1992 йылда нәшер иткән демографик тикшеренеүҙәр һөҙөмтәһендә һәләк булған йәһүдтәр һанын 4 миллион 204 меңдән 7 миллионға тиклем тип белдерә һәм ысынбарлыҡҡа тап килгән һан тип 5 миллион 563 меңде ала. Я. Робинзон иҫәпләүҙәре буйынса, 5 миллион 821 мең йәһүд һәләк булған. Рауль Хильберг һәләк булыусыларҙы 5,1 миллион тип билдәләй. Был иҫәпләүҙәр лагерь тотҡондарын азат иткәндән һуң үлеүселәрҙе иҫәпкә алмай, әммә шуныһы асыҡ: улар лагерҙарҙа кисергән ғазаптар һәм ауырыуҙар һөҙөмтәһендә үлгән^[19]. Иегуда Бауэр 5,6 — 5,85 миллион һанын килтерә^[20].

Холокосты осорҙарға бүлеү

1933—1939 йылдарҙа йәһүдтәрҙең Германиялағы хәл-торошо

Эҙәрлекләүҙәргә 1933 йылдың 1 апрелендә йәһүдтәрҙең бойкоты һәм дәүләт учреждениеларында йәки айырым профессиялар буйынса эшләгән йәһүдтәргә йүнәлтелгән раса тулҡындары юл аса. 1935 йылдың 15 сентябрендә ҡабул ителгән «Нюрнберг законы» Германияла йәһүдтәрҙең тиңлеген юҡҡа сығара һәм йәһүдлекте раса терминдарында билдәләй башлай. 1938 йылдың 9 ноябренән 10-на ҡараған төндә йәһүдтәргә ҡаршы истерия киң ҡоласлы ҡыйралышҡа килтерә. Был төн немец ҡалалары урамдары быяла ярсыҡтарына күмелгәнлектән, «Гәлсәр төн» атамаһын ала. Йәһүдтәргә ҡарата дискриминация сәйәсәте алып барылыуға ҡармаҫтан, геноцид нацистар власҡа килеү менән үк башланмай. Нацистар уларҙы илдән ҡыуып сығарырға теләй, әммә бик йыш йәһүдтәрҙең барыр ере булмай. Европа йәһүдтәре өсөн, Хаим Вейцмандың (һуңынан Израилдең беренсе президенты булып китә) әйтеүенсә: «донъя ике лагерға бүленә: үҙҙәрендә йәһүдтәрҙе күрергә теләмәгән илдәргә һәм уларҙы үҙ илдәренә индерергә теләмәүселәргә» ^[21]. 1938 йылдың июлендә АҠШ президенты Франклин Рузвельт инициативаһы буйынса Эвианда (Франция) ҡасаҡтар буйынса халыҡ-ара конференция еңелеү менән тамамлана. Доминикан республикаһынан башҡа, 32 ҡатнашыусы илдең береһе лә Германиянан һәм Австриянан көтөлгән ҡасаҡтарға өмөт бирмәй. Бөйөк Британия хатта үҙ контролендә булған Фәләстанға мигранттар ағымын сикләй.

1933—1939 йылдарҙа Германиянан һәм Австриянан 330 мең йәһүд ҡаса. Уларҙың 110 мең самаһы күрше илдәргә сыға, әммә һуғыш йылдарында барыбер эҙәрлекләүҙәргә дусар була.

1939 йылда Гитлер «4 йыллыҡ план өсөн яуаплы» Герман Герингҡа Германиянан йәһүдтәрҙе сығарыу буйынса саралар планы әҙерләргә ҡуша. Икенсе донъя һуғышы башланыуы, Германияға көнбайыш Польша ҡушылыуы һөҙөмтәһендә, уларҙың һанын арттырып ҡына ҡалмай, рөхсәт буйынса эмиграциялау юлдарын да ҡатмарлаштыра. 1940 −1941 йылдың башында нацистар йәһүд мәсьәләһен хәл итеүҙең бер нисә вариантын әҙерләй: Кремлгә рейх йәһүдтәрен СССР-ға ҡабул итергә тәҡдим итә, «Мадагаскар» (барлыҡ йәһүдтәрҙе Африканың көньяҡ-көнсығыш ярындағы ошо утрауға күсереү) һәм «Люблин» (Польшаның нацистар оккупацияһында ҡалған, «генерал-губернаторлыҡ» атамаһы алған өлөшөндә йәһүдтәрҙең резервацияһын булдырыу) планы инициативаһы менән сыға. Был проекттарҙың береһе лә тормошҡа ашмай.

Йәһүдтәрҙең һуғыш ваҡытындағы хәл-торошо

Гетто

Икенсе донъя һуғышы башланыу менән нацистар йәһүд халҡы күпләп йәшәгән илдәрҙе һәм өлкәләрҙе — Польшаны, Балтика буйын, Украинаны, Белоруссияны — баҫып ала.

Ҙур ҡалаларҙа, ҡайһы берҙә ҙур булмағандарында ла, йәһүд геттолары ойошторола һәм уға ҡаланың, тирә-яҡтағы йәһүд халҡы йыйып килтерелә. Иң ҙур гетто Варшавала була, унда 480 меңгә тиклем йәһүд иҫәпләнә.

СССР территорияһында иң ҙур Львов (1941 йылдың ноябренән 1943 йылдың июненә тиклем эшләй, 409 мең кеше иҫәпләнә) һәм Минск геттолары (1943 йылдың 21 октябрендә бөтөрөлә, 100 мең самаһы кеше) була.

Йәһүдтәрҙе тулыһынса физик юҡ итеү тураһында ҡарар ҡабул ителгәнгә тиклем «йәһүд мәсьәләһен хәл итеүҙең» түбәндәге схемаһы ҡулланыла^[22]:

• Йәһүд халҡын ҙур ҡала райондарында туплау — гетто;
• Уларҙы башҡа халыҡтарҙан айырыу — сегрегация;
• Йәһүдтәрҙе йәмәғәт тормошоноң барлыҡ өлкәләренән тулыһынса ҡыҫырыҡлап сығарыу;
• Милектәрен конфискациялау, иҡтисадтың барлыҡ өлкәләренән ҡыҫырыҡлап сығарып, ярлыландырыу;
• Ҡоллоҡ хеҙмәте уларға йәшәү өсөн берҙән-бер мөмкинлек булған сиккә еткереү.

Күпләп атыуҙар

СССР-ҙа йәһүд халҡы йәшәгән урындарында СС-тың айнзатц төркөмдәре (нем. Einsatzgruppen), Украина һәм Балтика буйы коллаборационистары тарафынан ҡырыла.

Оккупациялағы Одесса өлкәһендә йәһүдтәрҙе ҡырыу менән румын ғәскәрҙәре шөғөлләнә. Бөтә Балтика буйында, Украинала, Белоруссияла, һәр бер ҙур булмаған ҡала, күпселек ауылдар эргәһендә «соҡорҙар» — тәбиғи йырындар була. Унда халыҡты — ир-атты, ҡатын-ҡыҙҙы, балаларҙы йыйып алып килеп аталар. 1941 йылдың июль һуңында Каунаста немецтар һәм уларҙың Литва ярҙамсылары тарафынан меңдәрсә йәһүд үлтерелә; Вильнюстың 60 мең йәһүденән 45 мең самаһы Понар эргәһендәге йырындарҙа күпләп атыу һөҙөмтәһендә һәләк була. Бындай таҙартыуҙар 1941 йылдың һуңына тиклем дауцам итә. Үлтереү тулҡыны тотош Литва буйынса үтә. 1942 йылдың башына йәһүд общиналары ҡалдыҡтары бары тик Каунас, Вильнюс, Шяуляй, Швенчис ҡалаларында ғына һаҡланып ҡала.Латвияла бер нисә аҙна дауамында провинциаль ҡалаларҙың барлыҡ йәһүд халҡы ҡырыла; Даугавпилста, Ригала һәм Лиепаила ғына общиналар һаҡланып ҡала. Риганың 33 мең йәһүденән 27 меңе 1941 йылдың ноябрь һуңында — декабрь башында үлтерелә. Даугавпилста һәм Лиепаила ла шул уҡ ваҡытта ҡырылалар.

1940 йылда Эстонияның 4,5 мең кеше иҫәпләнгән йәһүдтәренең бер өлөшөнә ҡотолоу мөмкин була. Мәҫәлән, 1941 йылдың 14 июнендә, һуғыш башланыуҙан 8 көн алда ғына 500 самаһы йәһүд НКВД органдары тарафынан Себергә депортациялана, 500 самаһы ир-ат Ҡыҙыл армия сафына алына йәки истрибитель батальонына инә. Эстонияла ҡалған 3,5 мең йәһүдтең 950-һе эвакуацияланырға теләмәй һәм тарихсы Антон Вайс-Вендтың фекеренсә, немец оккупация властарының гуманизмына өмөтләнә^[23]. Яҡынса 2 — 2,5 мең эстон йәһүденә Советтар Союзының эске төбәктәренә эвакуацияланыу насип була. Дәүләттә ҡалған 929 кеше 1941 йылдың һуңында атыла. Эстония Европаның «йәһүдтәрҙән азат» беренсе һәм берҙән-бер иле була. Был хаҡта 1942 йылдың февралендә Берлинға хәбәр ителә.Белоруссияла ҡайһы берәүҙәргә генә ил эсенә эвакуацияланыу мөмкин була. 1941 йылдың 27 июнендә Белостокта 2 мең йәһүд үлтерелә, бер нисә көндән һуң — тағы бер нисә мең. Биш көн дауамында Минскиҙың һәм уның тирә-яғының 80 мең йәһүде 1941 йылдың 20 июлендә ойошторолған геттоға йыйыла. Ҡыш башланғанға тиклем уларҙың 50 меңе үлтерелә. Оккупацияның тәүге айҙарында Витебсктың, Гомелдың, Бобруйстың, Могилевтың күпселек йәһүде ҡырыла. Белоруссияла һәм РСФСР-ҙың оккупацияланған өлөштәрендә (нигеҙҙә, Смоленск өлкәһендә) ойошторолған 23 геттоның 12-һе 1941 йыл аҙағына тиклем, тағы алтыһы 1942 йылдың тәүге айҙарында бөтөрөлә.

Көнбайыш Украинала немецтар һәм урындағы халыҡ1941 йылдың июне һуңында — июль башында уҡ ҡыйралыштар башлай. Львовта 30 июндә — 3 июлдә 4 мең йәһүд үлтерелә, ә 25 — 27 июлдә — 2 мең самаһы. Немецтар Луцкты баҫып алғандан һуң бер нисә көн үткәс, 2 мең йәһүд юҡ ителә, Ровноның 27 мең йәһүденең 21 меңе 1941 йылдың ноябрендә үлтерелә.Немецтар килгәнсе эвакуацияланып өлгөрмәгән Үҙәк һәм Көнсығыш Украина йәһүдтәре нацистар ҡулына эләгеп, Көнсығыш Европа өлөшөндәге (Киевтың Бабий Яры, Николаевск өлкәһенең Богдановкаһы, Харьковтың Дробицкий Яры) йәһүдтәр яҙмышына дусар була .Немец ғәскәрҙәренең көнсығышҡа һөжүме һәм СССР-ҙың ҙур территорияһын оккупациялауы һөҙөмтәһендә хәрби хәрәкәттәр башланғанда көнбайыш райондарҙан эвакуацияланған йәһүдтәрҙең бер өлөшө нацистар власына эләгә. Уларҙы ла милләттәштәре яҙмышы көтә, Украинаның бик күп йәһүд общиналары эҙһеҙ юғала. Һуғышҡа тиклем булған 70 үҙәктең 43-ө 1941 йылда уҡ, ҡалғандары 1942 йылдың уртаһына тиклем юҡ ителә.

1941 йылдың октябрендә немецтар Ҡырымды баҫып алғас, урындағы халыҡтың актив ярҙамы менән 5 мең самаһы крымчак — Ҡырым йәһүдтәре һәм 18 мең самаһы йәһүд халҡы^[19]. үлтерелә.

РСФСР-ҙың оккупацияланған Псков, Смоленск, Брянск өлкәләрендә йәһүд халҡы тупланыбыраҡ йәшәгән урындарҙа геттолар ойошторола, һуңынан ғына ундағы халыҡ атыла. Ленинград һәм Новгород өлкәләрендә, Төньяҡ Кавказда һәм Ҡырымда йәһүдтәрҙе ҡырыу улар йәшәгән биләмәләр баҫып алыныу менән башлана, уларҙы билдәле бер бинаға бары тик бер нисә сәғәткә йәки көнгә генә бергә йыялар. Әммә Калуга һәм Калинин өлкәләрендә, Мәскәү эргәһендәге контрһөжүм һөҙөмтәһендә, бер нисә биләмәлә генә оккупанттар йәһүдтәрҙе юҡ итеп өлгөрмәй.

Рәсәйҙең көньяғында һәм Төньяҡ Кавказда йәһүдтәрҙе үлтереү 1942 йылдың йәйендә, нацистар ошо территорияларҙы баҫып алғас, башлана. 11 августа Дондағы Ростовта улар күпләп юҡ ителә. Бындай күренеш иртәгәһенә лә, ҡаланы азат иткәнгә тиклем дауам итә. Дондағы Ростов ҡалаһында икенсе оккупация ваҡытында йәһүдтәр һаны, төрлө белгестәр фекеренсә, 15 меңдән 28-30 меңгә тиклем тирбәлә. РСФСР-ҙың өс автономиялы республикаһында, ике крайында һәм өс өлкәһендә, 1942 йылғы оккупация ваҡытында, 70 мең йәһүд һәләк була^[24]/

«Йәһүд мәсьәләһен ахырынаса хәл итеү»

1941 йылдың 31 июлендә Герман Геринг РСХА башлығы Рейнхард Гейдрихты "йәһүд мәсьәләһен ахырынаса хәл итеү"гә^[25]. яуаплы итеп тәғәйенләү тураһында бойороҡҡа ҡул ҡуя. 1942 йылдың ғинуарында Ванзей конференцияһында был программа хупланыла. Ул халыҡҡа сығарылмай, һәм был ваҡытта берәү ҙә XX быуатта шундай яуызлыҡ ҡылыныу ихтималлығына ышанмай. 1941 йыдың декабрендә Хелмно үлем лагеры эшләй башлай. Унда йәһүдтәрҙе ябыҡ йөк машиналарында — "душегубка"ларҙа^[26]. һөрөмгә тонсоҡтороп үлтерәләр.

1942 йылдың июлендә Варшава геттоһынан (иң ҙур гетто) Треблинка үлем лагерына күпләп депортациялау башлана. 13 сентябргә тиклем геттола Варшаваның 300 мең йәһүде һәләк була. Лодзь ҡалаһы геттоһында 160 меңгә тиклем йәһүд тотола. Ундағы кешеләр этап менән юҡ ителә, ә 1944 йылдың 1 сентябрендә ул бөтөнләй ябыла. Люблин йәһүдтәре Белжец үлем лагерына оҙатыла. 1942 йылдың 17 мартынан 14 апреленә тиклем 37 мең йәһүд үлтерелә, 4 меңе ҡала ситендәге Майдан-Татарский геттоһына оҙатыла.

1942 йылдың мартында Люблин воеводствоһының барлыҡ йәһүдтәре Белжецҡа күсерелә, шулай уҡ Көнбайыш Украинанан ҡорбандар килтерелә башлай. Львовтан бында 15 мең йәһүд оҙатыла, августа тағы 50 мең килтерелә.

Июнь-октябрҙә Краковтан күпселек йәһүд Белжецҡа оҙатыла; 1943 йылдың мартында унан 6 мең самаһы кеше Плашовҡа, өс мең самаһы Освенцимға ебәрелә. 1942 йылдың сентябрендә Радом, Кельц, Ченстоховтың һәм Көнсығыш Польшаның башҡа ҡалалары күпселек йәһүдтәре Треблинкаға оҙатыла. Радом районының 300 мең йәһүденән 1942 йыл һуңында ни бары 30 мең кеше тере ҡала.

1942 йылда Көнсығыш һәм Үҙәк Европаның — күпселек, Көнбайыш Европа йәһүдтәренең билдәле бер өлөшө юҡ ителә. 1943 йылда совет армияһының уңышлы һөжүме һәм Сталинград һуғышынан һуң хәл-тороштоң үҙгәреүе, Эль-Аламейн эргәһендә Роммелдең еңелеүе йәһүдтәрҙе ҡырыу темпын тиҙләтә. Махсус подразделение (зондеркоммандо-1005) халыҡты күпләп атҡан урындарҙа мәйеттәрҙе яндырыу менән шөғөлләнә^[19]. Ашығыс рәүештә Польша, Украина, Белоруссия, Латвия һәм Литва территорияларында ҡалған барлыҡ геттолар һәм лагерҙар бөтөрөлә (1943 йылдың 23 сентябрендә Вильнюс геттоһында баш күтәреү баҫтырылғандан һуң, һуңғы бер нисә мең йәһүд Эстония лагерҙарына оҙатыла); Италиянан, Норвегиянан, Франциянан, Бельгиянан, Словакиянан, Грециянан йәһүдтәрҙе Освенцимға оҙатыу башлана. Йәһүдтәргә ҡаршы һуңғы киң ҡоласлы операция — Венгрия йәһүдтәрен юҡ итеүҙе нацистар 1944 йылдың майында башлай^[19].

Һуғыш аҙағы

Ҡайһы бер тикшеренеүеселәр билдәләүенсә, 1943—1945 йылдарҙа, Германияның капитуляцияһына тиклем, йәһүдтәрҙе ҡырыу программаһының 2/3 өлөшө үтәлә. Эшсе ҡулдар етмәй башлауы һәм иҡтисади күҙлектән ҡарағанда халыҡты мәғәнәһеҙ ҡырыу ницистар етәкселегендә был аҙымдың дөрөҫлөгөндә шик тыуҙыра. 1943 йылда Гиммлер иҫән ҡалған йәһүдтәрҙең көсөн һуғыш мәнфәғәтендә файҙаланыу тураһында бойороҡ бирә. Хатта һуғыштың һуңғы этабында, Германияның еңелеүе көн кеүек асыҡ булғанда, ҡайһы бер нацист башлыҡтары уларҙы тыныслыҡ тураһындағы килешеү өсөн файҙаланырға ла тырыша. СС штандартенфюреры Дитер Вислецени Нюрнберг процесында, 1945 йылдың февраль һуңында Адольф Эйхмандың, үлтерелгән йәһүдтәр һаны «5 миллион самаһы», тип әйтеүен раҫлай</ref>.{{цитата|автор=из речи Генриха Гиммлера в Познани 4 октября 1943 г. перед офицерами СС ^[27]|

Холокост һәм коллаборационизм

Германия оккупациялаған территорияларҙа урындағы башҡа халыҡтарҙың роле бер төрлө генә булмай. Меңдәрсә кеше оккупанттар ойошторған ярҙамсы полицияла хеҙмәт итә, геттоларҙы һаҡлай, йәһүдтәрҙе үлтереү урындарына тиклем һаҡлап бара һәм уларҙы ҡырыуҙа ҡатнаша. Польшала үлем лагерҙарын Травники^[28][29] лагерында әҙерлек үткән совет әсирҙәре һәм урындағы халыҡ араһынан булған ирекмәндәр һаҡлай. Ҡайһы бер урындағы халыҡ оккупанттарға уларҙың йәшеренгән урындары хаҡында еткерә, үлтерелгән йәһүдтәрҙең милкенә хужа була, уларҙың йорттарында йәшәй, хатта оккупанттарҙың ҡатнашлығынан тыш, үҙҙәре үк йәһүдтәрҙе ҡырған осраҡтар ҙа юҡ түгел.

Шул уҡ ваҡытта бик күп урындағы халыҡ үҙҙәренең ғүмерен хәүеф аҫтына ҡуйып, йәһүдәтәрҙе ҡотҡарып алып ҡала.

Юденраттар һәм йәһүд полицияһы

Немец оккупация властары инициативаһы менән һәр геттола йәһүд үҙидаралығының административ органдары — юденраттар (нем. Judenrat) — «йәһүд советтары» оойшторола. Айырым юденрат билдәле гетто, айырым территория, төбәк, хатта тотош ил өсөн яуаплы була алған. Уларҙың вәкәләтенә геттоның хужалыҡ тормошон тәьмин итеү, аҡса йыйыу, хеҙмәт лагерҙарында эшләү өсөн кандидаттар йыйыу, шулай уҡ оккупацион властарҙың бойороҡтарын үтәү ингән. Юденраттар немец властары менән теләп хеҙмәттәшлек иткән, «Германия эше» өсөн үҙҙәренең әһәмиәтен күрһәтергә һәм абруй яуларға һәм шуның менән күберәк йәһүдтәрҙе ҡотҡарып ҡалырға тырышҡан. Атап әйткәндә, Лодзин геттоһы юденраты Хаим Румковский геттола йәшәүселәр алдында балаларҙы үлтертеп, йәнәһе, шул юл менән тотош геттоны һаҡлап ҡалырға саҡырып агитацион телмәр тота. Бары тик 1942 йылда йәһүдтәрҙе күпләп үлем лагерҙарына оҙатыу ғына юденраттарҙың күҙен аса, ысынбарлыҡҡа ҡайтара, шул сәбәпле Варшава юденраты башлығы Адам Черняков үҙ-үҙенә ҡул һала.Юденраттарға йәһүд полицияһы буйһона. Полиция башлығы, ғәҙәттә, юденрат ағзаларының береһе була. Уны комплектлау немецтар һәм юденраттар етәкселәре ҡатнашлығында башҡарыла. Йәһүд полицияһына ҡорал бирелмәй, улар бары тик резина күҫәктәр менән генә йөрөй. Бик һирәктәре генә ҡораллы була.

Йәһүд полицияһының функциялары өс типҡа бүленә:

1. Юденрат аша йәки оккупация властарынан туранан-тура алынған немец бойороҡтарын үтәү;
2. Юденрат уҙғарған сараларға бәйле, уның ҡушҡандарын үтәү, контрибуция йыйыу;
3. Гетто урамдарын, геттонан сығыу һәм инеү урындарын һаҡлау.

Ҡайһы берҙә йәһүд полицияһы милләттәштәрен атыуҙа ҡатнаша. 1942 йылдың 27 октябрендә йәһүд полицияһының 7 ағзаһы Ошмяндарҙа (Белоруссия) Вильнюс геттоһы начальнигы С. Деслер етәкселегендә 406 кешене^[30] үлтереүҙә ҡатнаша. Был гетто полицейскийҙары йәһүдтәр колоннаһын Панеряйға, күпләп үлтереү урынына тиклем оҙата. Шулай уҡ улар 1942 йылда алты йәһүдте енәйәт ҡылғаны өсөн аҫа^[30]. Шуға ҡарамаҫтан, уларҙың күптәрен барыбер ҙә холокосттың башҡа ҡорбандары яҙмышы көтә.

Ҡаршылыҡ һәм ҡотолоу

Йәһүдтәрҙең ҡаршылығы

Нацистарҙың йәһүдтәрҙе күпләп ҡырыуы тураһында аныҡ мәғлүмәттең булмауы геттола йәшәүселәрҙең оккупанттарҙың талаптарын, бәлки, үлтереш һәм ҡыйралыштан азат булырбыҙ, тигән өмөттән башҡарырға мәжбүр итә[[Файл:Ghetto Uprising Warsaw2.jpg|thumb|270px|.Бары тик ысынбарлыҡ асыҡланғас, лагерҙарҙа һәм геттоларҙа баш күтәреүҙәр башлана. Шоала йә урындағы халыҡ йәшереп алып ҡалыусылар, йә партизандар отрядына китеүселәр генә иҫән ҡала. Белоруссияла партизандар һәм подпольщиктар араһында 15300 йәһүд була^[31]. Ағалы-ҡустылы Бельскийҙар ойошторған Калинин исемендәге йәһүд партизандар отряды булыуы билдәле.

Йәһүдтәргә ярҙам

[[Файл:Righteous.jpg|thumb|Белоруссияла тыныслыҡ илселәре аллеяһы]]

Оккупацияланған илдәрҙә, үҙҙәренең ғүмерен хәүеф аҫтына ҡуйып, тиҫтәләрсә мең кеше йәһүдтәрҙе ҡотҡарыуҙа ҡатнаша. Польшала уларҙы ҡотҡарыусы йәки ярҙам итеүсе 2 меңдән ашыу кеше язалана^[32]. Польша хөкүмәте махсус Жегота поляк подполье агентлығын ойоштора, уны Зофия Козак-Щуцька^[32] етәкләй. Нидерландтарҙа, Норвегияла, Бельгияла, Францияла шундай ойошмалар, нигеҙҙә, йәһүдтәргә йәшеренеү урыны табыуҙа ярҙам итә. Данияла ябай халыҡ балыҡсыларҙың кәмәләрендә Швецияға 8000 йәһүдтең 7000 меңен сығара. Германияның союздаш илдәрендә лә шулай уҡ ҡаршылыҡ күрһәтелә. Немецтар 50 мең самаһы болгар йәһүден биреүҙе талап иткәс, бөтөн йәмәғәтселек күтәрелә. Һөҙөмтәлә 50 мең кешене һаҡлап алып ҡалыу мөмкин була, әммә һуғыш ваҡытында Болгарияға ҡушылған Македония һәм грек Фракияһынан 11343 йәһүд Освенцимға оҙатыла^[33].

Италия хәрбиҙәре һәм граждандары 1942—1943 йылдарҙа оккупацияланған Югославия һәм Франция йәһүдтәрен үлем лагерҙарына оҙатыуҙы тормошҡа ашырыуҙан баш тарта. Немецтарҙың баҫымы аҫтында улар Кампанья концлагерын төҙөй, әммә унда йәшәү шарттары гуманлы була^[34].

Нацистарҙың ҡанһыҙ антисемитизм сәйәсәтенә ҡарамаҫтан, Германияла даими рәүештә йәһүдтәрҙе эҙәрлекләүҙәргә ҡарата ҡаршылыҡтар ойошторолоп тора. Уларҙың иң ҙуры 1943 йылдың 27-28 февралендә Берлиндә Розенштрасста этник немецтар — лагерҙарға оҙатылырға тейешле йәһүдтәрҙең туғандары һәм йәмәғәттәре тарафынан ойошторолған демонстрация була. Ғауғанан ҡасыу өсөн Берлин гауляйтеры Геббельс демонстранттарҙың туғандарын — 2000 самаһы кеше — азат итергә һәм уларҙы Берлинда мәжбүри эштәргә ебәрергә бойора. Уларҙың барыһы ла тиерлек һуғыштың ахырына тиклем иҫән ҡала. Айырым осраҡтарҙа йәһүдтәргә юғары вазифа биләгән немецтар ярҙам итә. Ҡотҡарыусыларҙың береһе киң билдәле Оскар Шиндлер — Плашов лагерынан меңдән ашыу йәһүдте үҙенең фабрикаһына эшкә урынлаштырып, ҡотҡарып ҡалыусы эшҡыуар.

«Тыныслыҡ илселәре» араһында дипломаттар ҙа, чиновниктар ҙа була. Киң билдәлеләр араһында йәһүдтәрҙе ҡотҡарыу өсөн үҙҙәренең карьераһын хәүеф аҫтына ҡуйған Аристидес Соуса Мендес (Aristides Sousa Mendes, Португалия), Тиунэ Сугихара (Япония) һәм Пауль Грунингер (Paul Gruninger, Швейцария) бар. Ҡытайҙың Веналағы генераль консулы Хэ Фэншань йәһүдтәргә Сингапурға һәм башҡа илдәргә меңдәрсә виза бирә. Ирандың Париждағы илселеге хеҙмәткәре Абдул-Хусейн Садри шулай уҡ йәһүдтәргә өс мең самаһы Иран визаһы бирә^[35]. Әммә улар араһында иң билдәле дипломат — Швециянан Рауль Валленбергтыр, моғайын. Дипломатик тейелгеһеҙлегенә ҡармаҫтан, Будапештты алғандан һуң ул совет махсус хеҙмәттәре тарафынан ҡулға алына һәм йәшерен рәүештә СССР-ға сығарылып, НКВД төрмәһендә атыла^[36][37]. Бары тик 2006 йылда ғына Сальвадор дипломаты — полковник Хосе Артуро Кастельяностың исеме киң билдәлелек яулай. Ул Европа йәһүдтәренә, нигеҙҙә Венгрияныҡыларға, Сальвадор гражданлығы тураһында 40 мең самаһы ялған документ биреп, 25 мең самаһы кешенең ғүмерен һаҡлап алып ҡала. Тыныслыҡ илселәре араһында Испанияның Будапешттағы миссияһы хеҙмәткәре Джорджо Перласка менән Афиналағы консул Себастьяна Ромеро Радигалесты билдәләп китеү зарур.

2010 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Яд ва-Шем институты мәғлүмәттәре буйынса 23 226 ҡотҡарыусы асыҡлана һәм уларға «Тыныслыҡ илсеһе» тигән маҡтаулы исем бирелә.

Польша өлөшөнә иң күп тыныслыҡ илсеһе тура килә — 3195 кеше. Голландияла улар 5009, Францияла — 3158. СССР-ҙың элекке республикаларынан Украинала — 2272^[38]. Яд ва-Шем был хаҡта: «Был һандар һәр илдә ҡотҡарылған йәһүдтәрҙең аныҡ һаны түгел, әммә улар Яд ва-Шемға билдәле булған ҡотҡарылыусылар хаҡындағы мәғлүмәт сағылышы», — ти^[39].

Шоа эҙемтәләре

Польша йәһүдтәренән 300 мең кеше иҫән ҡала: 25 меңе Польшала ҡотолоу таба, 30 меңе мәжбүри хеҙмәт лагерынан ҡайта, ҡалғандары — СССР-ҙан ҡайтыусылар. Йәһүд тормошоноң ҡыйратылыуы, емереклек һәм антисемитизмдың сәсәкә атыуы (1946 йылдың июлендә Кельцта ҡыйралыш уның иң көслө сағылышы була) Польшаның күпселек йәһүден илде ташлап, рөхсәтһеҙ-ниһеҙ Үҙәк Европаға китергә мәжбүр итә. Шунан һуң Польшала ни бары 50 мең йәһүд ҡала.Кешеләр генә түгел, урындағы йәһүд мәҙәниәте, ошо мәҙәниәттең быуаттар буйына көнбайыш Европа мәҙәниәтенең айырып алғыһыҙ өлөшө булыуы тураһындағы хәтер ҙә юҡҡа сығарыла. Быны раҫлаусы бер нәмә лә ҡалмай. Ҡасандыр был ерҙәрҙә донъяның йәһүдилек үҙәге булған йәһүдтәр маргинал аҙсылыҡта ҡала. Ниндәйҙер кимәлдә нацистар йәһүд мәсьәләһен тулыһынса хәл итеү бурысын уңышлы тормошҡа ашыра.

Йәһүдтәрҙе Төньяҡ Африкала эҙәрлекләү

1940—1942 йылдарҙа француз Төньяҡ Африка (Алжир менән Тунис) Виши коллаборационистик хөкүмәте контроле аҫтында була. Алжирҙа һәм Туниста йәһүдтәрҙе нацистар оккупациялаған Европалағы кеүек үк эҙәрлекләүҙәр башлана. Йәһүдтәр гражданлыҡ хоҡуҡтарҙан мәхрүм ителә, юденраттар ойошторола һәм мәжбүри эштәргә йәлеп ителә. Шулай уҡ уларҙы һары билдә менән йөрөргә мәжбүр итәләр һәм ҙур күләмдә контрибуциялар һалалар. 1942 йылдың 9 ноябрендә инглиз-америка ғәскәрҙәре Мароккоға һәм Алжирға ултырғандан һуң, немец ғәскәрҙәре Тунисты оккупациялай. «Мысыр» зондеркомандаһы йәһүдтәрҙе ҡыйратыуға тотона. 2 мең самаһы Тунис йәһүде үлтерелә йәки үлем лагерҙарына оҙатыла. Төньяҡ Африка йәһүдтәренең юғалтыуҙары Европа йәһүдтәренеке менән сағыштырғанда күп булмаһа ла — биш мең самаһы — уларҙы ла холокост ҡорбаны тип һанайҙар[52].

Психик сирлеләр һәм инвалидтар

«Ил сәләмәтлегенә биологик яҡтан янаған» кешеләрҙе юҡ итеү программаһы (Т-4) сиктәрендә 1940—1941 йылдарҙа психик тайпылышы булған, аҡыл йәһәтенән артта ҡалған, инвалид, шулай уҡ неврология һәм соматик сирле^[40] балаларҙы ла ҡушып, 70 мең кеше юҡ ителә. Программа рәсми рәүештә ябылғандан һуң, ул барыбер дауам итә һәм 1945 йылға был һан 200 меңгә етә. Бынан тыш, 1942—1945 йылдарҙа миллион самаһы пациент немец психиатрия дауаханаларында асҡа интектерелә. Был программаны башларға ул ваҡытта Германияла ҡайһы бер илдәрҙә популярлыҡ яулаған евгеника — раса таҙалығы һәм быуындан-быуынға күсә килгән дегенератив психик ауырыуҙарҙы күҙаллау тора. Альфред Хохе, Карл Биндинг кеүек ғалим-идеологтар, психик тайпылыштары булған ауырыуҙар дауалап булмай торған сирҙәр йөрөтә һәм улар "хакимлыҡ итеүсе раса"ны көсһөҙләндерә, дәүләт средстволарын экономиялау маҡсатында улар юҡ ителергә тейеш, тип раҫлай^[41].

Германия территорияһында, һуңынаныраҡ Польшала, СССР-ҙа һәм башҡа оккупацияланған илдәрҙә ағыулы матдәләр индереү, ағыу, газ менән ағыулау, атыу ысулдары аша күпләп ҡырыу тормошҡа ашырыла.

Тап Т-4 программаһы сиктәрендә (концентрацион лагерҙарҙа ҡуллана башлағанға тиклем) нацистар беренсе тапҡыр 1939 йылдың һуңында Хадамарҙа (Гессен ере)газ камераһын ҡуллана^[41].

Тәүҙән үк ҡорбандарҙы һайлау критерийы булып раса айырмалығы тора. Психиатрик клиникаларҙа йәһүд пациенттарын даими рәүештә үлтереү Европа йәһүдтәре геноцидына тәүге ныҡлы аҙым була. 1940 йылдың йәйенән алып йәһүд пациенттарын айырым бер урында туплайҙар, һуңынан Т-4 программаһының газ камераларында тонсоҡторалар. 1941 йылдың авгусынан һуң Нойвид ҡалаһы эргәһендәге ул ваҡытта берҙән-бер рөхсәт ителгән Бенторф-Сайн клиникаһындағы йәһүд пациенттары көнсығышҡа, үлем лагерҙарына оҙатыла^[42].

Сексуаль аҙсылыҡ

1935 йылда Енәйәт кодексының (1871) 175-се параграфының төҙәтелгән варианты ҡәтғиләштерелгәс, гомосексуалдар, нигеҙҙә ир-ат, эҙәрлекләүгә дусар була. Холокост мемориаль музейы (АҠШ) ғалимдарының мәғлүмәттәре буйынса, концлагерҙарҙа гомосексуаль әүҙемлеге өсөн хөкөм ителгән 5 меңдән 15 меңгә тиклем ир-ат ултыра^[43]; бынан тыш, улар төрмәләргә һәм хеҙмәт лагерҙарына, шулай уҡ психиатрик дауаханаларға мәжбүри дауаланыуға ебәрелә. Уларҙы ауыр физик хеҙмәт ярҙамында «дауаларға» һәм «төҙәтергә» теләйҙәр. Ҡайһы берҙәрен кастрациялайҙар һәм медицина тәжрибәләренә дусар итәләр. Концлагерь тотҡондары уларға, йәмғиәттән ситләтелгәндәр, тип ҡарай. Лагерҙарҙа гомосексуалдарҙың кейемдәрендә алһыу өсмөйөш беркетелә. Уларҙың ҡайһы берҙәре эсэсовсыларҙың һыу эскеһеҙ итеү туҡмауы һәм язалауынан һуң вафат була. Әммә дөйөм һан бер ваҡытта ла билдәле булмаясаҡ. Редигер Лаутманн, мәҫәлән, лагерҙарҙа 175-се параграф буйынса хөкөм ителеүселәрҙең үлеме 60 процентҡа етә^[44], тип иҫәпләй. Сағыштырыу өсөн: сәйәси тотҡондарҙың — 41, Йәһүә шаһиттарының 25 проценты концлагерҙарҙа һәләк була.

Славяндар

Холокост мемориаль музейы (АҠШ) мәғлүмәттәре буйынса, нацистар поляктарҙы һәм башҡа славяндарҙы буйһонорға, ҡол ителергә, ахырҙа юҡ ителергә тейешле «түбәнге раса» тип ҡарай^[45]. Ҡайһы бер тарихсылар, шул иҫәптән «Геноцид энциклопедияһы» авторҙары славяндарҙы эҙәрлекләүҙе лә геноцид тип ҡылыҡһырлай^{[46][47][48][7][49][50][51]}. Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер тарихсылар, сағыштырып ҡарағанда йәһүдтәрҙең, сиғандарҙың һәм инвалидтарҙың күберәк ҡырылыуынан, славяндарҙы ҡырыу буйынса махсус план булмауҙан сығып, уларҙы эҙәрлекләүҙе Холокостҡа индермәй (мәҫәлән, словактарҙы һәм хорваттарҙы нацистар үҙҙәренең ҡиммәтле союздашы тип һанай)[65].

"Геноцид энциклопедияһы"на ярашлы, славяндарҙың геноцидының дөйөм һаны 19,7 миллиондан 23,9 миллионғаса тип күҙаллана (улар араһында СССР-ҙа йәшәүселәр, поляктар, словендар, сербтар һ.б. була^[7]).

Рудольф Руммель фекеренсә, геноцид ҡорбандары булған славяндарҙың һаны яҡынса 10,5 миллион тип күҙаллана (улар араһында поляктар, украиндар, белорустар, рустар, шулай уҡ совет хәрби әсирҙәре бар)[66].

Поляктар

Нацистар, идеологик яҡтан хәүефле, тип һанаған поляктар, шул иҫәптән меңдәрсә зыялылар һәм католик руханиҙар, «Танненберг» операцияһы ҡорбаны була. Холокост мемориаль музейы (АҠШ) мәғлүмәттәре буйынса, 1939 йылдан 1945 йылғаса 1,5 миллион Польша гражданы Германияға мәжбүри эштәргә депортациялана. Бынан тыш, бер нисә йөҙ меңе нацистик концлагерҙарға ябыла. Ҡайһы бер баһалауҙар буйынса, Икенсе донъя һуғышы ваҡытында гитлерсылар 1,9 миллион полякты, Польша йәһүдтәрен иҫәпкә алмай ғына, үлтерә^[52]. Руммелдең фекеренсә, 2,4 миллион поляк һәләк була^[7].

СССР халҡы

«Геноцид энциклопедияһы» славяндар геноцидында 15,5 — 19,5 миллион совет кешеһе ҡорбан булыуын билдәләй^[7]. Руммель 3 миллионға яҡын украин, 1,4 миллион самаһы белорус, 1,6 миллион тирәһе рус (совет хәрби әсирҙәрен иҫәпләмәгәндә) һәләк булған тип белдерә^[52]. Тарихсы Богдан Витвицкий (Bohdan Wytwycky), СССР территорияһында нацистик оккупация ҡорбандарының 1/4 өлөшө (3 миллион украин, 1,5 миллион белорус) раса мотивтары^[53] буйынса үлтерелгән, тип иҫәпләй. Шул уҡ ваҡытта Леонид Смиловский, «нацистар бер ваҡытта ла белорустарҙы этник билдә буйынса үлтермәгән», тип һанай^[54].

Йәһүә (Иегова) шаһиттары

Меңдәрсә Йәһүә шаһиттары нацистик лагерҙарға һәм төрмәләргә иң беренсе оҙатылыусылар араһында була. Улар сәйәсәткә һәм һуғышҡа ҡағылышлы мәсьәләләрҙә үҙҙәренең нейтраль ҡарашта булыуын белдерә^[55][56].

Эҙәрлекләүҙәргә, нигеҙҙә, нацистик армияла хәрби хеҙмәт үтеүҙән, ҡорал етештереү буйынса эштәрҙә ҡатнашыуҙан, нацистик сәләмләүҙе ҡабатлауҙан баш тартҡаны өсөн дусар булалар^[45][57]. 2000 самаһы кеше холокост осоронда үлә, шуларҙың 250-һе — язалана^[58].

Франкомасондар

Үҙенең Майн Кампф китабында Гитлер, масондар йәһүдтәрҙең «ҡармағына ҡапты», тип яҙа. Франкомасондар концлагерҙарға сәйәсәи тотҡондар булараҡ ебәрелә һәм баштүбән әйләндерелгән өсмөйөш билдәһе тағып йөрөргә тейеш була^[59].^[60].. Холокост мемориаль музейы мәғлүмәттәре буйынса, «ҡулға алынған күпселек масондар йәһүд йәки сәйәси оппозиция ағзалары булғанлыҡтан, франкомасон булған өсөн генә күпме кеше концлагерҙарға ебәрелгән йәки юҡ ителгәне билдәһеҙ» ^[61]. Әммә Шотландияның Бөйөк Ложи баһалары буйынса, 80 меңдән 200 меңгә тиклем франкомасон язаланған^[62].

Сиғандар

Раса ҡанундары буйынса нацистарҙың эҙәрлекләүенә сиғандар ҙа эләккән. Уларҙың тиҫтәләрсә меңе СССР-ҙың һәм Сербияның оккупацияланған территорияларында үлтерелә, меңдәрсәһе Польша һәм башҡа илдәр территорияһындағы үлем һәм концлагерҙарҙа һәләк була. Трихсылар Холокост барышында Европалағы сиғандарҙың 1/4 өлөшө, йәғни 200 мең кеше ҡырыла, тип күҙаллай. Һуғыштан һуң ГФР хөкүмәте, 1943 йылға тиклем сиғандар раса билдәләре буйынса эҙәрлекләнмәне, һәм ул ваҡытта дәүләт тарафынан ҡулланылған саралар законлы ине, тигән фекерҙә тора. Бары тик 1979 йылдың һуңында^[63]. ғына сиғандарҙы раса билдәләре буйынса эҙәрлекләү таныла.

Сиғандар менән бер рәттән енишиҙар — сиғандарға оҡшаш йәшәү рәүеше алып барған, әммә уларҙан айырмалы, саф герман сығышлы этнографик төркөм дә эҙәрлекләнә.

Германияның ҡара тәнлеләре

Ата-әсәһе Африканан булған немец граждандары, балаларҙы ла индереп, мәжбүри стерилләштереүгә дусар ителә. Был операцияға дусар булыусылар, төрлө сығанаҡтар буйынса, 400-ҙән 3000-гә етә^[64]..

Холокост темаһы ҡайһы бер мәсьәләләр буйынса бәхәстәр тыуҙыра. Уларҙың иң мөһимдәре — күренештең барлыҡҡа килеү сәбәптәре, урыны һәм ваҡыты, ҡасан күпләп ҡырыу тураһында ҡарар ҡабул ителгән, күренештең үҙенсәлеге һ.б.

Сәбәптәре

Ғалимдар кешеләрҙе ҡырыуҙың шундай киң һәм тиңе булмаған күренештең тормошҡа ашыу сәбәптәре буйынса төрлө фекерҙәр белдерә^[65]. Бигерәк тә был процеста миллионлаған немец гражданының ҡатнашыуына бәйле һорауҙар күп тыуа. Даниэль Голдхаген үҙенең «Гитлерҙың ирекле палачтары» («Добровольные палачи Гитлера» (англ. Hitler`s Willing Executioners) тип аталған докторлыҡ диссертацияһында Холокостың төп сәбәбе — ул ваҡытта немецтарҙың аңына^[66][67] хас булған антисемитизм, тип раҫлай. Холокост буйынса белгес Иегуда Бауэр^[68] ҙа шундай уҡ фекерҙә. Немец тарихсыһы һәм журналист Гёц Али, нацистар геноцид сәйәсәтен хуплауҙы бары тик ҡорбандарҙан тартып алынған милекте ябай немецтарға^[69] биреү һөҙөмтәһендә генә өлгәште, тип раҫлай. Немец психологы Эрих Фромм Холокосты кешенең биологик нәҫеленә хас булған деструктивлыҡ^[70]. тип аңлата.

Интернационаллек һәм функционаллек

Оҙаҡ йылдар ошо ике төркөм араһында фәнни бәхәс дауам итә: Холокост баштан уҡ Гитлерҙың йәһүдтәрҙе ҡырыу ниәте булғанмы әллә яйлап үҫешкәнме — антисемит пропагандаһынан башта планлаштырылмаған күпләп ҡырыу акцияһына әйләнгәнме^[71].

Үҙенсәлеге

Белгестәр Холокост үҙенсәлекле күренеш булып торамы һәм уны тарихта булған башҡа геноцидтар, мәҫәлән, Ғосман империяһының әрмәндәргә ҡарата геноциды, Раундалағы тутси геноциды һәм башҡа ошоға оҡшаш ваҡиғалар^[71][72] менән сағыштырырға мөмкинме, тигән мәсьәлә буйынса фекер алыша.

Холокостың үҙенсәлектәре тураһында фәнни бәхәстәрҙән айырмалы, дөйөм ҡабул ителгән тарихты өйрәнеү^[73][74] фәне яҙғанса, Холокост күренеш түгел, тигән ҡараш та йәшәй. Холокосты инҡар итеүселәр үҙҙәренең теорияһында йәһүдтәр файҙаһына күпләп ялғанлау, киң күләмдә фальсификация ойоштороу, дәлилдәрҙе йәшереп ҡалдырыу кеүек тезистарҙы килтерә. Шул уҡ ваҡытта түбәндәге мәлдәр кире ҡағыла^{[75][76][77][78]}. При этом в основном оспариваются следующие положения^{[79][80][81][82]}:

• Йәһүдтәрҙең күпләп ҡырылыуы Өсөнсө рейхтың рәсми властарының маҡсатлы сәйәсәте һөҙөмтәһе була;
• Йәһүдтәрҙе күпләп ҡырыу өсөн газ камералары һәм үлем лагерҙары төҙөлә һәм ҡулланыла;
• Национал-социалистар һәм уларҙың союздаштары контролендә булған территорияларҙа йәһүд халҡы араһынан ҡорбандар һаны 5 миллиондан 6 миллионға етә.

Күпселек профессиональ тарихсылар Холокосты инҡар итеүҙе фәнни булмаған пропаганда эшмәкәрлеге^[83][84], тип ҡылыҡһырлай. Улар, инҡар итеүселәр бик йыш тикшеренеүҙәрҙең фәнни ысулдарына күҙ йома, шулай уҡ бик йыш антисемит һәм неонацистик ҡарашта тора, тип билдәләй^{[74][80][81][85][86]}.

БМО-ның генераль Ассамблеяһы 2005 йылдың 21 ноябрендәге 60/7 резолюцияһында тауыш бирмәйенсә Холокосты тарихи ваҡиға булараҡ, тулыһынса йәки өлөшләтә инҡар итеүҙе кире ҡаға^[87]. Ә 2007 йылдың 26 ғинуарында, Холокост ҡорбандарын халыҡ-ара иҫкә алыу көнө алдынан, БМО-ның Генераль ассамблеяһыХолокосты траихи факт булараҡ инҡар итеүҙе ғәйепләгән 61/255 резолюцияһын ҡабул итә^[88].

Ҡайһы бер илдәрҙә Холокосты халыҡ алдында инҡар итеү законға ҡаршы килеү тип һанала^[89][90].

БМО-ның Генераль ассамблеяһы 27 ғинуарҙы — Освенцимды азат итеү көнөн Халыҡ-ара Холокост ҡорбандарын иҫкә алыу көнө тип иғлан итә^[91]. Ойошма тарафынан «Холокост һәм БМО» тип аталған мәғрифәтселек программаһы әҙерләнә. Шундай уҡ өҫтәлмә программа ЮНЕСКО тарафынан дә әҙерләнгән^[92].

Освенцимды азат итеүҙең 60 йыллығы көнөндә Европарпламент Холокосты ғәйепләүсе резолюция ҡабул итә^[93]. Хәтер сараһында ҡатнашыусы 40 дәүләт лидеры һәм вәкиле Холокосты, антисемитизмды һәм ксенофобияны ҡәтғи ғәйепләй^[94].

Холокосты өйрәнеү менән донъяла бик күп ғалимдар һәм тикшеренеү үҙәктәре шөғөлләнә. Уларҙың араһында иң билдәлеләре Израилдең Яд-ва-Шемы һәм Американың «Холокост мемориаль музейы». 1998 йылда Холокосты өйрәнеү һәм мәңгеләштереү хеҙмәттәшлеге буйынса халыҡ-ара ойошма төҙөлә. Унда 31 ил ағза булып тора.

2017 йылда Халыҡ-ара Холокост ҡорбандарын иҫкә алыу көнөн ЮНЕСКО был ҡайғылы датаны Холокост һабаҡтарын аңлап-төшөнөүҙә мәғарифтың, тарихи ҡомартҡылар һәм музейҙарҙың ролена арнаны. Рәсми дата алдынан халыҡ-ара ойошманың штаб-квартираһында, шулай ук күп илдәрҙә, шул иҫәптән Башҡортостанда ла хәтер саралары үтте^[95].

Яд ва-Шем институты директорҙар советы рәйесе Әнүәр Шалев, тарихты өйрәнеү йәмғиәттең ҙур булмаған өлөшөнөң ҡаҙанышы булып тора, ә йәмғиәт фекере мәҙәниәт аша, тәү сиратта – әҙәбиәт һәм кинематорграфия аша формалаша, ти^[96].

Йәһүдтәргә ҡаршы йүнәлтелгән геноцид тураһында кинола беренсе тапҡыр Борис Барнеттың 1942 йылда СССР-ҙа сыҡҡан «Бесценная голова» новеллаһында әйтелә^[97].

Холокост темаһын күтәргән беренсе совет фильмы («Непокоренные») 1945 йылда тамамлана. Совет киноһында был артабанғы бер нисә тиҫтә йыл дауамында йәһүдтәрҙе атыуҙың берҙән-бер күренеше була^[98].

Освенцим һәм Холокост тураһында бәйән итеүсе тәүге фильмдарҙың береһе — Польша фильмы «Последний этап» (1948). Ошо темаға бағышланған билдәле таҫмаларҙың араһында «Пианист», «Список Шиндлера», «Ночь и туман», «Выбор Софи», «Жизнь прекрасна», «Шоа», «Мальчик в полосатой пижаме», «Бункер», «Остров на Птичьей улице» (1997), «Нерожденный» (2009) фильмдары бар.

• Marty Bloomberg, Buckley Barry Barrett. The Jewish Holocaust: an annotated guide to books in English / Buckley Barry Barrett.. — 2. — Wildside Press LLC, 1995. — 312 p. — (Studies in Judaica and the Holocaust). — ISBN 9780809504060.
• Marcuse Harold. Holocaust Memorials: The Emergence of a Genre (англ.) // The American Historical Review. — University of Chicago Press, 2010. — Vol. 115. — P. 53-89. — ISSN 0002-8762.

• Катастрофа. Нацистская политика уничтожения еврейского народа и этапы Катастрофы — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
• Национальный Мемориал Катастрофы (Шоа) и Героизма «Яд ва-Шем» в Иерусалиме  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 ғинуар 2011. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йыл 10 август архивланған.  (рус.)
• Центр «Холокост»  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 ғинуар 2011. Архивировано 23 август 2011 года.  (рус.)
• Интернет о Холокосте  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 ғинуар 2011. Архивировано 23 август 2011 года.  (рус.)
• Всемирный форум памяти Холокоста «Жизнь народу моему!»  (билдәһеҙ) Дата обращения: 31 ғинуар 2011. Архивировано 23 август 2011 года.  (рус.)
• Антисемитизм. Катастрофа.  (билдәһеҙ) Дата обращения: 31 ғинуар 2011. Архивировано 23 август 2011 года. 2011 йыл 9 июль архивланған.  (рус.)
• Проект «Живая история»  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 ғинуар 2011. Архивировано 23 август 2011 года.  (рус.)
• Программа изучения Холокоста 2008 йыл 8 июнь архивланған.
• Свидетельства о Холокосте
• Йохен фон Ланг, «Протоколы Эйхмана» (магнитофонные записи допросов в Израиле)(недоступная ссылка)
• Виртуальный музей «Бабьи Яры России»(недоступная ссылка)
• Unites States Holocaust Memorial Museum  (инг.)
• Еврейский музей депортации и сопротивления в Мехелене, Бельгия 2011 йыл 26 февраль архивланған.  (нид.)
• Список праведников народов мира 2013 йыл 26 декабрь архивланған.
• Нееврейские жертвы холокоста  (инг.)
• Уничтожение советских военнопленных 2010 йыл 11 июль архивланған.
• Еврейское ТВ. Документальный фильм Рудольфа Юфы «Поезд памяти»(рус.нем.) 2011 йыл 2 ноябрь архивланған.
• Dean, Martin: Robbing the Jews — The Cofiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1935—1945, Cambridge University Press, 2008.  (инг.)
• Holocaust-Era Assets (ингл.). National Archives and Records Administration (NARA). Дата обращения: 12 апрель 2010. Архивировано 23 август 2011 года.
• Шваниц В. Г. Реакция арабов в отношении холокоста (Arab Responses to the Holocaust, Webversion 6-2010  (инг.))
• Коллекция фотографий времён Холокоста 2011 йыл 20 ғинуар архивланған.
• Программа Холокост и ООН
• Холокост на почтовых марках