Хоҙай
Алла, Хоҙай, Тәңре, Аллаһ, Илаһ[1][2][3][4] — теистик һәм деистик тәғлимәттәрҙә ҡөҙрәтле[5][6][7], мөғжизәле[5][6][8][7][9][10] иң юғары [5][6][8][7][9][10] высшее существо[8][11][12][10][13][14][15] заттың исеме. Монотеистик ибраһими диндәрҙә Абсолюттың[7] аҡылға һыймаҫлыҡ, ғәмәли тәжрибәнән ситтә булған, башҡа үҙенә оҡшаған һис нәмә лә булмаған шәхестең танытмаһы[16][17][18]. Политеистик диндәрҙә аллалар күп һанлы була, һәр күренештең, һәр әйберҙең үҙ аллаһы бар[19][20][21].
| Хоҙай | |
 | |
| Алла ... ҡарай | монотеизм |
|---|---|
| Ҡайҙа өйрәнелә | таҙа теология[d], дин фәлсәфәһе[d] һәм теология |
| Тасуирлау биттәре | newworldencyclopedia.org/… azbyka.ru/bog |
 Хоҙай Викимилектә | |
Политеистик диндәрҙә алла исемдәре
Боронғо Ҡытай, Корея, Япония, Һиндостан һәм Боронғо Көнсығыш политеистик диндәрҙә бер нисә алла бар. Улар араһында берәүһе ҡөҙрәтлерәк төп алла була. Мәҫәлән, боронғо вавилондарҙа Мардук, гректарҙа Зевс, славян халыҡтарында Перун.
Индуст диндәрендә иң сағыу, иң мөһим алла юҡ, улар араһында икенсе дәрәжәле өрәт, ҡот, иблистар бар.
Монотеистик алла исемдәре
Төрлө мәҙәниәт, төрлө халыҡтар алланы үҙенсә атай. Ҡайһы берҙәре: Иегова, Саваоф, Яхве, Иисус Христос, Аллаһ, Шива, Брахма, Вишну һ.б.
Ислам
Исламда Аллаһ (ғәр. الله) табыныу хөрмәтенә лайыҡ булған ислам коцепцияһына күрһәтеп торған күплек һаны булмаған зат[22]. Исламда кеше менән Аллаһ араһында әхлаҡи күренештәр һәм образдар менән аңлатып бирә алмаҫлыҡ айырма һәм ара бар[23] Исламда Аллаһтың булмышын һәм сифатын билдәләгән 99 исеме бар тип әйтелә[24].
Индуизм
Санскрит телендәге Ишвара (īśvara IAST) һүҙе Берҙән-бер Алланы һүрәтләгән термин булып тора. Ишвараны интуст пантеонындағы күп һанлы девалар менән бутарға ярамай. Ведыларҙа уларҙың һаны 33 миллионға етә тип әйтелә. Индуизмда девалар — кешеләрҙән өҫтөнөрәк булған күктә осоп йөрөүсе ярым аллалар (алиһәләр).
Христианлыҡ
Христиан динендә өс аллалыҡ (троица) тураһында ғибрәт бар. Христиандарҙа алла берҙән-бер, шул ук ваҡытта берҙән-бер алла өс алланан тора: Алла-Ата, Алла-Ул (Иисус Христос) һәм Алла-Изге Рух. Аҡылға һыймаҫлыҡ троицаны дини руханиҙәр «Алланың серен танып белеп булмай» тип аңлаталар.
Буддизм
Аллаға ышаныуҙың таралышы
2005 Adherents.com сайт мәғлүмәттәре буйынса, Ерҙәге кешеләрҙең диндәргә мөнәсәбәте түбәндәгесә: кешеләрҙең 33 проценты үҙҙәрен христианенә, 21 проценты ислам диненә, 0,22 проценты — иудаизмға, 14 проценты — индуизмға, 6 % — буддистарға, 6 % традицион ҡытай диндәренә, 6 % башҡа дин тотоусыларға, 16 % дингә ҡарамаған кешеләр тип һанай. Adherents.com сайты дини демография өлкәһендә махсуслашҡан, был иҫәпләүҙәр Британ энциклопедияһы һәм World Christian Encyclopedia (инлизсә) русса 2001 йылдан) мәғлүмәттәренә нигеҙләнгән[70][25].
Алланың йәшәйеше тураһындағы һорау
Алланың барлығын өлөшләтә булһа ла иҫбатлар өсөн эмпирик күҙәтеүҙәргә һәм логикаға нигеҙләнгән дәлилдәр килтереү Алланың йәшәйешен иҫбатлау тип атау ҡабул ителгән. Уларҙы дүрт ҙур төркөмгә — метафизик, эмпирик, логик һәм субъективтарға бүлергә мөмкин[26].
Фәнни күҙлектән ҡарағанда, Алланың барлығы тураһындағы гипотеза (һәм уға бәйле йән, рух, ожмах, тамуҡ һ.б. төшөнсәләр) Поппер критерийына яуап бирмәй, сөнки уны фәнни ысул юҡ һәм менән тикшереү мөмкинлеге күҙалланмай. Һөҙөмтәлә уның барлыҡҡа килеүе тураһындағы бөтә уй-фекерҙәр ҙә ҡәтғи фәнни булып тормай[27].
Төрлө халыҡтарҙың илаһтарының тап килеүе
| Аллаһ/Халыҡ | Ҡояш | Йәшен | Юғары | Һуғыш | Мәрхүмдәр батшалығы |
|---|---|---|---|---|---|
| Боронғо гректар | Гелиос | Зевс | Зевс | Арес | Аид |
| Славяндар | Даждьбог/[[Хорс | Перун | Перун/Святовит | Перун | Марена |
| боронғо римлеләр | Сол | Юпитер | Юпитер | Марс | Плутон |
| Боронғо мысырҙар | Ра | Амон-Ра | Монту | Анубис | |
| Ацтектар | Уицилопочтли | Тлалок | Тонакатекутли | Уицилопочтли | Миктлантекутли |
| Инктар | Инти | Ильяпа | Виракоча | Супай | |
| Япондар | Аматэрасу | Райдзин | Аматэрасу | Хатиман | Эмма |
| Китайҙар | Янь-ди | Лэйгун | Юй-ди | Гуань-ди | Яньло-ван |
Шулай уҡ ҡарағыҙ
 | Портал «Дин» |
|---|---|
 | Аллаһ Викиһүҙлектә |
 | Аллаһ Викиөҙөмтәлә |
 | Аллаһ Викикитапханала |
 | Аллаһ Викимилектә |
 | Аллаһ Викияңылыҡтарҙа |
- Тәңре
- Алиһә
- Алланың йәшәйеше тураһындағы һорау
- Дин фәлсәфәһе
- Дини фәлсәфә
- Дини тәғлимәт
- Теизм
- Донъя күңеле
- ҡөҙрәт ҡапма-ҡаршылығы
- Теологик антикогнитивизм]
- Машинанан Алла
- Метафизика
- Апатеизм
- Башта Алла күкте, ерҙе барлыҡҡа килтергән.
Әҙәбиәт
- Дини
- Фәлсәфәүи и дин ғилеме
- Аверинцев С. С. Бог // Новая философская энциклопедия: в 4 т / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин.. — М.: Мысль, 2000—2001. — ISBN 5-244-00961-3.
- Бог / Аверинцев С. С., Ибрагим Т., Лысенко В. Г.] // «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 632—636. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 3). — ISBN 5-85270-331-1.
- Бог // Карманный словарь атеиста / Ю. А. Бахныкин,. — 7-е изд. — М.: Политиздат, 1987. — С. 33—35. — 271 с. — 200 000 экз.
- Бог // Православие: Словарь атеиста / Под общ. ред.. — М.: Политиздат, 1988. — С. 40—41. — 272 с. — 300 000 экз. — ISBN 5-250-00079-7.
- Васильев П. П. Бог // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Забияко А. П. Бог // Религиоведение: Энциклопедический словарь / Сост. и общ. ред. А. П. Забияко, А. Н. Красников, Е. С. Элбакян. — М.: Академический проект, 2006. — 1256 с.
- Бог // Новая иллюстрированная энциклопедия. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. — Т. 3. Би.—Ве.. — С. 19. — 256 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85270-195-5.
- Михайлова Ю. Н. Об эволюции лексикографического представления концепта // Известия Уральского государственного университета. Гуманитарные науки.. — УрГУ, 2003. — В. 6. — № 28. — С. 181—191. Архивировано из первоисточника 13 июль 2012.
- История Бога / Под. ред. М. Рюби. — М.: Текст, 2006. — 272 с. — ISBN 5-7516-0616-7.
- Можейко М. А. Бог // Новейший философский словарь / Сост. и гл. н. ред. А. А. Грицанов. — 3-е изд., исправл. — Минск: Книжный Дом, 2003. — С. 110—113. — 1280 с. — (Мир энциклопедий). — ISBN 985-428-636-3. Архивная копия от 17 ноябрь 2013 на Wayback Machine
- Петтаццони Р. Высшее Существо: феноменологическая структура и историческое развитие // Религиоведение. — 2002. — № 1. — С. 149—155.
- Свидетели Иеговы // Протестантизм: Словарь атеиста / Под общ. ред.. — М.: Политиздат, 1990. — С. 232—233. — 319 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-250-00373-7.
- Символ веры // Христианство: Энциклопедический словарь / Ред. кол.: С. С. Аверинцев и др.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1995. — С. 561—563. — 671 с. — 900 000 экз. — ISBN 5-85270-023-1.
- Спиноза Б. Этика // Сочинения: В 2 т. — СПб: Наука, 1999. — Т. 1. — С. 253. — 488 с. — (Слово о сущем). — ISBN 5-02-026750-3.
- Токарев С. А., Раббот Б. С. Бог // Философская энциклопедия. В 5 т / Под ред. Ф. В. Константинова. — М.: Советская энциклопедия, 1960. — Т. 1. А—Дидро.
- Бог / Токарев С. А. // Бари — Браслет. — М. : Советская энциклопедия, 1970. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 3).
- Токарев С. А.] БОГ // Философский энциклопедический словарь / Гл. редакция: Л. Ф. Ильичёв, П. Н. Федосеев, С. М. Ковалёв, В. Г. Панов. — М.: Советская энциклопедия, 1983. — 840 с.
- Филиокве // Католицизм: Словарь атеиста / Под обще ред. Л. Н. Великовича. — М.: Политиздат, 1991. — С. 275. — 320 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-250-00779-1.
- Чистяков Г. П. Бог // Философия: Энциклопедический словарь / Под ред. А. А. Ивина. — М.: Гардарики, 2004. — 1072 с. — ISBN 5–8297–0050–6.
- Хайдеггер, М. Слова Ницше «Бог мертв» (рус.) // Вопросы философии. — 1990. — № 7. — С. 143—176.
- Thorkild Jacobsen (инг.)баш. Боги как родители: возникновение личной религии // Сокровища тьмы: История месопотамской религии = The Treasures of Darkness History of Mesopotamian Religion Yale University Press New Haven and London, 1976 / Якобсен Т.. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1995. — 170—191 с.
- Owen H. P. (инг.)баш. Concepts of God // Encyclopedia of Philosophy. — London, New York, 1967. — Vol. 3. — P. 344—348.
- Poppy D. R. On the Existence of a Supreme Being. Inaugural dissertaion for the attaintment of the degrees of Doctor of Phylosophy and Master of Arts. — Rostock: University of Rostock, 1867. — 54 p.
- Swinburne, R.G. «God» // The Oxford Companion to Philosophy (инг.)баш. (инг.) / Honderich, Ted (инг.)баш.. — Oxford: Oxford University Press, 1995.
- Teology or Religion // Encyclopaedia Britannica: Or, A Dictionary of Arts and Sciences, Compiled Upon a New Plan in which the Different Sciences and Arts are Digested Into Distinct Treatises Or Systems; and the Various Technical Terms, Etc., are Explained as They Occur in the Order of the Alphabet. — London, 1773. — Vol. III. — P. 536. — 762 p.
- Филологик
- Введенская Л. А., Павлова Л. Г. Глава 4. Нормы произношения и ударения // Культура и искусство речи: Современная риторика. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1998. — 576 с.
- Винокур Г. О. Глава седьмая Русский литературный язык В XV— XVII вв. // История русского литературного языка. — М.: Эдиториал УРСС, 2010. — 184 с. — (История языков народов Европы). — ISBN 978-5-397-00935-5.
- Зарва М. В. . Бог // Русское словесное ударение. Словарь нарицательных имён. — М.: ЭНАС, «Грамота.ру», 2001.
- Бог // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986. — Т. I : А—Д. — С. 181.
- bogъ // Этимологический словарь славянских языков / Под ред. член-корр. АН СССР О. Н. Трубачёва. — М.: Наука, 1975. — Т. 2. — С. 161. — 238 с.
- Тәнҡитле
- Ричард Докинз. Алла иллюзия булараҡ
Ҡалып:МифологикҠалып:Теизм