Шымкент

Шымкент
	Шымкент
	ҡаҙ. Шымкент
	Герб
Нигеҙләү датаһы	XII быуат
Рәсми атамаһы	Чимкент, Чымкент һәм Черняев
Донъя ҡитғаһы	Азия
Дәүләт	Ҡаҙағстан
Административ үҙәге	Төркөстан өлкәһе һәм Чимкентский уезд[d]
Административ-территориаль берәмек	Ҡаҙағстан
Сәғәт бүлкәте	UTC+6 һәм Азия/Алма-Ата[d]
Хөкүмәт башлығы	Нурлан Ермекович Сауранбаев[d]
Халыҡ һаны	1 184 113 кеше (1 октябрь 2022),; 1 191 877 кеше (1 ғинуар 2023)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	506 ± 1 метр
Туғандаш ҡала	Стивенидж[d], Хужанд, Адана, Джиддә, Байинь[d], Гроссето[d], Измир, Паттайя[d], Могилёв һәм Иҫкешәһәр
Милке	Стадион им. Хаджимукана Мунайтпасова[d]
Майҙан	347 км²
Почта индексы	160000
Рәсми сайт	shymkent.gov.kz
Номер тамғаһы коды	X / Y / 17
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Шымкенте[d]
	Шымкент Викимилектә

Шымке́нт ( 1992 йылдың 8 сентябренә тиклем Чимкент^[5]; ҡаҙ. Шымкент (мәғл.)) — Ҡаҙағстандың көньяғындағы ҡала, республика әһәмиәтендәге статусҡа эйә^[6]. «Ҡаҙағстан Республикаһының административ-территориаль ҡоролошо тураһында» законы нигеҙендә, халыҡ һаны 1 миллиондан ашыу өс ҡала айырым дәүләт әһәмиәтенә эйә булып тора. Былар: Алматы, Астана һәм Шымкент,уларҙың статусы өлкәгә тиң. Шымкент айырым административн-территориаль берәмек, (республиканың 17-се регионы^[7]), үҙен уратып алған өлкә составына инмәй ^[8]

Шымкент — халыҡ һаны буйынса илдә өсөнсө^[9] һәм биләгән майҙандары буйынса беренсе урында тора ^[10], иң эре сәнәғәт, сауҙа һәм мәҙәни үҙәктәренең береһе; халыҡ һаны буйынса икенсе урында торған Шымкент агломерацияһы.

2018 йылдың 19 июненә тиклем^[11] — Көньяҡ-Ҡаҙағстан (хәҙерге Төркөстан өлкәһе) өлкәһенең административ үҙәге булған.

Этимологияһы

Ҡаланың әлеге атамаһы Шымкент ике өлөштән тора: «кент» термины^[12] (фарсы телдәрендә — ҡала, ҡасаба, төйәк) һәм «чим/шым» билдәләмәһе^[13].«Шым/чим» компонентының тарихи рәүештә «чем», «чеменьгень», «чиминь», «чиминъгень» тигән варианттары ла булған һәм фарсы телдәрендә «болон, сиҙәм» тигәнде аңлатҡан.

В. В. Бартольд һәм Э. М. Мурзаев фекеренсә, «чиминь/чемень» сөғд теленән (болон, сәскәле үҙән) «кент» һүҙе ҡушып эшләнгән.
В. В. Радлов «чаман» һүҙенән - ғәрәпсә «ағаслыҡ» тигәндән килеп сыҡҡан тип һанай^[13].
Сәйәхәтсе Г. Н. Потанин 1830 йылда «Чимкеть» тигән атаманы теркәгән («кеть» варианты)^[13].
Э. М. Мурзаев 1984 йылда ( Л. И. Розоваға һәм В. И. Савинаға һылтанып) «чамен/чемен» һүҙен «сиҙәм» һүҙе менән бәйләй^[13].

Тәүге мәғлүмәттәр

Хәҙерге заман Шымкент биләмәләре территорияһында XI−XII быуаттар арауығында кеше йәшәгән булған. Шуның менән бергә, уның бынан иртәрәк барлыҡҡа килеүе тураһында ла гипотеза бар, был фараз археологик ҡаҙыныу эштәре барышында тәҡдим табылған ҡәберҙәрҙе өйрәнеү нигеҙендә барлыҡҡа килгән, белгестәр баһаһы буйынса, улар V - VI быуаттарға ҡарай тип баһаланған. Шымкент тураһында яҙма сығанаҡтарҙа беренсе тапҡыр Шәрәф-әд-дин Йәзди (1425 йыл) китабы «Зәфәр-намә» («Еңеүҙәр китабы») китабында Аҡһаҡ Тимер яуҙарын һүрәтләгәндә телгә ала. , эргәһендә хәрби походтары һүрәтләнгән Тимур^[14].

Халҡы

XIX быуат аҙағы

1897 йылғы йәниҫәп буйынса Чимкентта 11 194^[15] кеше йәшәгән (6185 ир-ат һәм 5009 ҡатын-ҡыҙ).

1897 йылда туған телдәре буйынса ошолай яҙылғандар^[15]:

һарттар — 84,6 %
урыҫтар — 5,7 %
ҡырғыҙ-ҡайсаҡтар — 4,0 %
украиндар — 1,8 %
йәһүдтәр — 1,6 %
татарҙар — 1,1 %
поляктар — 0,6 %
немецтар — 0,2 %
ҡараҡалпаҡтар — 0,2 %
үзбәктәр — 0,08 %.

Чимкент өйәҙендә 1897 йылда 285 059 кеше йәшәгән, туған телдәр буйынса ошолай булғандар ^[16]:

XX быуаттың икенсе яртыһында

1939 йылғы йәниҫәп буйынса Чимкент ҡала советында (дөйөм халыҡ һаны 91 867 кеше) Чимкент ҡалаһы үҙе (74 421 кеше), шулай уҡ Ильич эшсе ҡасабаһы булған — 17 446 кеше^[17].

Милләт	тотош ҡала советы	Чимкент ҡ.	Үҙәк өлөш	Калинин ( Свинцовый з-ды р-ны)	Ильич э.ҡ.
Урыҫтар	47,26 %	49,28 %	48,95 %	51,13 %	38,63 %
Ҡаҙаҡтар	14,64 %	13,09 %	11,33 %	22,80 %	21,25 %
Үзбәктәр	14,38 %	16,71 %	18,45 %	7,09 %	4,41 %
Украиндар	9,65 %	10,39 %	10,26 %	11,07 %	6,49 %
Татарҙар	4,20 %	4,27 %	4,17 %	4,83 %	3,89 %
Корейҙар	1,39 %	1,41 %	1,65 %	0,10 %	1,31 %
Әзербайжандар	1,24 %	0,03 %	0,04 %	0,01 %	6,37 %
Финдар	0,83 %	-	-	-	4,37 %
Немецтар	0,59 %	0,38 %	0,43 %	0,10 %	1,50 %
Тажиктар	0,22 %	0,07 %	0,07 %	0,05 %	0,84 %
башҡалар	6,44 %	4,37 %	4,64 %	2,83 %	15,30 %

XXI быуат башы

2019 йылдың 1 ғинуарына ҡала халҡы 1 011 511 кеше тип иҫәпләнә ^[18]

Ҡушылған биләмәләрҙе иҫәпкә алып: 2015 йыл башына^[19]
Этнос	Һаны	Өлөшө
Ҡаҙаҡтар	547 297	63,78 %
Үзбәктәр	161222	18,78 %
Урыҫтар	93 607	10,91 %
Әзербайжандар	15 357	1,79 %
Татарҙар	10 257	1,19 %
Корейҙар	6598	0,77 %
Украиндар	3061	0,36 %
Төрөктәр	6656	0,78 %
Уйғырҙар	1590	0,19 %
Ҡырғыҙҙар	1500	0,17 %
Чечендар	1387	0,16 %
Немецтар	1118	0,13 %
Курдтар	2607	0,30 %
Гректар	613	0,07 %
Фарсылар	1002	0,12 %
Тажиктар	626	0,07 %
Башҡорттар	408	0,05 %
башҡалар	3241	0,38 %
ВСЕГО	858 147	100,00 %

Шымкенттың этник составы
1 ғинуар 2011 йыл^[20]
Этнос	Һаны	Өлөшө
Ҡаҙаҡтар	407 378	64,76 %
Урыҫтар	91 317	14,52 %
Үзбәктәр	86 180	13,70 %
Әзербайжандар	11 676	1,86 %
Татарҙар	9700	1,54 %
Корейҙар	6304	1,00 %
Украиндар	3377	0,54 %
Төрөктәр	2568	0,41 %
Уйғырҙар	1390	0,20 %
Ҡырғыҙҙар	1134	0,18 %
Чечендар	1122	0,18 %
Немецтар	1029	0,16 %
Курдтар	882	0,14 %
Гректар	572	0,09 %
Фарсылар	503	0,08 %
Тажиктар	488	0,08 %
Төркмәндәр	100	0,02 %
башҡалар	3349	0,53 %
ЙӘМҒЕҺЕ	629 069	100,00 %

Ҡаҙағстандың бойондороҡһоҙлоҡ осоронда Шымкент ҡалаһында халыҡ һаны ҙур үҫеш кисерҙе.Мәҫәлән, 2011 йылға ҡала халҡы һаны 2000 йыл менән сағыштырғанда 44,5 процентҡа үҫә (629,1 мең һәм 435,3 мең кеше - ярашлы рәүештә)^[21].

2015 йылға Шымкентҡа эргә-тирәһендәге райондарҙы ҡушалар, шул сәбәпле ҡала халҡы һаны 858 147 кешегә етә^[22].Шымкенттың элекке ерҙәрендә 711 783 кеше йәшәгән булған^[23].

Биләмәләр өҫтәлеү менән халыҡтың этник составы ла үҙгәрә. Мәҫәлән, үзбәктәр һаны 86 180-дән 161 222 кешегә етә.

Агломерация

Шымкент агломерацияһына 367 тораҡ пункт инә, улар 1573,5 мең га территорияла урынлашҡан. Шымкент агломерацияһында йәшәүселәр һаны 2017 йыл аҙағына 1,8 млн кеше булған (Ҡаҙағстан Республикаһы халҡының 10 проценты), был уны дәүмәле буйынса илдәге икенсе агломерация кимәленә күтәрә ( Алматыныҡынан ҡала - 2,5 млн кеше)^[24]^[25]2020 йылға был һан 1,9 млн кешегә етер тип көтөлә, ә 2030 — йылға - 2,3 млн тирәһе^[26]

Изохрон ысулын файҙаланып (1,5- сәғәтлек транспорт менән файҙаланыу мөмкинлеге) агломерация структураһы билдәләнгән. Уның йоғонтоһона инә : үҙәк (төйөн) — Шымкент ҡалаһы, Арыс ҡала администрацияһы (Арыс ҡалаһы менән), Байҙыбәк, Төлкөбас, Ҡаҙығорт (Ҡаҙығорт ауылы менән), Толебий (Ленгер ҡалаһы менән), Ордабасы һәм Сайрам райондары (шул иҫәптән Манкент һәм Сайрамды ҡушып)^[27]

Динамикаһы

Халыҡ һаны
1897^[15]	1908^[28]	1913^[28]	1939^[29]	1945^[30]	1959^[29]	1970^[29]	1977^[29]	1979^[31]	1989^[32]
11 194	▲17 000	▲19 000	▲74 000	▲82 100	▲153 000	▲247 000	▲303 000	▲321 535	▲392 977

1992^[33]	1993^[33]	1994^[33]	1995^[33]	1996^[33]	1997^[33]	1998^[33]	1999^[33]	2000^[33]	2001^[33]
▲405 500	▲409 700	▲411 400	▲414 400	▲417 900	▼417 400	▲419 700	▲435 300	▲482 900	▲502 700

2002^[33]	2003^[33]	2004^[33]	2005^[33]	2006^[33]	2007^[33]	2008^[33]	2009^[33]	2010^[33]	2011^[33]
▲506 700	▲513 100	▲521 200	▲526 100	▲535 100	▲554 600	▲602 300	▲615 000	▲629 100	▲642 700

2012^[33]	2013^[33]	2014^[34]	нач. 2015^[35]	01.01.2016^[35]	01.01.2017^[36]	01.01.2018^[37]	01.01.2019^[38]
▲662 300	▲683 300	▲711 873	▲858 147	▲885 799	▲912 300	▲951 605	▲1 011 511

Телдәр

Ҡулланылған телдәр 2012

ҡаҙаҡ теле			72 %
урыҫ теле			74 %
инглиз теле			9.5 %
һәммә өс тел			9.5 %

Ҡаҙаҡ теле дәүләт теле статусына, урыҫ теле — рәсми тел статусына эйә ( ҠР Конституцияһы, ст 7.2). 2012 йылға Шымкенттағы өлкәндәрҙең 74 % урыҫ телен, 72 % — ҡаҙаҡ, 9,5 % — инглиз телен белгән, өс телде лә белеүселәр (ҡаҙаҡ, урыҫ, инглиз) — 9,5 %^[21].

Климаты

Һауаның уртаса йыллыҡ температураһы — +13,0 °C
Һауаның сағыштырма дымлылығы — 57 %
Елдең уртаса тиҙлеге — 2,2 м/с

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	22,2	24,5	31,5	33,0	37,8	43,0	47,2	42,2	39,2	34,4	30,6	25,4	47,2
Уртаса максимум, °C	4,1	6,6	12,9	19,2	25,1	30,0	32,7	32,1	27,2	18,8	12,1	6,0	18,9
Уртаса температура, °C	−0,7	1,6	7,6	13,6	19,1	23,7	26,3	25,3	19,9	12,3	6,4	0,9	13,0
Уртаса минимум, °C	−4,8	−2,7	3,0	8,3	12,9	16,7	19,1	17,9	12,8	6,6	1,7	−3,1	7,4
Абсолют минимум, °C	−31,1	−28,9	−23,9	−7,8	−2,8	5,5	7,8	7,0	−1,1	−12	−30	−26,1	−31,1
Яуым-төшөм нормаһы, мм	73	70	83	69	56	16	12	4	10	41	67	75	576
Сығанаҡ: Погода и климат

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Уртаса максимум, °C	4,7	5,7	14,2	20,5	26,8	31,9	34,2	33,9	28,3	20,0	11,4	5,9	19,8
Уртаса температура, °C	0,1	1,1	8,8	14,5	20,3	24,7	26,6	26,1	20,8	13,6	6,5	1,5	13,7
Уртаса минимум, °C	−4,7	−3,6	3,3	8,5	13,6	17,3	18,9	18,3	13,2	7,2	1,3	−3,3	7,5
Сығанаҡ: www.weatheronline.co.uk