Ҡаҙаҡтар
Ҡаҙаҡтар (ҡаҙ. қазақтар /qɑzɑqtɑr/; қазақ /qɑzɑq/) — төрки телле халыҡтарҙың береһе[20], Ҡаҙағстандың аҫаба халҡы. Ҡаҙаҡтар шулай уҡ Ҡаҙағстан һәм Ҡытай, Рәсәй, Үзбәкстан, Төрөкмәнстан, Монголия сиктәш райондарҙа йәшәйҙәр. Халыҡ иҫәбе буйынса Монголияла — икенсе, Үзбәкстанда — өсөнсө һәм Төркмәнстанда — дүртенсе урында[21].
      Әбелхәйер хан • Курмангазы • Чокан Вәлиханов • Абай Шакарим Кудайбердиев • Махамбет Утемисов • Әхмәт Байтурсынов • Алихан Букейханов • Миржакип Дулатов Тимур Бекмамбетов • Ибрай Алтынсарин • Динмухамед Кунаев • Каныш Сатпаев • Сырым Датов | |
| Үҙ атамаһы | Қазақтар, Qazaqtar, قزاقتر, |
|---|---|
| Һаны һәм йәшәгән урыны | |
Барлығы: 40 млн. самаһы
| |
| Тел | |
| Дин | ислам суннизм |
| Раса тибы | южносибирская раса |
| Халыҡ | Алтай ғәйләһе |
| Туғандаш халыҡтар | |
.svg){kind=small}
Тарихи яҡтан 3 илдән торған: Оло йөҙ, Урта йөҙ һәм Кесе йөҙ. Йөҙҙәр Ҡаҙаҡ ханлығынан айырылып сыҡҡан.
Теле — ҡаҙаҡ теле, төрки телдәр төркөмөнөң ҡыпсаҡ-нуғай төркөмөнә инә. Рус һәм башҡа телдәр ҙә киң таралған[22]. Ҡаҙаҡ этносы XV быуатта VIII быуатта Трансоксианахрға килгән төрки ҡәбиләләре һәм XIII быуатта монгол империяһы күскенселәре берләшкәндән һуң барлыҡҡа килә.[20]. Диндарҙарҙың күпселеген сөнни мосолмандар тәшкил итә.
Ҡаҙаҡтарға иң яҡын туғандаш халыҡтар — нуғайҙар менән ҡараҡалпаҡтар.
Этимологияһы
Төп версия буйынса төрки телдәрҙән тәржемәлә «ҡаҙаҡ» һүҙе «ирекле, ирекле, үҙ аллы кеше» тигәнде аңлата[23].
Төрки телендә «ҡаҙаҡ» («قازاق») тигән һүҙ тәүге тапҡыр XIII—XIV быуаттарҙағы «Ҡоман мәжмүғәһе» һүҙлектәрендә һәм Мартин Т. Хаутсмa баҫтырып сығарған мамлюк-ғәрәп һүҙлегендә «ғаиләһеҙ», «яңғыҙ», «тынғыһыҙ»[24] йәки «йортһоҙ», «илгиҙәр», «ҡыуылған»[25], шулай уҡ «ирекле»[26], а также «свободный»[27] тигән мәғәнәлә булған.
Ҡаҙаҡ ханлығы барлыҡҡа килгәнгә тиклем көнсығыш Дәште Ҡыпсаҡ территорияһында Үзбәк ханлығы дәүләте була. Унда йәшәүселәрҙе үзбәктәр тип атағандар. XV быуатта Алтын Урҙала, атап әйткәндә, уның көнсығыш өлөшөндә, тарҡалыу башлана. Ҡаҙаҡ ханлығына нигеҙ һалыусылар Жанибәк хан һәм Керей хандың подданныйҙарын билдәләү өсөн «үзбәк-ҡазаҡ» терминын ҡулланған тәүге сығанаҡтарҙың береһе — Мөхәммәт Хәйҙәр Доглаттың «Тарих-и-Рашиди» әҫәре[28][29]. Яңы этносәйәси берлеккә бүлеү процесы Исфаханиҙың Рузбех хандың «Михман-наме-и Бохара» хеҙмәтендә сағылыш таба[30]. XVI быуат башынан, күскенсе ҡәбиләләрҙең бер өлөшө Шейбани хан етәкселегендә хәҙерге Ҡаҙағстан территорияһынан Мәүәрәннәһерғә күсеп киткәндән һуң, «ҡазаҡ» термины этник характерға эйә була башлай[29]. «Үзбәк» ҡушымтаһы юҡҡа сыға.
Батша Рәсәйендә һәм совет осоронда 1734 йылдан 1925 йылға тиклем әлеге ҡаҙаҡтарҙы ҡырғыҙ-ҡайсаҡ йәки ҡырғыҙ тип йөрөтәләр. Рәсми версия буйынса, был ҡаҙаҡтарҙы казактар менән бутамау өсөн эшләнә, сөнки 1734 йылға тиклем ҡаҙаҡтарҙы казактар, ә Ҡаҙаҡ ханлығы Казак урҙаһы тип йөрөтәләр.
XVII—XVII быуаттарҙа рус дәүләте документтарында һәм әҙәбиәтендә казак этнонимы ҡаҙаҡтарға ҡарата ҡулланылған. Мәҫәлән, XVII быуаттың беренсе яртыһындағы рус йылъяҙмасыһы Савва Есипов, Күсемм хандың килеп сығышы тураһында хәбәр итеп, Ҡаҙаҡ ханлығын «Казак Урҙаһы» тип атай[31].
Рус этнографы һәм географы Е. К. Мейендорфтың XIX быуат башында яҙылған «Ырымбурҙан Бохараға сәйәхәт» китабында "улар (ҡаҙаҡтар) үҙҙәрен ҡырғыҙ тип атамайҙар, ә үҙҙәрен казактар тип атайҙар, ул, ҡайһы берәүҙәр фекеренсә, «һыбайлы», икенселәренсә, "яугир"тигәнде аңлата . Уларҙы ҡырғыҙ тип башҡорттар атайҙар, әммә был һүҙҙең ҡайҙан килеп сыҡҡанын белмәйҙәр", тип билдәләнә.
1925 йылдың 19 апрелендә 5-се Бөтә казак Советтар съезында «Ҡырғыҙ милләте өсөн „казактар“ атамаһын тергеҙеү тураһында» резолюция ҡабул ителә. Ҡырғыҙ халҡының исемен билдәләүҙе фонетик яҡтан мөмкин тиклем яҡыныраҡ тергеҙеү өсөн Советтарҙың 5-се Бөтә казак съезы ҡырғыҙҙарҙы казактар тип атарға ҡарар итә[32]. Ошо мәлдән алып СССР-ҙа тарихи дөрөҫ казак этнонимы ҡулланыла башлай, Ҡырғыҙ АССР-ы Казак АССР-ы тип үҙгәртелә. 1936 йылға тиклем ҡырғыҙ-казак терминын белешмәләрҙә лә осратырға мөмкин[33], был термин казактар менән буталсыҡ булмаһын өсөн ҡулланылған.
Ҡаҙаҡ этнонимының хәҙерге формаһы 1936 йылдың февралендә Казак АССР-ын (1936 йылдың 5 февраленән Ҡаҙаҡ АССР-ы) Ҡаҙаҡ ССР-ына әйләндерер алдынан[34] 1936 йылдың декабрендә барлыҡҡа килгән.
Рәсәйҙә ҡаҙаҡтар һанының үҙгәреүе
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 356 646 | 0,33 | 382 431 | 0,33 | 477 820 | 0,37 | 518 060 | 0,38 | 635 865 | 0,43 | 653 962 | 0,45 |
Милли ашамлыҡтар
Төп аҙыҡ-түлек — ит ризыҡтары. Ашарға әҙерләү өсөн һарыҡ, һыйыр, йылҡы, һирәгерәк дөйә ите киң ҡулланыла.
Милли ашамлыҡтар башҡорттоҡона оҡшаш: бишбармаҡ[36], һурпа, ҡорот, ҡаҙылыҡ, айран, ҡымыҙ, бауырһаҡ, тултырма, ҡатыҡ, һағыҙ.
Ит ашамлыҡтарынан тыш һөт ризыҡтары һәм эсемлектәр күп төрлө: ҡsмыҙ, шубат, һөт, айран (кефир), ҡаймаҡ, һары май, ҡатыҡ, ҡорот, эремсек, күжә (иген культуралары менән һөт эсемлеге) һ. б.Эсемлектәрҙән төп эсемлек — сәй.
Милли спорт төрҙәре
- Бәйге — 10 — 100 саҡырым араға сабыш (бер «саҡырым» яҡынса ярты километрға тиң. Ғәҙәттә икенсе кешегә ҡысҡырып саҡырырға мөмкин булған арауыҡҡа тиң була).
- Аламан-бәйге — алыҫ араларға ат сабышы (40 километр).
- Ҡонан-бәйге — ике йәшлек аттар уҙыштары.
- Юрға ярышы — юрғалар ярышы.
- Ҡыҙ ҡыуыу (ҡыҙ артынан ҡыуыу) — ҡыҙ менән егет араһында атта ҡыуышыу. Егет ҡыуып етеп, үҙенә оҡшаған ҡыҙҙы үбергә тейеш, быны эшләй алмаһа, ҡыҙ уны ҡыуып етеп, ҡамсы менән һуғырға тейеш.
- Күк бүре — егеттәрҙең кәзә түшкәһе өсөн көрәше, түшкәһен «ҡазанға» (шартлы ҡапҡа) еткерергә кәрәк.
- Тәңкә алыу
Ҡаҙаҡтар филателияла
1933 йылда СССР-ҙа «СССР халыҡтары» почта маркаларының этнографик серияһы сығарыла. Улар араһында ҡаҙаҡтарға арналған марка ла була.
Абылай хан
Кенесары Ҡасымов
Дина Нурпеисова
«СССР халыҡтары» серияһы (ҡаҙаҡтар), СССР почта маркаһы, 1933 йыл
Рәссам К. Тельжанов. Кокпар (көкпар), 1960..
«Милли йолалар һәм уйындар» серияһынан Ҡаҙағстандың «Ҡыҙ ҡыуыу» иҫтәлекле тәңкәһе, 2008 йыл
Толе-би
Ҡаҙыбәк бей
Айтәкә бей
Алия Молдагулова
Сакен Сейфуллин
Биржан-сал
Мусрепов Ғәбит Мәхмүт улы
Аубакиров Токтар Онгарбаевич
Багланова Роза Тажибаевна
Джансугуров Ильяс
Жумабаев Магжан
.jpg)
Галерея
Казахский ученый и просветитель Вәлиханов Чокан Чингисович
Икенсе донъя һуғышында танк бригадаһы командиры Ғәли Әҙелбәков
Ҡунаев Динмөхәмәт Әхмәт улы
Казахская эстрадная певица Роза Рымбаева
Ҡаҙаҡ продюсеры Алағузова Баян Максатовна
Ҡаҙаҡ йырсыһы Кудайберген Димаш
Ҡаҙаҡ йырсыһы Ерке Есмахан
Ҡаҙаҡ диаспораһы вәкилдәре Ҡытайҙа
Ҡаҙаҡтар Рәсәйҙә
Ҡаҙаҡ малайы Байконурҙа Наурыз байрамында милли кейемдә
Ҡаҙағстан Республикаһының почта маркаһындағы думбыра
Иҫкәрмәләр
- Толыбеков С. Е. Кочевое общество казахов в XVII — начале XX века: (политико-эконом. анализ). Алма-Ата, 1971; Султангалиева Г. С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (XVIII — начало XX вв.). Уфа, 2001.
Әҙәбиәт
- С. А. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка, Часть 1. — Алма-Атинский гос. педагог. ин-т им. Абая, 1959.
- Зиннятуллина Г. Ф. Духовные ценности казахов в контексте глобализационных процессов. // Вестник МГЛУ. 2013. № 11 (671). Сс. 188—196.
- Казахи // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с.: с илл. ISBN 978-5-287-00718-8
- Казахи // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноябрь 2014 на Wayback Machine
- Мендикулова Г. М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. — Алма-Ата, 1997. — 265 с.
- Турунбаева Ш. С. Цветовое восприятие и природные ассоциации в культуре казахов. // Мир науки, культуры и образования. 2011. № 5 (30) Сс. 335—338.
- Godfrey Lias[en]. Kazak Exodus. — London: Evans Bros., 1956. — 230 с.
- Muhambetova A. I. The Traditional Musical Culture of Kazahs in the Social Context of the 20th Century. // The World of Music. 1995. Vol.37. No.3. Pр. 1-19.
Һылтанмалар
- Шежире. Генеалогия казахов
- Откуда произошли казахи (по книге «Шакарим Кудайберды-улы. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий)». Архивировано из оригинала 3 март 2009 года.
- Казахи России. Архивировано из оригинала 25 февраль 2008 года.
- Ундасынов И. Н. История казахов и их предков 2013 йыл 2 июнь архивланған.
- Казахские поверья 2013 йыл 12 август архивланған.
- Ахметова Ш. К. «Пища казахов Западной Сибири: традиции и новации». Архивировано из оригинала 25 декабрь 2007 года. (про кухню российских казахов)
- Система личных имён казахов. Архивировано 26 июль 2014 года.
- Казахи. Обзор научной периодики Казахстана. Архивировано 12 декабрь 2013 года.
- Этническая структура казахов 2020 йыл 24 февраль архивланған.