Төрөктәр
Төрөктәр (төрөк.Türkler, берлектә Türk) — төрки телле халыҡ, Төркиәнең төп халҡы, Кипрҙа һаны буйынса икенсе урындағы этник төркөм. Дөйөм һаны яҡынса 81 миллион кеше[53]. Диндарҙарының күпселеге — сөнни мосолмандар (90 %), суфый тәриҡәттәре таралған.
| Үҙ атамаһы | төр. Türkler |
|---|---|
| Һаны һәм йәшәгән урыны | |
Барлығы: 65 000 000—81 000 000[53] | |
| Тел | |
| Дин | |
| Раса тибы | европеоид, монголоид расыһы ҡушылған |
| Халыҡ | |
| Туғандаш халыҡтар | әзербайжандар, Ҡырым татарҙары, төрөкмәндәр, гагауздар, ҡаҙаҡтар, үзбәктәр, ҡырғыҙҙар, татарҙар, башҡорттар, уйғырҙар, яҡуттар, мәсхет төрөктәре |
| Этник төркөм | мәсхет төрөктәре, кипр төрөктәре |
.svg){kind=small}
Этник тарихы
Төрки ҡәбиләләре күпләп күсенгәнгә тиклем Кесе Азия
Кесе Азияның этник составы бик сыбар була[54]. Б. э. т. I мең йыллыҡта Көнбайыш Анатолия халҡы өлөшләтә ерле халыҡтан, өлөшләтә гректарҙан тора. Гректар төбәкте б. э. т. IX быуатта үҙ колонияһына әйләндерә. Эллинлыҡ осорона бында йәшәгән халыҡтар тотошлай тиерлек греклашып бөтә. Рим осоронда ла хәл шул көйө ҡала[55]. Көнсығыш Анатолияла халыҡтың этник составы сыбарыраҡ була: гректарҙан тыш, унда лаздар, грузиндар, әрмәндәр, ҡурдтар, ғәрәптәр, ашшурҙар йәшәй[56]. Хәҙерге Төркиәнең көнсығышында һәм көньяғында Көнбайыш Әрмәнстан[55], Кесе Әрмәнстан[56] һәм Әрмән Киликияһы[59] урынлашҡан була, уларҙың халҡы нигеҙҙә этник әрмәндәрҙән тора[57].
Төрөк милләте барлыҡҡа килеү барышына б. э. I быуатында Алтайҙа һәм Үҙәк Азия далаларында хасил булған төркөттәрҙең теле ҙур йоғонто яһай. Төрки элементтары Кесе Азияға һәм Балҡанға һундар килгәндән һуң, IV быуат аҙағынан, үтеп инә башлай. Византия тарихсыһы Феофан Фракияла һәм Босфорҙа йәшәгән һундар тураһында яҙа[61]. Ә В. А. Гордлевский төркиҙәрҙең Кесе Азияға аяҡ баҫыу мәлен VIII-X быуаттарға индерә, ошо осорҙа бында һалаш, ҡарлуҡ, ҡаңлы, ҡыпсаҡ төрки ҡәбиләләре килгән тип фараз итә[58].
530 йылда Византия Анатолияға болғарҙарҙың бер өлөшөн индерә[63]. 577 йылда император Юстиниан, 620 йылда император Ираклий Византия сиктәрен фарсыларҙан һаҡлар өсөн Көнсығыш Анатолияға авар яугирҙәрен урынлаштыра[64]. Ғәббәсиҙәр ошондай уҡ маҡсатта Хөрәсән менән Урта Азиянан ислам динле төрки ҡәбиләләрен ҡабул итә.
Был төркиҙәр урындағы халыҡ араһында иреп юҡҡа сыҡһа ла, Анатолия менән Көнсығыш Фракияның төркиләшеүенә нигеҙ һала [65].
Сәлжүктәр осоро. Бейлектәр
Сәлжүктәрҙең баҫып алыу осорона төркиҙәр Кесе Азияға төньяҡ-көнбайыштан, Балҡандан үтеп инә, улар араһында бәшнәктәр (IX -XI быуаттарҙа), уздар (XI быуатта), ҡыпсаҡтар (XI-XII быуаттарҙа) була. Византия уларҙы сик буйҙарына урынлаштыра[58].
Төрки ҡәбиләләренең Кесе Азияға күпләп инеүе XI быуатта башлана. Сәлжүктәр артынан уғыҙҙар һәм төркмәндәр килә. Кесе Азияны баҫып алыуҙа ҡыныҡ, салғыр, әфшәр, ҡайы, ҡараман, байандыр һ. б. төрки ҡәбиләләре ҡатнаша. Айырыуса сәлжүк ырыуына ҡараған юлбашсылар етәкселегендәге ҡыныҡ ырыуы ҙур роль уйнай [59]. 1071 йылда сәлжүк солтаны Алып-Арыҫлан Манцикерт эргәһендә Византия императоры Роман IV Диогенды ҡыйрата һәм уның үҙен әсирлеккә ала. Был еңеү уғыҙ-төркмән ҡәбиләләренә Кесе Азияның төпкөлөнә үтеп инергә юл аса [60].
XI—XII быуаттарҙа бик күп төркиҙәр ултыраҡлыҡҡа күсә. Ошонан Кесе Азияның ныҡлы төркиләшеүе башлана [73]. Этногенезда гректар, әрмәндәр, грузиндар, шулай уҡ ғәрәп, ҡурд, көньяҡ славян, румын, албан һ. б. элементтар ҙа ҡатнаша [61][58].
XIV быуат башына Анатолияла тиҫтәләрсә үҙаллы дәүләт — бейлектәр барлыҡҡа килә, улар XVI быуатҡа тиклем йәшәй[76].
Төрөк милләтенең барлыҡҡа килеү мәсьәләһе
Н. А. Баскаков фаразынса, төрөк милләте XIII быуат аҙағында ғына барлыҡҡа килә[62]. А. Д. Новичев фекеренсә, был дата XV быуатҡа тап килә[59]. Д. Е. Еремеев төрөк милләтенең формалашыуы тамамланыу осоро тип XV быуаттың икенсе яртыһы — XVI быуат башын атай[81].
Хәҙерге төрөктәр ике төп компоненттан барлыҡҡа килгән: XI—XIII быуаттарҙа Кесе Азиянан һәм Фарсынан килгән күсмә төрки ҡәбиләләренән (нигеҙҙә уғыҙҙар һәм төркмәндәр) һәм ерле Кесе Азия халҡынан[61].
Ғосман осоро
Монгол баҫҡынсылыҡтары осоронда уғыҙҙарҙың ҡайы ҡәбиләһе хәрәзмшаһ Жәләл-әт-Дин менән көнбайышҡа сигенә һәм сәлжүк солтаны Румаға хеҙмәткә инә. 1230-сы йылдарҙа сотан ҡайы ҡәбиләһе юлбашсыһы Эртогрулға Сакарья йылғаһы буйында Византия сиге тирәһенән биләмәләр бирә, хакимдың һарайы Сёгют ҡалаһында урынлаша. Эртогрулдың улы Ғосман I -гә солтан 1289 йылда бей титулын тапшыра, ә 1299 йылда Ғосман I кенәзлеген үҙ аллы дәүләт тип иғлан итә[63], шулай итеп, ул тарихҡа Ғосман империяһы тип инеп ҡалған дәүләткә һәм яңы династияға нигеҙ һала. Яу менән йөрөгән Ғосман солтандары Кесе Азиялағы Византия биләмәләрен тартып ала, ә XIV—XV быуаттарҙа Балҡан ярымутрауын ҡулға төшөрә. 1453 йылда Мәхмәт II Фәтих солтан Константинополде ала һәм Византия империяһын юҡ итә.
1516 йылда ғосман солтаны Яуыз Сәлим I Мысырҙа мәмлүктәрҙе ҡыра һәм Мәмлүк солтанатын юҡ итә.
XVIII быуатта Ғосман империяһында кризис башлана.
Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғыш
Беренсе донъя һуғышында еңелгән Ғосман империяһының территорияһы бүлгеләнә. Мудрос солох килешеүенә ярашлы, Антанта Константинополде оккупациялай. Көнбайыш Анатолияға — грек ғәскәрҙәре, илдең көньяҡ-көнсығышына — француздар, Антальяға итальяндар инә. Анатолияның көнсығышында Әрмәнстан һәм Ҡурдистан бойондороҡһоҙ дәүләттәрен булдырыу күҙҙә тотола. Төрөктәргә Ҡара диңгеҙҙән Анкараға тиклемге биләмәләр генә ҡалдырыла.
Халыҡ араһында илде оккупациялауға ҡаршы милли-азатлыҡ һуғышы башлана. Уның башында Мостафа Кәмал паша тора[96].
Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәш кәмалсыларҙың еңеүе менән тамамлана.
1918—1923 йылдарҙағы милли-азатлыҡ хәрәкәте төрөктәрҙең милләт булып берләшеү процесын тамамлай[99]. Солтанлыҡ, һуңынан хәлифәлек бөтөрөлә. 1923 йылда Төркиә Республикаһы барлыҡҡа килә.
Кипрҙа
Төркиәнән ситтә иң ҙур төрөк общинаһы Кипрҙа бар. Икенсе донъя һуғышынан һуң гректар араһында тарихи грек территорияларын (энозис), шул иҫәптән Кипрҙы Греция менән берләштереү өсөн хәрәкәт башлана. Энозис доктринаһына яуап итеп, утрауҙағы төрөктәр «таксим», йәғни айырылыу, доктринаһын күтәрә.
Община-ара көсөргәнеш үҫеүе арҡаһында Кипрҙа ҡораллы берләшмәләр — грек ЭОКА-һы (Кипрҙы азат итеү милли ойошмаһы) һәм Төрөк оборона ойошмаһы барлыҡҡа килә. Грецияла 1974 йылда хәрби хунта ойошторған түңкәрелеш һөҙөмтәһендә утрауҙа власҡа ЭОКА милләтселәре килә, был төрөк ғәскәрҙәренең Кипрға инеүенә һәм уларҙың төньяҡ менән төньяҡ-көнбайыш өлөштәрен оккупациялауға килтерә. Төрөк ғәскәрҙәре биләгән территорияла 1983 йылда Төньяҡ Кипр Төрөк Республикаһы иғлан ителә.
Тел
Төрөк теле алтай телдәре ғаиләһенең төрки тармағына ҡарай. Н. А. Баскаков классификацияһына ярашлы, төрөк теле төрки телдәре уғыҙ төркөмөнөң уғыҙ-сәлжүк төркөмсәһенә инә; ә Е. С. Малов классификацияһынса, төрөк теле яңы төрки телдәренә ҡарай[64]. Альтернатив атама булараҡ төркиәтселәр араһында Türkiye Türkçesi (төрөк төркийе) тигән термин ҡулланыла. Шулай уҡ анатолия-төрөк теле тип тә йөрөтәләр. [65].
Төрөк теле ғағауыз, әзербайжан һәм төркмән телдәренә, ҡырым татар теленең көньяҡ яр буйы диалектына ныҡ яҡын.
Әҙәби төрөк теле XV—XVI быуаттарҙа иҫке анатолия-төрки теле нигеҙендә яралған. Уның тәүге ҡомартҡылары XIII быуатҡа ҡарай. Тәүге мәҙрәсәләр XIV быуатта (Изникта һәм Брусала) асылған, ләкин фәндәр ғәрәп телендә уҡытылған. Төрөк мәктәптәрендә төрөк теле 1839 йылда Rüştiye мәктәптәрен асҡас ҡына өйрәнелә башланған[66].
Ғосман теле
XX быуатҡа тиклем Ғосман империяһының әҙәби теле булып ғосман теле һаналған, ул төрөк һөйләш теленән ныҡ айырылған (ғосман. لسان عثمانى, lisân-ı Osmânî, төрөк. Osmanlı Türkçesi, Osmanlıca) һәм төрки телдәргә ҡараһа ла, 80—90 процентҡа ғәрәп һәм фарсы һүҙҙәренән торған. Иҫке ғосман теле үле сәлжүк теленең вариҫы булған.
Ғосман имләһе нигеҙенә ғәрәп яҙмаһы һалынған булған.
Төрөк теле
Төрөк телен ғәрәп-фарсы элементтарынан таҙартыу XVI быуатта уҡ башлана һәм XIX быуаттың икенсе яртыһында яңы этәргес ала.
Кәмалсылар телде ғәрәп һәм фарсы йоғонтоһонан азат итеү көрәшен башлай. Алфавитты үҙгәртеү тураһындағы мәсьәләне өйрәнеү маҡсатында Төркиәнең Министрҙар Советы 1928 йылдың 15 ғируарында Мәғариф министрлығы эргәһендә «Тел комиссияһы» (төрөк. Dil Encümeni) ойоштора, тик тиҙҙән ул таратыла. 28 июндә уның урынына «Алфавит буйынса комиссия» (төрөк. Alfabe Encümeni) ойошторола. Ул 8 һәм 12 июлдәге ултырыштарында латин графикаһына нигеҙләнгән алфавит проектын ҡабул итә.
1928 йылдың 1 ноябрендә парламент яңы алфавитты индереү тураһында закон сығара [67].
Хәҙерге төрөк алфавитында 29 хәреф (21 тартынҡы, 8 һуҙынҡы өн) һәм 2 орфографик билдә бар. 1932 йылдың 12 июнендә Ататөрк Төрөк лингвистик йәмғиәтен аса.
Төрөк теле диалекттары 2 төп төркөмгә бүленә[68]:
- көнбайыш йәки дунай-төрөк: адакале, адрианополь, босна һәм македон диалекттары
- көнсығыш анатолия: айдын, измир, ҡараман, кени, сивас диалекттары. Кипр диалекты менән Анкара ҡала һөйләше лә ошо төркөмгә инә.
Әҙәби тел нигеҙе итеп истанбул диалекты ҡулланыла, һуңғы ваҡытта уға ил баш ҡалаһы Анкара һөйләшенең йоғонтоһо арта.
Антропология
Төрөктәрҙең антропологик тибының нигеҙен ҙур европеоид расаһы составындағы балҡан-кавказ расаһының алғы азиат варианты тәшкил итә.[69]
Антропологик йәһәттән төрөктәрҙең күбеһе урта диңгеҙ расаһына ҡарай.
Мәҙәниәте
Әҙәбиәт
Төрөк телендәге тәүге яҙма әҫәрҙәр XIII быуат уртаһына ҡарай, әйткәндәй, Кесе Азиялағы төрки телле яҙма текстар тик суфыйсылыҡтыҡы була [70]. Иң боронғо әҫәр — Әхмәт Факиһтың «Яҙмыш китабы», уның уҡыусыһы Шәййад Хәмзә «Йософ һәм Зөләйха» поэмаһын ижад иткән[71]. Төрөк телендәге тәүге күренекле әҫәр — 1330 йылда Ашыҡ паша тарафынан яҙылған поэма-мәснәүи «Дәрүиш китабы»[70] .
XV быуат уртаһынан төрөк поэзияһы үҫешендә классик осор башлана. Ул XVII быуат башынаса дауам итә. Был осор әҙәбиәтен төрөк ғалимдары «дивандар әҙәбиәте» тип атай[72]. Был осор шағирҙары араһында — Хәмди Челеби, Әхмәт паша, Нәжәти, Мәсихи, Мәхмүт Баҡы һәм шағирә Миһри хатун.
XVII быуат башынан әҙәбиәттә сатира һәм дидактика көсәйә. 1728 йылда солтан Әхмәт III идараһы ваҡытында тәүге баҫма китап — ғәрәпсә-төрөксә һүҙлек нәшер ителә, ә солтан Мәхмүт II осоронда (1808—1839 йылдар) «Тәквими вакаи»[73] тигән тәүге гәзит сыға башлай.
Яңы төрөк әҙәбиәтенең башында яҙыусы һәм публицист Ибраһим Шинаси тора. Ул төрөк әҙәбиәтендәге тәүге драма әҫәрен — «Шағирҙың өйләнеүе» тигән бер шаршаулы сатирик комедия (1860) ижад итә[74]. Шинасиҙың эйәрсене, яҙыусы Намыҡ Кәмал төрөк романына башланғыс һала[75].
Яҙыусы Рәшат Нури Гөнтекиндең «Кәрлә турғай — йырсы ҡош» тигән романы киң билдәлелек ала, уның буйынса төшөрөлгән фильм совет һәм Рәсәй тамашасыһының да һөйөүен яулай.
Музыка
Традицион төрөк музыкаһы ғәрәп-иран мәҙәниәте менән бәйләнгән[76]. Шул уҡ ваҡытта төрөк музыка фольклоры башҡа төрки халыҡтар музыкаһы менән дә туғандаш. Мәҫәлән, мани (ябай ғына таҡмаҡтар), кошма төркө (лирик йыр) жанрҙары Урта Азияла, Ҡаҙағстанда, Әзербайжанда булған шундай уҡ жанрҙарға оҡшаш [71]. Халыҡ музыка сәнғәтендә ҙур булмаған диапазонлы, тигеҙ ритмлы ҡырыҡ һава (ҡыҫҡа көй) һәм киң диапазонлы, иркен ритмлы, аныҡ метроритмик схемаларға һыймай торған оҙон һава (оҙон көй) айырыла.
.JPG)
Ғосман империяһы осоронда оркестрлы хәрби музыка жанры барлыҡҡа килә. Ул империя ғәскәре хәрәкәт иткәндә, яу барғанда башҡарыла. XVIII быуат башында Европала яңысарҙар оркестры өсөн хас булған музыка ҡоралдары йыйылмаһы барлыҡҡа килә, уға ҙур барабан (дөңгөр), 2 кескәй барабан (сардар-нагара), 2 тәрилкә (зил), 7 баҡыр торба (бори) һәм 5 шалмей (зурнадер) инә. Яңысар музыкаһы үҙенсәлекле тембрҙар тупланмаһы булараҡ Европа опера һәм симфоник музыкаһына ҙур йоғонто яһай[77].
Төрөк музыкаһы үҫешенә энциклопедиясы ғалим, молдаван кенәзе Дмитрий Кантемир ҙур өлөш индерә. Ул төрөк милли музыкаһының музыкаль теоретигы һәм танылған композиторы булараҡ билдәле[76]. Уның төрөк музыкаһының төрлө жанрҙарында яҙылған әҫәрҙәре XIX быуат аҙағына тиклем киң таралған була[71].
XX быуатта төрөк музыкаһы Европала барлыҡҡа килгән яңы жанрҙар иҫәбенә байый. 1923 йылда Төркиә Республикаһын иғлан итеү менән профессиональ музыка йылдам үҫеш ала. Шул саҡта уҡ Истанбул муниципаль консерваторияһы[76], 1936 йылда — Анкара, 1951 йылда — Измир консерваториялары; 1928 Анкара оперетта театры асыла[71]. 1930-сы йылдарҙа композиторлыҡ мәктәбе барлыҡҡа килә. Биш төрөк (Әхмәт Аднан Сайгун, Жемал Рәшит Рәй, Үлви Жемал Эркин, Нәджил Кәзем Аҡсәс, Хәсән Фәрит Алнар) был мәктәптең иң билдәле вәкиле була. 1934 йылда Анкара халыҡ йорто сәхнәһендә беренсе милли төрөк операһы — Сайгундың «Фәридун» операһы ҡуйыла[76]. 1949 йылда Анкара дәүләт опера театры асыла.
Хәҙерге заман төрөк музыкаһы көнбайыш музыкаһының көслө йоғонтоһо аҫтында үҫә. 2003 йылда йырсы Сертаб Эренар Төркиәгә Евровидение йыр конкурсында еңеү килтерҙе.
Төрөк диаспораһы
Тарихҡа билдәле тәүге төрөк диаспораһы Ғосман империяһының вассалы булған Ҡырым ханлығында ярала. Ләкин XVIII быуатта Ҡырым Рәсәй составына ингәс, төрөктәр тулыһынса тиерлек ҡырым татарҙары этносына ҡушыла.
Әлеге мәлдә эре төрөк диаспоралары элек Ғосман империяһы составына ингән илдәрҙә бар. Ғәрәп илдәрендә (Мәғриб илдәре, Мысыр, Сүриә, Ираҡ) төрөктәр дини баҫымға дусар ителмәһә лә, туған телде өйрәнеү һәм Төркиә менән мәҙәни бәйләнештә тороу йәһәтенән ныҡлы сикләү кисерә.
Германиялағы төрөктәр
Германиялағы төрөк диаспораһы 1960-сы йылдарҙағы «иҡтисади мөғжизә» һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Ул саҡта Германияла халыҡ һаны кәмей, ә эшсе ҡулдарға ихтыяж арта бара. Шул сәбәпле Германияға төрөктәр күпләп килә.
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Еремеев Д. Е. Этногенез турок: (Происхождение и основные этапы этн. истории). — М.: Наука, 1971. — 272 с.
- Турки 2016 йыл 13 апрель архивланған. // Этноатлас Красноярского края 2014 йыл 29 ноябрь архивланған. / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3.