Шэньчжэнь

Баштараҡ балыҡсылыҡ менән кәсеп иткән байюэ (百越) ҡәбиләләре йәшәгән был ерҙәргә б.э.т. III быуаттан ҡытай колонистары юллана. Хань династияһы осоронда дәүләт тоҙ сығарған ошо биләмәләр император яҡлауы аҫтында була. Әйткәндәй, исеме үк «тоҙ яланы» тип тәржемә аталған Яньтянь (盐田) ҡалаһынан көнбайышҡараҡ Чжуцзян йылғаһы ярҙарында әле лә тоҙ сығарыла. Хань империяһы ваҡытында һәм Өс батшалыҡ осоронда бындағы Баоань һәм Дунгуань райондары берҙәм Боло (Bóluó йәки 博羅) өйәҙе составында була. IV быуатта Көнсығыш Цзинь династияһы дәүерендә айырым Баоань өйәҙе ойошторола. Ул хәҙерге Шэньчжэнь һәм Дунгуань ҡалалары биләмәләрен алып торған Дунгуань (Dōngguān, Tung Kwun или 東官) провинцияһына инә. Уның үҙәге бөгөнгө Наньшань районы урынындағы Наньтоу (Nántóu, 南頭) ҡалаһында була, аҙағыраҡ ул Баоань (Po On, 寶安), Дуньмэнь (Tuen Mun, 屯門) һәм Синьань (San On, 新安) булып билдәлелек ала. VIII быуат йылъяҙмасылары яҙып ҡалдырғанса, Наньтоу Кантонға барыусы сит ил караптары өсөн туҡталҡа булған, ә урындағы гарнизон Чжуцзян йылғаһы дельтаһының көньяғын һаҡлаған. Тан династияһы хакимлек иткән 757 йылда Dōngguān (東官) провинцияһының исеме Dōngguǎn (東莞) итеп үҙгәртелә^{[7][8][9][10]}.

Этимология

Ҡала атамаһы шэнь» и «чжэнь» иероглифтары ҡушылыуҙан яһалған һәм беҙҙеңсә тәржемәлә «тәрән соҡор» тигән мәғәнә бирә (урындағы халыҡ телендә «чжэнь» йәки «чонг» һуғарыу системаһын аңлата). Шэньчжэнь тәүге тапҡыр 1410 йылда Мин империяһы заманында телгә алына. Ҡала халҡы был исем менән бары тик уның иҫке өлөшөн — һуғарып эшкәртелгән Дунмэн (Лоху) урамы тирәһен генә атап йөрөтә. 2010 йылдың июленә тиклем «Шэньчжэнь» ике төрлөрәк мәғәнәлә ҡулланылып йөрөнө: 1) ҡаланың дүрт районын үҙ эсенә алған «Шэньчжэнь Ирекле иҡтисад зонаһы» (рус. Шэньчжэньская СЭЗ — Свободная экономическая зона) һәм 2) ҡала сите райондары ла ингән субпровинциаль әһәмиәтендәге ҡала. Бөгөн иһә «Ирекле иҡтисад зонаһыһына» ҡаланың бар биләмәһе лә инә^[9][11][12].

Географик урыны

Шэньчжэнь Ынйы (Чжуцзян) йылғаһы дельтаһында урынлашҡан, көньяҡтан Гонконг, төньяҡ-көнбайыштан Дунгуань ҡалаһы менән сиктәш (уларҙың икеһенең дә үҙәгенә тиклем 60 саҡрым), төньяҡ-көнсығыш сиктәше — Хойчжоу ҡалаһы. Дунгуань ҡаланы Гуандун провинцияһы үҙәге Гуанчжоу ҡалаһынан «айырып» тора (Шэньчжэнь менән Гуанчжоу үҙәктәре араһы 100 саҡрымға яҡын). Ынйы йылғаһының ҡаршы ярында 60 саҡрым көньяҡ-көнбайышта Чжухай һәм Макао ҡалалары урынлашҡан^[3]. Гонконг менән сик Шэньчжэнь (Шамчунь, ҡытайса 深圳河) һәм Шатоуцзяо (Шатаукок, ҡытайса 沙頭角河) йылғалары буйлап үтә. Ҡала майҙаны 1989 км² (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 1953 йәғни 2050 км²^[9][13]).

Климаты

Шэньчжэнь Ҡытайҙың субтропик өлөшөндә, Төньяҡ тропик биләмәләрҙә урынлашҡан. Уның климаты эҫе һәм дымлы. Көньяҡ Ҡытай диңгеҙенең тәьҫиренән төбәктәге ҡыш йомшаҡ һәм сағыштырмаса ҡоро, ҡырауҙарһирәк була. Яҙ башы һәм көҙҙөң һуңғы өлөшө, ҡағиҙә булараҡ, шулай уҡ ҡоро, ә апрелдән яуым-төшөм күләме ҡырҡа арта һәм «ямғыр миҙгеле» октябрь урталарына тиклем һуҙыла (яҙ көндәре йәшенле һәм томанлы була). Йәй — иң муссонлы (диңгеҙҙән иҫкән ел) осоро, был ваҡытта һәм көҙ башында (июндән октябргәсә) ҡалаға йыш ҡына көнсығыш диңгеҙ ҡойондары (тайфундар) ябырыла.

Ҡалаға сәйәхәт өсөн иң матур саҡ һалҡынса һәм ҡоро булған октябрҙән декабргәсә. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм күләме 1933—2214 мм, һауаның уртаса ҡышҡы температураһы 15—17 градус йылы, яҙын — 18—26, йәй — 28—30, көҙ— 27—21 градус (йыллыҡ уртаса температура 22,4—22,9 градус йылы)^[3][14][15].

1980 йылда Шэньчжэнь «Ирекле иҡтисад зонаһы» ойошторолғандан һуң ҡала халҡы үтә йылдам үҫә башлай: әгәр ҙә 70-се йылдар аҙағында унда 314,1 мең кеше йәшәһә (ҡаланың үҙендә, йәғни бөгөнгө Лоху, Футянь, Наньшань һәм Яньтянь райондарында — 30 меңгә яҡын), 1982 йылда — 351,9 мең, 1991-ҙә — 1 214,8 мең, ә инде 2000 йылда — 7 008,4 меңгә етә. 2010 йылда ҡала халҡы 10 358 мең кеше була (бер кв.километрға — 5201), ҡаланың үҙендә — 3 538 мең (бер кв.километрға — 8588 кеше)^[17][18][19]. Даими яңы күсеп килеүселәр иҫәбенә 2010 йыл аҙағына халыҡтың дөйөм һаны 13,22 миллионға етә, шуларҙың ни бары 2,5 млн-дан күбәрәгендә генә «хукоу» була (йәшәгән урында теркәлеү һәм даими йәшәгән булып иҫәпләнеү), ә 7,8 млн-дан артығы, иҫәпкә алынып, завод ятаҡтарында һәм эш урынынан бирелгән фатирҙа йәшәгән хеҙмәт мигранттары, тағы ла 2,8 млн-дан артығыраҡ кеше бөтөнләй теркәлеүһеҙ йәшәй^[3][20]. Шэньчжэнь Гуандун провинцияһында мигрантарҙың күплеге арҡаһында путунхуа һөйләү теле өҫтөнлөк алған берҙән бер ҡала. Бында шулай уҡ кантон диалекты һәм инглиз теле (айырыуса чиновниктар, белгестәр, бизнесмендар һәм йәштәр араһында) киң таралған. Ҡаланың көнсығыш өлөшөндә кантон һөйләшенең хакка^[3] менән ҡушылмаһы булған дапэн (大鵬話) диалекты ҡулланыла.

Милли состав

Хакка халҡы вәкилдәре бөгөнгө Шэньчжэнь тирәһенә Үҙәк Ҡытайҙан XVII быуат аҙағында күсенә башлай. Цин ғәскәренең яр буйҙарындағы бар халыҡты тиерлек ҡыуып таратҡан 1661—1669 йылдарҙағы «Ҙур таҙартыу»ҙан («Большая чистка) һуң хаккалар буш ҡалған ерҙәргә йүнәлә һәм тиҙҙән өйәҙ халҡының яртыһын тәшкил итә. XIX быуатта улар йыш ҡына гуандундар менән һуғыша, шуға ла торған урындарын нығыта. Бөгөн хакка ауылдары һәм кварталдары Лунган, Пиншань, Дапэн, Яньтянь һәм Баоань райондарында һаҡланып ҡалған^{[21][22][23][24]}. 1980 йылда Ирекле иҡтисад зонаһы ойошторолғас, Гуандундың үҙәк райондарынан һәм Ҡытайҙың башҡа провинцияларынан (бигерәк тә Хунань, Цзянси һәм Сычуань), шул иҫәптән хуэйцзу һәм уйғырҙарҙан торған күсенеүселәр ағымы Шэньчжэнға юллана. 2009 йыл уртаһына ҡалала 600 меңдән артыҡ аҙ һанлы милләттәр кешеләре рәсми йәшәй; улар араһында күпселекте чжуан, туцзя, мяо, дун һәм яо вәкилдәре күселекте тәшкил итә, шулай уҡ хуэйцзу, манжур, монгол, буй, корейҙар һәм башҡа халыҡтар бар^[25].

Иҡтисад реформалары башланғансы Шэньчжэнь ҡалаһы Баоань (宝安县/寶安縣) өйәҙе составына ингән була, 1979 йылдың ноябрендә Гуандун провинцияһы хөкүмәтенә бойһондорола, ә 1980 йылдың майында рәсми нигеҙҙә Ҡытайҙың киң иҡтисади иреклектәргә эйә тәүге айырым иҡтисад зонаһына әйләнә. 1988 йылдың ноябренән Шэньчжэнь провинция кимәлендәге иҡтисади хоҡуҡлы административ берәмек (ҡала) статусын ала, 1992 йылдың февралендә үҙәк власть муниципаль хөкүмәткә урындағы ҡанун һәм ҡарарҙар ҡабул итеү хоҡуғын бирә^[7].

Бөгөн Шэньчжэнь 10 (区 йәки Qū) районға бүленгән^[26]:

1979 йылда тәүге район Лоху^[27], 1993-тә — Лунган^[28], 1998-ҙә — Яньтянь^[29], 2007-лә — яңы район Гуанмин^[30], ә 2009 йылда — яңы район Пиншань^[31]. ойошторола. Тәүҙә «Махсус иҡтисад зонаһы» Лоху, Футянь, Наньшань һәм Яньтянь райондарын ғына үҙ эсенә алған булһа, 2010 йылдың июленән, биш тапҡырға тиерлек (396-нан 1953 км² тиклем) зурайып, ҡаланың бөтә райондарына ла киңәйтелә. 2011 йылдың декабрендә тағы ла ике яңы район ойошторола — Дапэн (Лунган районы юрисдикцияһында) һәм Лунхуа (Баоань районы юрисдикцияһында)^[32][33][34].

Райондарҙың ҡыҫҡаса характеристикаһы

Ҡала райондары

• Футянь — Шэньчжэндең административ һәм мәҙәни үҙәге булыу менән бергә ҡаланың яңы эшлекле, сауҙа һәм халыҡ йәшәгән районы; үҙ сиратында түбәндәге ваҡ райондарҙан тора: Футянь, Хуацянбэй, Наньюань,

Юаньлин, Шатоу, Сянмиху, Мэйлинь, Лянхуа һәм Хуафу.

• Лоху — Шэньчжэндең иҫке өлөшөн алып торған сауҙа-финанс һәм транспорт үҙәге; түбәндәге ваҡ райондарҙан тора: Дунмэнь, Сунган, Циншуйхэ, Дунсяо, Дунху, Хуанбэй, Наньху, Гуйюань һәм Ляньтан.
• Наньшань — порт районы, сәнәғәттең юғары технология тармаҡтары, күңел асыу, мәғариф һәм фән үҙәге. Ваҡ райондары: Наньшань, Наньтоу, Шахэ, Чжаошан, Юэхай, Таоюань, Сили, Шэкоу, Чивань һәм Мавань.
• Яньтянь — порт-сәнәғәт, күңел асыу һәм халыҡтың йәшәү районы, дүрт ваҡ райондан тора: Яньтянь, Шатоуцзяо, Мэйша һәм Хайшань).

Ҡала яны зонаһы

• Баоань — сәнәғәт һәм халыҡтың йәшәү районы, бында халыҡ-ара аэропорт урынлашҡан.
• Лунган — сәнәғәт һәм халыҡтың йәшәү районы.
• Гуанмин — сәнәғәт һәм халыҡтың йәшәү районы.
• Пиншань — сәнәғәт һәм халыҡтың йәшәү районы.
• Лунхуа — сәнәғәт һәм халыҡтың йәшәү районы.
• Дапэн — милли парк, пляждар урынлашҡан, утрауҙары һәм диңгеҙ продуктары менән билдәле ял зонаһы.

Ирекле иҡтисад зонаһы ойошторолғандан һуң Шэньчжэнь экспортҡа йүнәлтелгән сәнәғәт йәйелдереүсе халыҡ-ара корпорациялар менән бер рәттән туған телдәре контон диалекты булған хуацяо эшҡыуарҙарын да үҙенә тартыусы урынға әйләнә. Бигерәк тә арзан ер хаҡы һәм осһоҙ эшсе көстәр менән ул күрше Гонконг юнселдәрен ылыҡтыра^[35].

90-сы йылдар аҙағында өҫтөнлөктәр бер ни тиклем үҙгәрә: осһоҙ экспорт тауарҙары етештереүгә аҡса һалыу урынына корпорациялар бихисап күләмле ҡытай баҙарына ҡарата борола. Был осорҙа ҡаланың торлаҡ һәм коммерциялы күсемһеҙ милек баҙары ныҡлап үҫеш ала, һәм ул башлыса байыған урта синыфҡа йүнәлеш ала. Бында шулай уҡ төп урынды Гонконг кампаниялары биләй. Яңы мең йыллыҡ башына Шэньчжэнгә йүнәлтелгән барлыҡ капитал һалыуҙарҙың 70 процентҡа яҡыны, ә экспортҡа тауар етештергән тармаҡтарҙа — 95 процентҡа ҡәҙәре уларҙың өлөшө була. Хәҙерге ваҡытта ҡала иҡтисадының этәргестәре — юғары технологиялы сәнәғәт, логистика (тауар һәм хеҙмәттәрҙе тәьмин итеүсенән ҡулланыусыға еткереү) һәм финанс хеҙмәттәре. 2010 йылда биотехнологик тармаҡытың, яңы энергетиканың һәм интернет-индустрияның үҫеш кимәле 30, 24,2 һәм 29,3 процент тәшкил итә, ә дизайн өлкәһендә 60 мең кеше мәшғүл була ^{[3][36][37][38][39]}.

Диңгеҙ судоходствоһы

2010 йылға Шэньчжэнь контейнер тауарҙары әйләнеше буйынса донъяла дүртенсе һәм Ҡытайҙа Шанхай менән Гонконгтан ҡалып өсөнсө диңгеҙ порты ине ^[40]. Ҡаланың төп диңгеҙ порты райондары: Яньтянь (Yantian), Шатоуцзяо (Shatoujiao), Шэкоу (Shekou), Чивань (Chiwan), Мавань (Mawan), Дунцзяотоу (Dongjiaotou), Фуён (Fuyong), Сядон (Xiadong), Шаючон (Shayuchong) һәм Нэйхэ (Neihe). Причалдарҙың дөйөм оҙонлоғо 22 километрҙан ашыу. Шэньчжэндә өс ирекле сауҙа зонаһы (таможня зонаһы) — Яньтянь, Футянь һәм Шатоуцзяо зоналары ^[41][42][43], шулай уҡ алты логистика паркы урынлашҡан. «China Merchants Holdings» корпорацияһы Чивань һәм Шэкоу контейнертерминалдарын һәм в Шэкоу яғыулыҡ терминалын контролдә тота. Шулай уҡ уның ҡул аҫтында булған Шэньчжэнь паром терминалынан (урынлашҡан урыны Шэкоу), паромдар һәм һыу аҫты ҡанатлы суднолар пассажирҙарҙы Гонконг, Чжухай, Макао һәм Гуанчжоуға алып бара (терминалға аэропорт һәм төп тимер юл вокзалынан автобус йөрөй)^[44]. 2004 йылда порт аша 135 млн тонна йөк үткән (алдағы йыл менән сағыштырғанда үҫеш — 20,3 %), тышҡы сауҙа әйләнеше 88,5 млн тонна (үҫеш — 30,5 %), контейнер терминалдарының тауар әйләнеше 13,6 млн TEU-нан артыҡ (үҫеш — 28,2 %). Пассажирҙәр ағымы 3,45 млн кешене тәшкил итә (үҫеш — 40,2 %)^{[45][46][47][48][49][50]}. 2009 йылда Шэньчжэнь порты контейнер терминалдарының тауар әйләнеше 18,25 млн TEU, 2010 йылда — 22,51 млн TEU[152]. 40 халыҡ-ара контейнер компанияһы портты үҙҙәренең 150 суднолар йөрөү юлына индергән^[51].

Шэньчжэнь порты

	Шэньчжэнь Викимилектә
	Шэньчжэнь Викияңылыҡтарҙа
	Шэньчжэнь Викигид

• Официальный сайт правительства Шэньчжэня
• Шэньчжэнь на Wikimapia
• Фото Шэньчжэня
• Аэровидеосъемка Шэньчжэня: Shenzhen & Hong Kong Sky View