Әл-Фараби

Фарабиҙың тормошо тураһында мәғлүмәт бик аҙ. Уларҙың да бер өлөшө, башҡа тарихи шәхестәрҙеке кеүек, легенда булып тора. Фарабиҙың вафат булған йылы менән Дамаскҡа күскән ваҡыты ғына асыҡ, башҡа даталар яҡынса ғына билдәле. Фарабиҙың биографияһына ҡағылышлы сығанаҡтар XII—XIII быуаттарҙа ғына яҙылған. Фарабиҙың биографтары араһында Бейхаки, Кифти, Ибн Аби Үсейбиә, Ибн Хелликан бар.

Фарабиҙың ниндәй милләткә ҡарағанлығын асыҡлау өсөн дә мәғлүмәт етешмәй^[7].

Фараби Фараб тигән ерҙә (хәҙ. Отрар, Көньяҡ Ҡаҙағстан), Арыс йылғаһы Һырдаръяға ҡойған урында тыуған тип иҫәпләнелә^[8]. Фарабиҙың замандашы Ибн Һауҡал билдәләгәненсә, Фараб округы ҡалаларына Весидж инә, сығышы менән Әбү-Наср әл Фараби нәҡ шунан.

Башланғыс белемде Фараби тыуған төйәгендә алғандыр тип фараз ителә. Булған мәғлүмәттәргә ярашлы, Урта Азиянан сығып киткәнсе Фараби Шашта (Ташкент), Сәмәрҡәндтә һәм Бохарала булған, һуңғыһында күпмелер ваҡыт уҡыған һәм эшләгән^[9][10].

Белем алыуын дауам итер өсөн философ Ғәрәп хәлифәлегенең мәҙәни үҙәге һәм баш ҡалаһы Бағдадҡа йүнәлә. Юл ыңғайы Ирандың Исфаһан, Хамадан, Рей (Тәһран) ҡалаларына һуғыла. Бағдадта Фараби хәлиф әл-Мөҡтәдир хакимлыҡ иткән осорҙа (908—932) төпләнә һәм фәндең төрлө тармаҡтарын, телдәрҙе өйрәнә башлай. Уның медицинаны, логиканы һәм грек телен өйрәнгәне билдәле.

Бағдадта Йүһәннә ибн Хәйлән һәм антик текстарҙы ғәрәпсәгә тәржемә иткән Әбү Бишр Матта Әл-Фарабиҙың остазы булалар. Үсейбиә белдергәненсә, Хәйләнде Фараби Аристотель мираҫын тапшырыусы тигән. Әбү Башр логика уҡытҡан.

Тиҙҙән Фараби билдәле ғалимға әүерелә. 941 йылда Дамаскиға күсә, ҡалған бөтә ғүмерен шунда үткәрә. Дамаскиҙа Фараби элегерәк башлаған "Яҡшы ҡала тураһында трактат"ын тамамлай. Дамаскиҙа Фарабиҙың тормош-көнкүреше тәүҙә еңелдән булмағандыр. Әҙәбиәттә уның баҡса ҡарауылсыһы булып эшләүе, ғилми эшмәкәрлек менән төндәрен генә шөғөлләнеүе тураһында хикәйәләүҙәр бар. Төн эшләр өсөн шәмде лә эшләп алған аҡсаһына һатып алыр булған. Әммә тиҙҙән ул бағыусы таба. Халебтың хакимы, үҙ заманының алдынғы ҡарашлы кешеләренә булышлыҡ итеүсән Сәйфетдәүл Али Хамдани (943—967) була ул. Атап әйткәндә, ул Шәреҡ шағирҙарынан Әбү Фирасҡа, Әбүл Ғәббәс ән-Намиға, Әбүл Фараж әл-Ваваға, Әбүл Фәтх Абул Кушужимға, ән-Нәшигә, әр-Раффиға, Ибн Нубатаға, әр-Рәкигә, Абдуллаһ ибн Халавейхигә, Әбү-т-Тайиб әл-Лөғәви әл-Фарисаға һәм башҡаларға бағыусылыҡ итә. Әйткәндәй, Фараби һарай ғалимына әүерелмәй һәм Халебҡа күсмәй, унда Дамасктан килеп кенә йөрөй. 949—950 йылдарҙа Фараби Мысырҙа була.

Фарабиҙың вафаты тураһында ике версия бар. Беренсеһенә ярашлы, ул Дамаскта үҙ үлеме менән мәрхүм булған, икенсеһе буйынса, Аскаланға барышлай юлбаҫарҙар тарафынан үлтерелгән^[11]. Шулай уҡ Фарабиҙың дин йолаһы буйынса ерләнмәгәнлеге билдәле^[12]. Әммә ҡайһы бер мосолман авторҙары Фарабиҙы тоғро мосолман итеп күрһәтергә тырыша^[13].

Фарабиҙың шәкерттәре — Бағдадтағы Яхъя ибн Ади менән Алепполағы Ибраһим ибн Ади телгә алына. Остаздарының вафатынан һуң улар Фараби трактаттарына ла, грек философтары хеҙмәттәренә лә аңлатмалар яҙыуҙы дауам итә.

Философия

Әл-Фараби көнсығыш перипатетизмына, йәғни аристотелизмына, нигеҙ һалыусы булараҡ билдәле ^[14].Шунлыҡтан уның йәшәйешкә ҡағылышлы ҡараштары аристотелизм һәм неоплатонизм идеяларына яҡын.

Әбү Наср әл-Фараби тәғлимәтенә ярашлы, бөтә булған нәмәләр үҙ-ара сәбәп һәм эҙемтә бәйләнеше менән бәйләнгән алты башланғыс баҫҡысҡа бүленә. 

Башланғыстар ике төрлө була: ихтимали барҙар һәм ихтыяжи барҙар. Беренсе төргә асылдарынан уларҙың булыу ихтыяжлығы сыҡмаған әйберҙәр, икенсеһенә асылдарынан уларҙың булыу ихтыяжлығы сыҡҡан әйберҙәр инә. Ихтимал булыуға ҡағылышлы бөтә нәмә булыу өсөн ниндәйҙер сәбәпкә мохтаж. Был сәбәп тип донъяны мәңге итеп яралтҡан берҙән-бер алла иҫәпләнә. 

Башҡа сәбәптәргә күплек хас. Беренсе сәбәптән икенсе сәбәптәр — күк есемдәре — хасил була Йыһан аңы өсөнсө сәбәп булып тора, ул йыһанды «аҡылы булған хайуан» кеүек итеп хәстәрләй һәм уны камиллыҡҡа еткерергә тырыша. Башҡа сәбәптәр реаль ер предметтары менән бәйле. 

Әл-Фарабиҙың философик хеҙмәттәре:

• «Субстанция тураһында һүҙ»
• «Һорауҙар асылы»
• «Ҡанундар тураһында китап»
• «Ғаләм хәрәкәтенең даимилығы тураһында китап»

• «Аҡылдың мәғәнәһе тураһынд»
• «Йәштәрҙең аҡылы тураһында китап»
• «Логика буйынса ҡыҫҡартылған ҙур китап»
• «Логикаға инеш китабы»
• «Дәлилдәр китабы»
• «Силлогизм шарттары тураһында китап»
• «Рух асылы тураһында трактат»
• «Төштәр тураһында һүҙ»
• «Яҡшы ҡалала йәшәүселәрҙең ҡараштары тураһында трактат»

• «Фәндәрҙең билдәләмәһе һәм классификацияһы тураһында китап»
• «Фәлсәфәнең мәғәнәһе тураһында китап»
• «Фәлсәфә өйрәнеү өсөн нимә белергә кәрәклеге тураһында китап»
• «Фәлсәфәгә иҫкәрмәләр»

Өлгөлө ҡала-дәүләт тураһында тәғлимәт

Әл-Фарабиҙың социаль-этик трактаттары араһында ижтимағи тормош тураһындағы тәғлимәткә арналғандары байтаҡ  («Яҡшы ҡалала йәшәүселәрҙең ҡараштары тураһында трактат», «Бәхеткә өлгәшеү тураһында китап», «Бәхет юлдарын күрһәтеү», «Граждан сәйәсәте», «Һуғыш һәм тыныс тормош тураһында китап», «Йәмғиәтте өйрәнеү китабы», «Яҡшы холоҡтар тураһында»). Грек философтарының, бөтәһенән элек Платон менән Аристотелдең  сәйәси һәм этик ҡараштарына таянып һәм боронғо Шәреҡтең  социаль идеяларын ҡулланып, әл-Фараби йәмғиәт ҡоролошоноң төҙөк системаһын эшләй. 

Яҡшы ҡалалар башында философ хакимдар тора, бер үк ваҡытта улар дини йәмәғәтселек етәксеһе лә була. Яҡшы ҡалаларҙа унда йәшәгән бөтәһен дә бәхетле итергә ынтылалар, унда изгелек һәм ғәҙеллек хөкөм һөрә. Яҡшы ҡалаларға Фараби наҙан ҡалаларҙы, халҡы ысын бәхет тураһында бер ни ҙә белмәгән һәм уға һис бер ынтылмаған, тик тән һаулығы, кәйеф-сафа, байлыҡ һәм ләззәт артынан ҡыуған ҡалаларҙы ҡаршы ҡуя. 

Музыка

Фараби музыка ғилеменә ҙур өлөш индерә. Был өлкәләге төп хеҙмәте  — «Музыка тураһында ҙур китап»  — Көнсығыш музыкаһы һәм боронғо грек музыкаль системаһы тураһында ҡиммәтле мәғлүмәт сығанағы булып тора. Китабында Фараби музыкаға ентекле билдәләмә бирә, уның категорияларын аса, музыкаль әҫәрҙе хасил иткән элементтарҙы тасуирлай. 

Әл-Фараби шулай уҡ «Музыка тураһында һүҙ» һәм «Ритмдарҙы классификациялау тураһында китап» яҙған.

Математика һәм астрономия

Әл-Фараби  Евклид һәм Птолемей хеҙмәттәренә аңлатмалар яҙған. «Геометрик төҙөлөштәр буйынса ҡулланма», «Йондоҙҙарҙың хөкөмдәрендә дөрөҫ булғандар һәм дөрөҫ булмағандар тураһында трактат» Фараби хеҙмәттәре булып тора.

Тәбиғәт фәндәре

• «Бушлыҡ тураһында һүҙ» (моғайын, вакуум тураһында тарихта беренсе хеҙмәттер)
• «Физика фәне элементтары тураһында юғары фекерләүҙәр китабы»
• «Химия сәнғәте кәрәклеге тураһында»
• «Хайуандарҙың ағзалары тураһында»
• «Кеше ағзалары тураһында»

Филология

• «Яҙыу сәнғәте тураһында китап»
• «Шиғыр һәм риторика тураһында китап»
• «Хәрефтәр һәм өндәр тураһында»
• «Риторика тураһында китап»
• «Каллиграфия тураһында китап»
• «Һүҙлектәр тураһында»

• Ҡазағстандағы ҙур уҡыу йорто — Ҡаҙағстан Милли университеты уның исемен йөрөтә.
• Әл-Фараби исемендәге Шымкент мәҙәниәт педагогия институты.
• Ҡазағстандың күп ҡалаларында уның исемен йөрөткән урамдар бар. 
• Алма-Ата һәм Төркөстан ҡалаларында һәйкәл ҡуйылған. 
• 1975 йылда Мәскәүҙә, Алма-Атала һәм Бағдадта киң халыҡ-ара күләмдә Әл-Фарабиҙың тыуыуына 1100 йыл тулыу юбилейы үткәрелде.