Алей
Алей — тлушч з пладоў і насеньня расьліны. Складаецца на 95—97% з трыгліцэрыдаў (поўных этэраў гліцэрыны) вышэйшых тлустых кісьляў, пераважна С16 і С18, і свабодных тлустых кісьляў, фасфатыдаў, воску, токафэролаў, вітамінаў (А, D, Е і К) і пігмэнтаў. Зьяўляецца афарбаваным рэчывам у вадкім, мазепадобным або цьвёрдым выглядзе. Некаторыя віды зьяўляюцца атрутнымі. Палімэрызуецца пры награваньні да +250°C — +300 °C або пад узьдзеяньнем тлену паветра, пры паглынаньні 30% якога зазнае прагарканьне. Атрымліваецца са здробненага насеньня і мякаці пладоў алейных расьлінаў шляхам прасаваньня або экстрагаваньня арганічным рашчынальнікам з наступнай ачысткай адстойваньнем, фільтрацыяй, апрацоўкай вадой (гідратацыя), рашчынай шчолачаў (рафінаваньне) і вадзяной парай пад вакуўмам (дэзарацыя). Выкарыстоўваецца ў якасьці харчовага выраба для прыгатаваньня кансэрваў і маянэзаў. У гідраваным выглядзе — для маргарынаў. Прымяняецца ў вытворчасьці алкідных смолаў, гліцэрыны, лакаў, мыла, пакостаў, сікатыву, тлустых кісьляў і фарбаў. Служыць вяжучым рэчывам касмэтычных і лекавых мазяў[1].
Віды
Паводле высыхальнасьці:
- высыхальны — акісьляецца на паветры і ўтварае гладкую, празрыстую, смалападобную цягучую стужку; нерашчынальны ў арганічнай рашчыне і мае ёдны лік між 150-200 (ільняны, канапляны і тунгавы);
- паўвысыхальны — марудна ўтварае мяккую, ліпкую стужку (кукурузны, кунжутавы, макавы, рапсавы, сланечнікавы і соевы);
- невысыхальны — пры нагрэве адсутнічае загушчэньне і ўтварэньне стужкі; мае ёдны лік да 100 (аліўкавы, арахісавы, гарчычны, какававы, какосавы, пальмавы і рыцына).
Паводле апрацоўкі:
- нерафінаваны,
- рафінаваны,
- сыры[1].
Паводле паходжаньня:
- з насеньня — абрыкосавы, арахісавы, арэхавы, баваўняны, вінаградны, вішнёвы, гарбузовы, гарчычны, ільняны, кавуновы, какававы, канапляны, касторавы, кедравы, кукурузны, кунжутавы, макавы, мігдалавы, пальмавы, пшанічны, рапсавы, рыжаковы, рысавы, сланечнікавы, тунгавы і фісташкавы;
- зь мякаці пладоў — авакадавы, абляпіхавы, аліўкавы, арганавы, какосавы і сафлоравы.
Паводле агрэгатнага стану:
- вадкі — абляпіхавы, ільняны, кавуновы, касторавы, кукурузны, макавы, мігдалавы, рапсавы, сланечнікавы, соевы і тунгавы;
- цьвёрды — арахісавы, какававы, какосавы і пальмавы.
Паводле складу тлустых кісьляў:
- алеінавы — багаты на алеінавую кісьлю: абрыкосавы, авакадавы, аліўкавы, арахісавы, аўсяны, рысавы, сафлоравы і фісташкавы;
- лінолевы — пераважае лінолевая кісьля: вінаградны, гарбузовы, канапляны, кедравы, кукурузны, пшанічны і сланечнікавы;
- альфа-ліналенавы — з павышаным утрыманьнем альфа-ліналенавай кісьлі: гарчычны, ільняны, пшанічны, рыжаковы, соевы, сьвірэпны і шыпшынавы;
- гама-ліналенавы: агурочнікавы (бурачнікавы) і чорнапарэчкавы;
- ляўрынавы — зьмяшчае ляўрынавую і іншыя нізкамалекулярныя кісьлі: какосавы і пальмаядравы;
- пальмітынавы — з высокім утрыманьнем пальмітынавай кісьлі: баваўняны, какававы і пальмавы;
- эрукавы — зьмяшчае эрукавую, нэрвонавую і эйказенавую кісьлі: гарчычны і сьвірэпавы;
- алеінава-лінолевы — зьмяшчае супастаўную колькасьць алеінавай і лінолевай кісьляў: вішнёвы і кунжутавы.
Атрыманьне
Пры падрыхтоўцы да прасаваньня абалонка насеньня аддзяляецца ад ядра (зьдзіраньне). Самі ядры здрабняюцца (атрыманьне мяткі). Мятка ўвільгатняецца і награваецца (утварэньне жамярынаў). Алей выціскаецца зь мяткі шляхам падвойнага прасаваньня. Для павелічэньня здабыцьця алею ў 1,5-2,5 разы мятка рашчынаецца пры дапамозе атрыманага з нафты гексана або звадкаванага дыяксыду вугляроду (сьціснутага і разагрэтага). Рашчынаньне звычайна ўжываецца пры вырабе кукурузнага і соевага алею. Для выдаленьня атрутных рэчываў, унесеных падчас здабыцьця алею, і павелічэньня тэрміну прыдатнасьці ажыцьцяўляецца наступная ачыстка алею:
- абвадненьне (гідратацыя) — выдаленьне фосфаліпідаў, якія выпадаюць у асадак пры перавозе і захоўваньні;
- шчолачнае нэўтралізаваньне (рафінаваньне) — выдаленьне свабодных тлустых кісьляў;
- адбельваньне (адсарбцыйнае рафінаваньне) — выдаленьне пігмэнтаў, бялкоў, рэшты мыла і фосфаліпідаў;
- вымарожваньне — выдаленьне воску;
- бясшчолачнае (дыстыляцыйнае) нэўтралізаваньне — выдаленьне пахучых і смакавых рэчываў і рэшты свабодных тлустых кісьляў;
- дэзадараваньне — выдаленьне рэшты пахучых і смакавых рэчываў.
У 2008 г. сярэднесусьветны ўраджай з гектара ўгодзьдзяў складаў (пасьля перапрацоўкі): 4,4 тоны — чуфавага (ядомасыцевага, землемігдалавага) алею; 4 тоны — пальмавага; 2 тоны — аліўкавага; 1,6 тоны — горнаарахісавага (сачаінчавага); 1,45 тоны — ільнянога; па 1,4 тоны — какосавага і рапсавага; 1,34 тоны — рыжаковага. Менш за тону алею з гектара атрымлівалі: 760 кг — арахісавага; 672 кг — гарбузовага; 662 кг — сафлоравага; па 0,6 тоны — канаплянага, сланечнікавага і соевага; 392 кг — баваўнянага; 138 кг — кукурузнага[2].
У 2008 г. 9 найбольш спажыванымі відамі алею ў сьвеце былі:
- пальмавы (41,31 млн тонаў) — часта для вырабу паліва;
- соевы (41,28 млн тонаў) — палова сусьветнага спажываньня алею ў ежу;
- рапсавы (18,24 млн тонаў) — найбольшы пашыраны від алею для гатаваньня (смажаньня) ежы;
- сланечнікавы (9,91 млн тонаў) — звычайна выкарыстоўваецца для гатаваньня ежы, як і для вырабу дызэльнага паліва;
- баваўняны (4,99 млн тонаў) — ужываецца ў ежу і ў харчовай прамысловасьці;
- пальмаядравы (4,85 млн тонаў) — ужываецца ў ежу ў Афрыцы;
- арахісавы (4,82 млн тонаў) — для гатаваньня;
- какосавы (3,48 млн тонаў) — для вырабу мыла, касмэтыкі і ў гатаваньні;
- аліўкавы (2,84 млн тонаў) — у гатаваньні, касмэтыцы, мыле і ў якасьці паліва для каганца.
Склад
| Алей | Насычаныя тлустыя кісьлі | Мона- ненасычаныя тлустыя кісьлі | Поліненасычаныя тлустыя кісьлі | Алеінавая кісьля (амэга-9) | Пункт дымленьня | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Агулам | Альфа-ліналенавая (амэга-3) | Лінолевая (амэга-6) | ||||||
| Авакадавы | 11,6 | 70,6 | 13,5 | 1 | 12,5 | +249 °C | ||
| Аліўкавы | 14 | 72 | 14 | 1,5 | 15 | +193 °C | ||
| Арахісавы | 16,9 | 46,2 | 32 | 32 | 48 | +225 °C | ||
| Баваўняны | 25,9 | 17,8 | 51,9 | 1 | 54 | 19 | +216 °C | |
| Ільняны | 7,5 | 15,5 | 79 | 64 | 15 | 11 | +107 °C | |
| Какосавы | 91 | 6 | 3 | 2 | 6 | +177 °C | ||
| Кукурузны | 12,9 | 27,6 | 54,7 | 1 | 58 | 28 | +232 °C | |
| Пальмавы | 49,3 | 37 | 9,3 | 10 | 40 | +235 °C | ||
| Рапсавы | 7,4 | 63,3 | 28,1 | 10 | 10 | +204 °C | ||
| Сафлоравы (>70% лінолевы) | 8 | 15 | 75 | 70 | +210 °C | |||
| Сафлоравы (алеінавы) | 7,5 | 75,2 | 12,8 | +210 °C | ||||
| Сланечнікавы (<60% лінолевы) | 10,1 | 45,4 | 40,1 | 0,2 | 39,8 | 45,3 | +227 °C | |
| Сланечнікавы (>70% алеінавы) | 9,9 | 83,7 | 3,8 | +227 °C | ||||
| Соевы | 15,7 | 22,8 | 57,7 | 7 | 50 | 24 | +238 °C | |
| *Баваўняны (гідрагенізаваны) | 93,6 | 1,5 | 0,6 | 0,3 | ||||
| *Пальмавы (гідрагенізаваны) | 47,5 | 40,6 | 7,5 | |||||
| *Соевы (гідрагенізаваны) | 21,1 | 73,7 | 0,4 | 0,1 | ||||
| % агульнай вагі тлушчу | ||||||||
Тлустыя кісьлі ў алеі зьяўляюцца аднаасноўнымі з цотным лікам атамаў вуглярода — 6, 8, 10, 12, 14, 16 і 18. Трыгліцэрыды маюць аднолькавую гліцэрынавую частку, таму адрозьніваюцца тлустымі кісьлямі паводле: 1) даўжыні ланцуга атамаў вуглярода, 2) ліку і разьмяшчэньня двайных сувязяў атамаў; 3) разьмяшчэньня ў малекуле трыгліцэрыда. Чым больш дзеля насычаных тлустых кісьляў з 16 і 18 атамамі вуглярода, тым больш тэмпэратура плаўленьня алею.
| Склад | Тлустая кісьля | Аліўкавы алей | Соевы алей | Сланечнікавы алей | Сланечнікавы алей (высока- алеінавы) | Рапсавы алей (<5% эрукавы) | Пальмавы алей | Какававы алей | Пальма- ядравы алей | Какосавы алей |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| C6:0 | Капронавая | до 0,8 | 0,4—0,6 | |||||||
| C8:0 | Капрылавая | 2,4—6,0 | 5,8—10,2 | |||||||
| C10:0 | Капрынавая | 2,0—5,0 | 4,5—7,5 | |||||||
| C12:0 | Ляўрынавая | да 0,1 | 0,1—0,4 | 41—55 | 43—51 | |||||
| C14:0 | Мірыстынавая | 0—0,05 | да 0,2 | да 0,2 | да 0,3 | 0,5—2 | да 0,7 | 14—18,6 | 16—21 | |
| C16:0 | Пальмітынавая | 7,5—20 | 8—13,3 | 5—7,6 | 4,2—4,6 | 2,5—6,3 | 39—46,8 | 24—25,2 | 6,5—10 | 7,5—10 |
| C16:1 | Пальміталеінавая | 0,3—3,5 | да 0,2 | да 0,3 | да 0,6 | до 0,6 | да 1 | 0,2—1,5 | ||
| C18:0 | Стэарынавая | 0,5—5 | 2,4—2,5 | 2,7—6,5 | 4,1—4,8 | 0,8—2,5 | 3,5—6 | 34—35,5 | 1—3,5 | 2,5—4 |
| C18:1 | Алеінавая | 55—83 | 17,7—26,1 | 14—39,4 | 61—69,8 | 50—65 | 36,7—43 | 37—41 | 12—19 | 5—10 |
| C18:2 | Лінолевая | 3,5—21 | 49,8—57,1 | 48,3—74 | 21,9—28,4 | 15—25 | 6,5—12 | 1—4 | 0,8—3 | 1—2,5 |
| C18:3 | Ліналенавая | 5,5—9,5 | да 0,3 | 7—15 | да 0,5 | да 0,2 | да 1 | да 0,5 | ||
| C20:0 | Арахінавая | 0—0,6 | 0,1—0,6 | 0,1—0,5 | да 0,7 | 0,1—2,5 | да 1 | да 1 | да 0,5 | |
| C20:1 | Гадалеінавая | 0—0,4 | да 0,3 | да 0,3 | да 0,5 | 0,1—4 | да 1 | да 0,5 | ||
| C20:2 | Эйказадыенавая | да 1 | ||||||||
| C22:0 | Бегенавая | 0—0,2 | 0,3—0,7 | 0,3—1,5 | 0,7—1,2 | да 1 | да 1 | да 0,5 | ||
| C22:1 | Эрукавая | да 0,3 | да 0,3 | да 5 | да 1,0 | да 0,5 | ||||
| C22:2 | Докаозадыенавая | да 0,3 | да 0,5 | |||||||
| C24:0 | Лігнацэрынавая | 0—0,2 | да 0,4 | да 0,5 | да 0,2 | да 1 | да 0,5 | |||
| C24:1 | Нэрвонавая | да 0,5 | да 0,1 | |||||||
| Тэмпэратура плаўленьня, °C | −6 | −20…−23 | −18…−20 | +4,4…+7,2 | −9 | +33…+39 | +31…+35 | +23…+26 | +22…+29 | |
Беларусь
У Беларусі добра высьпяваюць 2 алейныя культуры: лён і рапс. У 2004 г. у Скідзелі (Гарадзенскі раён) заснавалі ЗАТ «ГародняБіяпрадукт», дзе ўпершыню ў краіне сталі ажыцьцяўляць ачыстку алею спосабам фізычнага рафінаваньня без прымяненьня хімічных рэагентаў. За 2011 г. у Беларусі спажылі звыш 80 тыс. тонаў алею. Вырабілі 24 тыс. тонаў бутэляванага алею, пераважна з рапсу, пры вытворчай магутнасьці прадпрыемстваў звыш 100 тыс. тонаў алею за год[3].
Крыніцы
Вонкавыя спасылкі
Алей — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў