Pliosen
| Reizhad/ Marevezh | Heuliad/ prantad | Live/ oadvezh | Oad (Ma) | |
|---|---|---|---|---|
| Pevare oadvezh | Pleistosen | Gelasian | yaouankoc'h | |
| Neogenel | Pliosen | Piacenzian | 2,58 | 3,600 |
| Zanclean | 3,600 | 5,333 | ||
| Miosen | Messinian | 5,333 | 7,246 | |
| Tortonian | 7,246 | 11,63 | ||
| Serravallian | 11,63 | 13,82 | ||
| Langhian | 13,82 | 15,97 | ||
| Burdigalian | 15,97 | 20,44 | ||
| Aquitanian | 20,44 | 23,03 | ||
| Paleogenel | Oligosen | Chattian | koshoc'h | |
| Isrannoù an Neogenel hervez an ICS, adalek 2017.[1] | ||||
Ar Pliosen eo ar prantad eus skeuliad an amzerioù douarouriezh a ya eus 5333 milion da 2,58 milion[2] a vloavezhioù KB. An eil hag an diwezhañ prantad eus ar marevezh neogenel eo. Dont a ra ar Pliosen goude ar Miosen hag heuliet eo gant ar Pleistosen. A-raok adweladenn skeuliad an amzerioù douarouriezh e 2009, lakaet ganti ar pevar marevezh skorn bras nevesañ er Pleistosen, ez ae ar Gelasian, etre 2588 ha 1806 milion a vloavezhioù zo, d'ober ul lodenn eus ar pliosen ha bremañ emañ er Pleistosen[3].
Evel evit prantadoù geologek koshoc'h all, ar gwelead geologel a dermen deroù ha diwezh ar prantad zo anavezet-mat met bloaziadoù resis an deroù hag ar fin zo un tamm diasur. Bevennoù ar Pliosen ne glotont ket gant un darvoud bedel anavezet en un doare aes met kentoc'h gant bevennoù rannvroel etre ar Miosen tommoc'h hag ar Pliosen a oa un tamm distanoc'h. Lakaet e oa bet bevenn uhelañ ar prantad e deroù marevezhioù skorn ar Pleistosen.
Etimologiezh
Charles Lyell an hini a roas e anv d'ar Pliosen e Principles of Geology (levrenn 3, 1833).[4]
Dont a ra ar ger-se eus ar gerioù henc'hresianek πλεῖον pleion, "muioc'h", hag καινός kainos, "nevez"[5] hag e talvez "kendalc'h ar pezh zo nevez", oc'h ober anv evel-se eus ar blotviled mor a vremañ.
Isrannadoù ar Pliosen
| Piasenzian | (3.600 – 2.588 Ma) |
| Zanklean | (5.332 – 3.600 Ma) |
Hin
Ar gwrezverk keitat hollek e kreiz ar Pliosen (3,3–3 milion a vloavezhioù) a oa 2–3 °C uheloc'h evit hiziv[6]. Heñvel e oa al liveoù dioksidenn garbon ouzh re hiziv[7], ha live ar morioù a oa 25 m uheloc'h[8]. Dibad e oa ar gwiskad skorn en hanterzouar norzh a-raok penn kentañ ar skornadur er Greunland a c'hoarvezas e diwezh ar Pliosen, war-dro 3 milion a vloavezhioù zo[9]. Stummadur kalotenn skorn Arktika zo anataet gant ur cheñchamant trumm eus ar c'henfeur izotopoù oksigen ha gant mein kaset gant ar skorn kavet e gweleadoù Norzh ar Meurvor Atlantel ha Norzh ar Meurvor Habask[10]. Krog e oa marevezh ar skorn er ledredoù tost da c'houriz ar bed a-raok diwezh ar prantad moarvat. Ar yenadur hollek eus an amzer a c'hoarvezas e-pad ar Pliosen a c'hell bezañ broudet digresk ar c'hoadoù ha kresk ar pradennoù hag ar savanennoù[11].
Endro hag emdroadur hendadoù Mab-den
 |
Daou zarvoud a-bouez en emdroadur hendadoù Mab-den a c'hoarvez e deroù hag e fin ar Pliosen. Da gentañ e anad un hendad eus an Den hag eus ar chimpanzeed, Australopithecus anamensis, e deroù ar Pliosen, war-dro 4,2 a vloavezhioù zo[12][13][14]. An eil darvoud eo anadenn ar genad Homo, hini an dud a vremañ hag o c'herent tostañ aet da get bremañ, tost da ziwezh ar Pliosen, 2,6 milion a vloavezhioù zo[15]. E-kerzh ar Pliosen e emdroas perzhioù a-bouez e-touez an hominini evel ar c'herzhed war daou droad hag, e fin ar Pliosen, empennoù dezhe un neokorteks bras e-keñver tolzennad ar c'horf[16][17] hag ar varregezh da sevel benvegoù maen[18].
Gwelladennoù degaset en hentennoù amzeriañ hag en implij eus merkerioù hinoù an amzer dremenet o deus pourchaset d'ar skiantourien benvegoù da amprouiñ o martezeadennoù diwar-benn emdroadur hendadoù Mab-den[18][19]. Martezeadennoù diwar-benn emdroadur perzhioù Mab-den o deus diskouezet pegen pouezus e oa bet gwaskoù metoù zo war ar selektadur naturel. Da skouer, kalz skiantourien zo aet a-du gant martezeadenn ar savanenn e-pad pell. Hervez houmañ, emdroadur ar varregezh da gerzhed war daou droad ha perzhioù all a oa respontoù en em reizhañ da gemm hin ar Pliosen en doa treuzsfurmet kalz koadoù e savanennoù. Difennet e oa ar vartezeadenn-se gant Grafton Elliot Smith en e levr embannet e 1924, The Evolution of Man, a gomze eus "ar bed dianav en tu-hont d'ar gwez", hag e oa diorroet en un doare ledanoc'h gant Raymond Dart evel "martezeadenn ar marmouz lazher"[20]. Skiantourien all, evel Sherwood L. Washburn a zifenne ur patrom eus emdroadur an hominini a-ziabarzh. Hervez ar patrom-mañ, cheñchamañtoù c'hoarvezet abred gant an emdroadur a zegasas cheñchamantoù all diwezhatoc'h. Ar patrom-mañ ne roe ket kalz a bouez da levezon an endro[21]. Douget e oa an antropologourien da zifenn patromoù emdroadur a-ziabarzh e-skoaz ar c'heologourien ha ar baleontologourien a oa douget da reiñ muioc'h a bouez d'an endro[22].
En tu-hont da zamkan ar savanenn emañ damkan ar c'hoadoù, a laka emdroadur an hominini e metoù kloz, pe martezeadennoù ra anv eus levezon metoù yenoc'h e ledredoù uheloc'h pe eus levezon kemmoù ar sezonioù. Enklaskoù nevesoc'h o deus lakaet war-raok martezeadenn ar selektadur dre ar gemmusted, a laka e oa atizet emdroadur perzhioù an homini gant kemmusted an hin[18]. Merkoù lezet gant hinoù an amzer-dremenet a ziskouez e oa kemmus-kenañ hini reter Afrika er Pliosen, ar pezh a laka da soñjal e oa pouezusoc'h ar varregezh d'en em reizhañ ouzh endroioù disheñvel en emdroadur mab-den evit gwask dibaouez un endro resis[16].