Homo
| |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Rummatadur filogenetek | |||
| Riezad : | Animalia | ||
| Skourrad : | Chordata / Vertebrata | ||
| Kevrennad : | Mammalia | ||
| Urzhad : | Primates | ||
| Isurzhad : | Haplorrhini | ||
| Danisurzhad : | Simiiformes | ||
| Uskerentiad : | Hominoidea | ||
| Kerentiad : | Hominidae | ||
| Anv skiantel | |||
| Loen genad | |||
D'ar vevoniezh   e tenn ar pennad-mañ. | |||
Ar genad Homo zo ur genad hag a vod an den modern (Homo sapiens) ha spesadoù all zo aet da get, renket gant ar skiantourien e-giz hendadoù pe spesadoù kar dezhañ, Homo erectus hag Homo neanderthalensis peurgetket. Anadiñ a reas ar genad gant Homo habilis war-dro 2,1 – 2,3 milion a vloavezhioù zo hervez an istimadenn degemeret peurliesañ[1][2]. Kinniget ez eus bet uhelaat an deiziad-se da 2,8 Ma e 2015 abalamour ma oa bet dizoloet un askorn karvan eus ar mare-hont[3]. Dont a ra ar genad Homo eus ar genad Australopithecus zo aet da get abaoe mod all.
Homo, moarvat, e-giz Paranthropus, zo ur skourr c'hoar da Australopithecus africanus a oa en em zispartiet e-unan diouzh lignez ar genad Pan, ar chimpanzeed, da vare ar Miosen uhelañ pe ar Pliosen abred[4][5].
Homo erectus a anadas war-dro 2 vilion a vloavezhioù zo hag, e meur a zivroadeg abred, en em skignas en holl Afrika (el lec'h ma vez anvet Homo ergaster) hag en Eurazia. Ar c'hentañ spesad eus ar genad Homo e oa moarvat da vevañ en ur gevredigezh chaseourien-dastumerien ha da vestroniañ an tan. Anezhi ur spesad gouest d'en em reizhañ ha graet berzh gantañ, Homo erectus a badas ouzhpenn ur milion a vloavezhioù hag en em dreuzfurmas tamm-ha-tamm e spesadoù nevez war-dro 500 000 bloaz zo. H. erectus er ster strizh (spesad Azia) a zo aet da get 140 000 bloaz zo. Homo erectus soloensis, bet kavet e Java, a seller outañ evel ar skourr diwezhañ eus H. erectus da vezañ chomet bev. Bloaziet gwezhall etre 50 000 ha 40 000 bloaz zo, ur studiadenn eus 2011 he deus ampellet an deizad ma oa aet H. e. soloensis da get da 143 000 bloaz zo d'an diwezhatañ, met kentoc'h a-raok 550 000 bloaz zo moarvat[6].
An den modern e-keñver an anatomiezh (Homo sapiens) a anadas etre 300 000 ha 200 000 vloaz zo[7], en Afrika, hag Homo neanderthalensis a anadas war-dro ar memes mare en Europa hag e kornôg Azia. Homo sapiens en em skignas e diavaez Afrika e meur a wagennad, adalek 250 000 vloaz zo marteze, hag adal 130 000 vloaz zo a dra sur. Skignadeg ar su, evel ma lârer, a grogas war-dro 70–50 000 vloaz zo[8][9][10] hag a voe heuliet gant trevadennadur padus Eurazia hag Okeania 50 000 vloaz zo. En Afrika koulz hag en Eurazia, Homo sapiens en em gavas hag en em baras gant spesadoù arkaek eus Homo[11][12]. Spesadoù arkaek (ha n'int ket sapiens) o dije kendalc'het da vevañ betek 40 000 vloaz zo (Dianadeg Neanderthal).
Aet eo da get razh spesadoù ar genad Homo hiziv nemet Homo sapiens. Ar spesadoù kar dezhañ diwezhañ, Homo floresiensis hag Homo neanderthalensis, zo aet da get, an eil 18 000 bloaz zo; hag egile 28 000 bloaz zo. Neoazh elfennoù dizoloet n’eus ket pell a lak ar skiantourion da soñjal en dije dalc'het Homo floresiensis da vevañ betek 12 000 bloaz zo, ha razh poblañsoù an Douar, nemet Afrikaniz, o defe genoù o tonet eus Den Neandertal da heul un hironerezh etre an daou spesad (Homo sapiens hag Homo Neanderthalensis) c’hoarvezet er Reter-Nesañ.
Etimologiezh
Ar ger homō a dalv "den" e latin ha donet a ra ag an henlatin hĕmo a zeu-eñ ag an Indezeuropeg *dʰǵʰm̥mō ("eus an douar"), evel ar ger brezhoneg den[13]. Roet e voe an anv-mañ d’ar genad gant Carl von Linné e 1758.
Anvioù spesadoù
- Homo sapiens sapiens hag Homo sapiens neanderthalensis, anvioù daou isspesad ag ar memes spesad (Homo sapiens). Hiriv e vezont lakaet da spesadoù distag ag ar genad Homo: Homo sapiens ha Homo neanderthalensis.
- Den Cro-Magnon
- Den Piltdown (taol-bourd skiantel)
Arvarus eo c’hoazh renkadur ar spesadoù-se ha tabut zo atav etre an henzenoniourion evit lakaat ar re-mañ-re da spesad pe da isspesad.
Setu amañ spesadoù ar genad Homo hervez urzh al lizherenneg:
- Homo antecessor (etre 1,2 ha 0,7 milion a vl.)
- Homo cepranensis
- Homo erectus (1,8 M. a vl.). Brasoc’h eo eget e ziaraogerion. Etre 850 cm3 ha 1 100 cm3 e oa endalc’h e glopenn. Ur baleg us-pod kreñv a oa dezhañ, hogen ne oa ket ken rakkarvenek hag ar spesadoù Homo kent. Ampartoc’h e oa evit sevel ostilhoù ha mestroniañ a rae an tan.
- Homo ergaster (etre 2,2 milion ha 1 milion a vl.)
- Homo floresiensis (Den Flores — dizoloet e 2003 — aet da get war-dro 18 000 bloaz.)
- Homo rudolfensis (2,4 milion a vl.)
- Homo georgicus (1,8 milion a vl.)
- Homo habilis (etre 2,5 ha 1,5 milion a vloavezhioù). 700 cm3 e oa endalc’h e glopenn.
- Homo heidelbergensis (etre 600 000 bloaz ha 200 000 bloaz)
- Homo erectus reilingensis (Pithecanthropus erectus reilingensis) : darn klopenn un hominida henaek dizoloet e Mervent Alamagn.
- Homo neanderthalensis : ur c'hlopenn bras a oa dezhañ gant un tal war steuziañ, izel, hag un torus tev a-us da doulloù an daoulagad, ha tost elgezh ebet. 1 600 cm3 e oa endalc’h e glopenn, da lâret eo un tammig muioc’h eget hini Homo sapiens. Etre 1,50 ha 1,70 metr sav a oa dezhañ.
Beziañ a rae e re varv gant lidoù-kañv. Bevañ a reas en Eurazia nemetken. Aet eo ar spesad da get.
- Homo rhodesiensis (etre 125 000 ha 300 000 bloaz).
- Homo sapiens, Den Cro-Magnon. An den modern eo. E gavout a reer war razh ar c’hevandirioù.
Den Neandertal hag Homo sapiens (Den Cro-Magnon) o doa bevet en Europa hag er Reter-Nesañ d’ar memes koulz.
- Den Denisova zo ur spesad ag ar genad Homo dizoloet nevez zo e Siberia. Kenoadek e oa da Homo neanderthalensis, Homo sapiens ha Homo floresiensis.
Filogeniezh
Un daksonomiezh eus Homo e-mesk ar marmouzed bras a weler evel amañ da-heul, gant Paranthropus hag Homo o tiwan a-douez Australopithecus (diskouezet amañ en un doare kladek gant Paranthropus, Kenyanthropus, hag Homo)[6]}}[6][14][4][5][15][16][17][18][19][20][21]. Ar filogeniezh resis e-barzh Australopithecus zo atav kalz dizemglevioù diwar he fenn. Deiziadoù nesaet skourroù ar c'hladoù zo diskouezet e milionoù a vloavezhioù (Ma)[18]. Graecopithecus, Sahelanthropus, hag Orrorin, kladoù c'hoar da Australopithecus moarvat, n'int ket diskouezet amañ. Rouestlet e vez anvadur ar strolladoù a-wezhioù rak alies e vez savet strolladoù a-raok na vije bet an disterañ dielfennadur kladek[16].
| Hominoidea |
| ||||||||||||||||||||||||
| (20.4 Mya) |
| Australopithecines |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| (7.3 Mya) |
Meur a lignez eus ar genad Homo o defe bet diskennidi o ouennañ gant lignezoù all war a seblant. Prouennoù genetek a ziskouez en em veskas ul lignez arkaek bet dispartiet eus al lignezoù arall 1,5 Ma zo, H. erectus marteze, gant hini an Denisovaned war-dro 55 000 bloaz zo[22][15][23]. Karrekaennoù a ziskouez e kendalc'has Homo erectus s.s. da vevañ d'an nebeutañ betek 117 000 bloaz zo, hag Homo floresiensis a chomas bev betek 50 000 bloaz zo. Evit doare ul lignez Homo erectus-heñvel a 1.5 milion a vloavezhioù a hañval bezañ kavet e hent betek genom an dud a vremañ dre an Denisovaned, e-touez ar Bapoued hag henvroidi Aostralia peurgetket[15]. Genom an dud ha n'int ket Afrikaned a-zindan ar Sahara a orin a ziskouez ar pezh a seblant bezañ meur a zarvoud distag a hironerezh gant Neanderthal hag a-wezhioù ivez gant Denisovaned war-dro 45 000 bloaz zo[24][23]. Framm genetek strolladoù afrikan zo a-zindan ar Sahara a hañval diskouez e vije bet un hironadur gant ur boblañs a orin eus kornôg Eurazia war-dro 3000 bloaz zo[19][25].
Elfennoù zo a ro da soñjal e c'hallfe bezañ lakaet Australopithecus sediba er genad Homo, pe en e c'henad dezhañ e-unan, abalamour d'e lec'h e-keñverHomo habilis hag Homo floresiensis[17][26].
Taolenn spesadoù ar genad Homo
| Spesadoù | Prantad amzer (e milionoù a vloavezhioù) | Dasparzh | Ment en oad-gour (m) | Pouez en oad-gour (kg) | endalc'had ar c'hlopenn (cm³) | Dizoloadennoù ar c'harrekaennoù | Deiziad an dizoloadenn / embann e anv |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| H. habilis N'eo ket sur ez a er genad homo | 2,4 — 1,6[27] | Afrika | 1,0 — 1,5 | 30 — 55 | 600 | Kalz | 1960 / 1964 |
| H. rudolfensis | 1,9[28] | Kenya | 1 c'hlopenn | 1972 / 1986 | |||
| H. georgicus | 1,8 — 1,6 | Georgia | 600 | Nebeut | 1999 / 2002 | ||
| H. ergaster | 1,9 — 1,25 | Reter ha Su Afrika | 1,9 | 700 — 850 | Kalz | 1975 | |
| H. erectus | 2(1,25) — 0,3 | Afrika, Azia (Java, Sina, Kaokaz), Europa | 1,8 | 60 | 900 — 1100 | Kalz | 1891 / 1892 |
| H. cepranensis | 0,8 ? | Italia | 1 gokenn glopenn | 1994 / 2003 | |||
| H. antecessor | 0,8 — 0,35 | Spagn, Bro-Saoz | 1,75 | 90 | 1000 | 3 lec'hienn | 1997 |
| H. heidelbergensis | 0,6 — 0,25 | Europa, Afrika, Sina | 1,8 | 60 | 1100 — 1400 | Kalz | 1908 |
| H. neanderthalensis | 0,23 — 0,03 | Europa, Azia ar C'hornôg | 1,6 | 55 — 70 | 1200 — 1700 | Kalz | (1829) / 1864 |
| Den Denisova | 0,04 | Mervent Siberia (Altaï) | Nebeut-tre | 2010 | |||
| H. rhodesiensis | 0,3 — 0,12 | Zambia | 1300 | Nebeut-tre | 1921 | ||
| H. sapiens | 0,25 — amzer a-vremañ | Bed a-bezh | 1,4 — 1,9 | 55 — 80 | 1000 — 1850 | Amzer a-vremañ | — / 1758 |
| H. floresiensis | 0,10 — 0,012 | Indonezia | 1,0 | 25 | 400 | 7 hinienn | 2003 / 2004 |
Perzhioù anatomek ar genad Homo
Daoudroadegezh
Perzhioù boutin gant an Hominina all
An Hominina zo termenet gant o daoudroadegezh peurgetket. Ar perzhioù da-heul o deus :
- 4 c'hrommadur el livenn-gein.
- Un toull kilpenn e diazez ar c'hlopenn, ar pezh zo stag ouzh an dalc'h korf a-sav sonn.
- Ur pelvis ledan ha digor-frank, hag a-drugarez dezhañ ur stabilded welloc’h en e sav.
- eskern morzhed a-veskell e-keñver ul linenn a-blom a laka an treid da vout dindan ar c’hreiz-pouez.
Perzhioù ar genad Homo
Izili ar genad Homo o deus ouzhpenn arperzhioù anatomek da-heul :
- Izili a-dreñv hiroc'h evit an izili a-raok.
- Ur meud troad kenstur gant ar bizied troad arall
- Bezañs ur bolz troad.
Homo habilis en deus ur vorfologiezh etre na glot ket penn-da-benn gant ar perzhioù zo er roll diwezhañ-mañ. Evit pezh a sell Homo rudolfensis ne anaver ket ar relegenn en tu all d'ar c'hlopenn.
Klaskerien zo a ouzhpenn d'an tri ferzh roet uheloc'h ar varregezh da redek, diwar dielfennadur eskern karrekaet an treid hag ur serten niver a reizhadennoù morfologek a weler war an eskern karrekaet. Harpañ a ra ar soñj-se war damkan ar reder andur.Ouzhpennet e vez bremañ ar c’houested da redek.
Emdroadur ar c'hlopenn
- Un endalc'had klopenn brasoc'h evit 550cm3, brasoc’h eget hini an aostralopiteked hag ar primated arall, hag o vont war greskiñ e-doug ar Pleistosen (ouzhpenn 1 500 cm3 evit den Neandertal hag Homo sapiens), nemet evit den Flores e vefe, ur spesad a yeas war vihanaat abalamour d’an digenvezder war un enezenn.
- Rontadur ar c'hlopenn.
- Pladerezh an dremm dre ma tistremen nebeutoc'h-nebeutañ ar c'harvanoù.
- Digresk ar c'higennoù a dalvez da chaokat
- Digresk an dent, gant un digresk eus ment ar c'hildent eus M1 da M3 (kreskiñ a ra o ment e karvan an Aostralopiteked)[29].
barregezh d'ober gant ar vouezh
- Diskenn a ra ar c'harloc'henn tamm-ha-tamm, ar pezh a ro tu da vodulañ sonioù disklipet-mat[29] ;
- Askorn an teod, en deus ur roll en implij ar vouezh, a gaver e relegoù den Neandertal. Ne ouzer ket hag eñ e oa unan gant ar spesadoù all.
Perzhioù sevenadurel ar genad Homo
Un nebeud obererezhioù pe barregezhioù sevenadurel n'int kavet nemet e-touez izili ar genad Homo evit doare :
- An implij eus binvioù maen da gentañ gant bili benet ha goude gant gwelladenn ar binvioù da vare an Akeulean
- Implij an tan a-wezhioù kerkent ha 1,5 Ma zo (Homo erectus?), hep barregezh da c'hwezhañ an tan a-raok 400 000 bloaz zo avat (testeniekaet eo adalek Homo neanderthalensis)[30].
- Bevezadur ingal a gig kavet o jiboesat pe o tispenn gagnoù[31].
- Barregezh da vevañ dindan ledredoù un tamm pelloc'h en norzh (en Europa hag en Azia) evit ar genadoù Hominidae all.
- Lidoù-kañv (testeniekaet adalek Homo neanderthalensis).
- Arzoù evel al liverezh pe ar c’hizellerezh (testeniekaet adalek Homo sapiens).