ئێزیدییەکان
ئێزیدییەکان (بە کوردیی باکووری: Êzîdiyekan, /jəˈziːdiz/[٢٤] یان ئێزیدی، Êzîdy)[٢٥][٢٦] گرووپێکی ئایینی کورد زمانن،[٢٧][٢٨] کە بە ڕەسەن سەرچاوەکەیان لە کوردستانە، کە ناوچە جوگرافییەکانی باکووری کوردستان، باشووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان و ڕۆژھەڵاتی کوردستان دەگرێتەوە.[٢٩][٣٠][٣١] زۆرینەی ئەو ئێزدیانەی ئەمڕۆ لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ماونەتەوە لە باشووری کوردستان و عێراق دەژین، بە پلەی یەکەم لە پارێزگاکانی نەینەوا و دھۆک.[٣٢][٣٣]
 | |
| Total population | |
|---|---|
| کۆ.٧٠٠٫٠٠٠–١٫٥٠٠٫٠٠٠[١][٢][٣] | |
| Regions with significant populations | |
| باشووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان | |
| پێرست بەپێی وڵات | |
 عێراق | ٥٠٠٫٠٠٠–٧٠٠٫٠٠٠[٤][٥] |
 ئەڵمانیا | ٢٠٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٩)[٦][٧] |
 ڕووسیا | ٤٠٫٠٠٠ (سەرژمێری ٢٠١٠)[٨] |
 ئەرمەنستان | ٣٤٫٢٧٢ (سەرژمێری ٢٠١١)[٩] |
 بەلجیکا | ٣٥٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[١٠] |
 گورجستان | ١٢٫١٧٤ (سەرژمێری ٢٠١٨)[١١] |
 ویلایەتە یەکگرتووەکان | ١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٧)[١٢] |
 فەڕەنسا | ١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[١٣][١٤] |
 سووریا | ١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٧)[١٥][١٦] |
 سوێد | ٦٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[١٧] |
 تورکیا | ٥٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٠)[١٨][١٩] |
 ئوسترالیا | ٢٫٧٣٨ (مەزەندەی ٢٠١٩)[٢٠] |
 کەنەدا | ١٫٢٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[٢١] |
| Religions | |
| ئایینی ئێزیدی، مەسیحییەت، ئیسلام (کەمترین) | |
| Languages | |
| کوردیی باکووری،[٢٢] میسۆپۆتامیی عەرەبی باکوور (لە بەعشیقە و بەحزانێ)[٢٣] | |
ناکۆکی لە نێوان شارەزایان ھەیە لەسەر ئەوەی کە ئایا ئێزیدییەکان گرووپێکی ئیتنۆئایینی جیاوازن یان گرووپێکی ئایینی کوردن کە گەلێکی نەتەوەیی ئێرانین.[٣٤][٣٥] ئێزیدییەت ئایینی سەرەکیی ئێزیدییەکانە و لە سروشتدا یەکتاپەرستییە، ڕەگ و ڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ باوەڕێکی ئێرانی پێش زەردەشتییەکان.[٣٦][٣٧][٣٨][٣٩][٤٠]
کۆمەڵکوژیی ئێزیدییەکان لە ساڵی ٢٠١٤ کە لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامییەوە ئەنجامدرا، بەھۆیەوە زیاتر لە ٥ ھەزار ئێزیدی کوژران و ھەزاران ژن و کچی ئێزیدی وەک کۆیلە کڕین و فرۆشتنیان پێوەکرا و دەستدرێژیی سێکسیان کرایە سەر،[٤١] ھەروەھا ئاوارە بوونی زیاتر لە ٥٠٠ ھەزار ئێزیدی لێکەوتەوە.[٤٢][٤٣]
ڕەچەڵەک
ئێزیدییەکان خۆیان بە ئێزدی Êzidî یان لە ھەندێک ناوچەدا بە داسنی Dasinî بانگ دەکەن، ھەرچەندە ناوی دووەمیان زیاتر ناوێکی خێڵەکییە. ھەندێک لە زانایانی ڕۆژاوا لەو باوەڕەدان کە ناوەکە لە خەلیفەی ئەمەوی، یەزید کوڕی معاویە (یەزیدی یەکەم) وەرگیراوە.[٤٤] بەڵام ئێزیدییەکان ھەر جۆرە پەیوەندییەک لە نێوان ناوەکەیان و خەلیفەکاندا ڕەتدەکەنەوە.[٤٥] وشەی ئێزیدی بە واتای 'بەندەی دروستکەر' دێت.[٤٦][٤٧]
زانایان لێکچوونێکی زۆریان لە نێوان ئێزیدییەکان و یارسانەکان و کوردە عەلەوییەکاندا دۆزیوەتەوە.[٣٩][٤٨][٤٩][٥٠] تایبەتمەندییە ھاوبەشەکانی نێوان سێ ئایینەکە دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ باوەڕێکی کۆن کە ڕەنگە لە نێو گەلانی ڕۆژاوای ئێراندا باڵادەست بووبێت[٥١] بەڵام جیاوازە لە ئایینی زەردەشتی و لە نەریتی ئێرانی پێش زەردەشتییەوە وەرگیراوە.[٥٢][٤٩]
نووسەرانی سەرەتایی ھەوڵیان داوە ڕەچەڵەکی ئێزیدی، بە شێوەیەکی بەرفراوان، لە ڕووی ئیسلامەوە، فارسی، یان ھەندێکجار ئایینە بتپەرستییەکان پێناسە بکەن؛ بەڵام لێکۆڵینەوەکان کە لە ساڵانی نەوەدەکانەوە بڵاوکراونەتەوە، دەریان خستووە کە ڕێبازێکی لەو شێوەیە بوونی نییە.
ئایین
ئێزیدییەت باوەڕێکی یەکتاپەرستییە[٥٣] کە لەسەر بنەمای باوەڕبوون بە یەک خودایە، کە جیھانی دروست کردووە و بە چاودێری ھێپتادێکی حەوت بوونەوەری پیرۆزی دروست کراوە، کە زۆرجار بە فریشتە یان حەفت سیر (حەوت نھێنییەکە) ناسراون.[٥٤] لە نێو ئەمانەدا، مەلەک تاووس، فریشتەی تاووس بوونی ھەیە.[٥٥][٥٦] بە شێوەیەکی نەریتی ئەو ئێزیدیانەی ھاوسەرگیری لەگەڵ نا ئێزیدیدا دەکەن، دەچنە سەر ئایینی ھاوسەرەکەیان.[٥٣][٥٧]
بۆماوەزانی
کوردەکان ژیننامەی بۆماوەیی تایبەتیان ھەیە بە ناوی «ھاپلۆتایپی مۆداڵی کوردی» (KMH یان MKMH بۆ کوردە موسڵمانەکان) لەسەر ژێرپۆلی J2-M172 بەم پەرەپێدراوە: ١٤-١٥-٢٣-١٠-١١-١٢. بەرزترین ڕێژەی ئەم ھاپلۆتایپە تا ئێستا لە ئێزدییەکانی ئەرمەنیا پێوانە کراوە:
- ئێزیدییەکانی ئەرمەنیا: ١١٫٩٪
- کوردانی موسڵمانی عێراق: ٩٫٥٪
- ئەرمەنییەکان: Frc/Ø: ٥٫٧٪، زۆرترین: ٧٫٥٪
- سەفەردییە جوولەکەکان: ٢٫٦٪
- کوردە جوولەکەکان: ٢٫٠٪
- عەرەبی فەلەستینی: ١٫٤٪
- جوولەکە ئەشکەنازییەکان: ١٫٣٪[٥٨]
دیمۆگرافیا
لە ڕووی مێژوویییەوە ئێزیدییەکان بە پلەی یەکەم لە کۆمەڵگاکانی سنووریی باشووری کوردستان و باکووری کوردستان و ڕۆژاوای کوردستاندا دەژیان، و ھەروەھا ژمارەیەکی بەرچاویان لە ئەرمینیا و جۆرجیا ھەبووە؛ بەڵام ڕووداوەکانی کۆتایی سەدەی بیستەم بووەتە ھۆی گۆڕانکارییەکی بەرچاوی دیمۆگرافیی ئێزیدییەکان و ھەروەھا کۆچی بەکۆمەڵ.[٥٩] لە ئەنجامدا خەمڵاندنی دانیشتووان لە زۆرێک لە ناوچەکاندا ڕوون نییە و خەمڵاندنی قەبارەی کۆی دانیشتووان جیاوازە.
ئەمانەش ببینە
سەرچاوەکان
بەستەرە دەرەکییەکان
- یەزدا – ڕێکخراوێکی جیھانیی ئێزیدییە
- ئێزیدییەکانی فەڕەنسا ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- سەرەتای گەردوون ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، وێنە و پێناسەیەک لە ژیانی ئێزیدییەکان لە لالش، لە باشووری کوردستان، لە نووسینی مایکل جەی تۆتن (٢٢ی شوباتی ٢٠٠٦).
