Τατζίκοι

Οι Τατζίκοι είναι ιρανογενής λαός που μιλά μια διάλεκτο της περσικής γλώσσας. Οι Τατζίκοι ζουν γύρω από την κοιλάδα του Ώξου, στην κοιλάδα της Φεργκάνας, στα όρη Παμίρ και το Μπανταχσάν, μια ορεινή περιοχή στο Αφγανιστάν.^[21] Ιστορικά, οι αρχαίοι Τατζίκοι ήταν κυρίως γεωπόνοι πριν από την αραβική κατάκτηση του Ιράν.^[23] Ενώ η γεωργία παρέμενε η κύρια ασχολία των κατοίκων της περιοχής, ο εξισλαμισμός του Ιράν είχε επίσης ως αποτέλεσμα την ταχεία αστικοποίηση του ιστορικού Χορασάν και Υπερωξιανής, μια ιστορική εξέλιξη που διήρκεσε μέχρι την μογγολική εισβολή.^[24]

Οι σύγχρονοι Τατζίκοι είναι απόγονοι των αρχαίων Ανατολικών Ιρανών κατοίκων της Κεντρικής Ασίας, ειδικότερα των Σογδιανών και των Βακτριανών, και πιθανώς άλλων εθνοτήτων. Ίσως οι Τατζίκοι να αποτελούν αποτέλεσμα της ανάμειξης δυτικών Περσών με μη ιρανογενείς λαούς.^[25][26] Σύμφωνα με τον Ρίτσαρντ Νέλσον Φράι, αναγνωρισμένο ιστορικό σε θέματα Ιράν και Κεντρικής Ασίας, η μετανάστευση ιρανικών πληθυσμών στην Κεντρική Ασία μπορεί να θεωρηθεί ως η αρχή του σύγχρονου έθνους των Τατζίκων. Ο ίδιος θεωρεί ότι οι Πέρσες, μαζί με κάποιους Σογδιανούς και Βακτριανούς, αποτελούν τους προγόνους των Τατζίκων.^[27] Σε μεταγενέστερα έργα, ο Φράι επεκτείνει την πολυπλοκότητα του ζητήματος της προέλευσης των Τατζίκων. Σε μια δημοσίευση του 1996, ο Φράι εξηγεί ότι πολλοί «παράγοντες πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά την εξήγηση της εξέλιξης των λαών των οποίων τα απομεινάρια είναι οι Τατζίκοι στην Κεντρική Ασία» και ότι «οι λαοί της Κεντρικής Ασίας, είτε ιρανοί είτε τουρκόφωνοι, έχουν έναν πολιτισμό, μια θρησκεία, ένα σύνολο κοινωνικών αξιών και παραδόσεων με μόνο τη γλώσσα να τους χωρίζει μεταξύ τους».^[28]

Η εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα υποστηρίζει ότι οι πρόγονοι των Τατζίκων ζούσαν στη Χωρεσμία και τη Βακτρία, στην Υπερωξιανή. Επίσης υποστηρίζει ότι η ανατολική ιρανική γλώσσα που μιλούσαν αργότερα αντικαταστάθηκε από τα περσικά.^[29]

Ο Ρίτσαρντ Φολτς υποστηρίζει ότι οι Ουζμπέκοι και οι Τατζίκοι έχουν και γενετική συγγένεια, καθώς Τουρκόφωνοι άνδρες παντρεύονταν Τατζίκες γυναίκες και έκαναν οικογένειες μαζί, με αποτέλεσμα την επιμειξία του γενετικού υλικού. Οι πρόσφατες γενετικές μελέτες σε Τατζίκους και Ουζμπέκους δεν εντόπισαν ιδιαίτερες διαφορές στο γενετικό υλικό των δύο εθνών.^[30]

Σύμφωνα με τον Τζον Πέρι, της Encyclopaedia Iranica, η κοινώς αποδεκτή θεωρία για την προέλευση της λέξης "Τατζίκοι" είναι ότι προέρχεται είτε από μια μεσαιωνική περσική λέξη, είτε από κάποια ομόρριζη λέξη σε άλλη ιρανική γλώσσα. Όταν οι μουσουλμάνοι εισέβαλαν στην Υπερωξιανή στις αρχές του 8ου αιώνα, οι Καρλούκοι Τούρκοι αναφέρονταν στους μουσουλμάνους εχθρούς τους στη περιοχή (συγκεκριμένα, Άραβες και Πέρσες προσήλυτους) ως Τατζίκους.^[32] Η λέξη ταζίκ, που στα μεσαιωνικά περσικά αναφερόταν στους Άραβες, χρησιμοποιούταν από τις ινδικές δυναστείες Τσαλούκια και Ραστρακούτα.^[33][34] Κατά τον Πέρι, τον 11ο αιώνα οι Καραχανίδες Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τον όρο Τατζίκοι για να αναφερθούν στους περσόφωνους μουσουλμάνους του Χορασάν και της περιοχής της λεκάνης του Ώξου.^[32]

Ως Τουζίκοι, στις επιγραφές του Τονιουκούκ, ήταν γνωστή μια αραβική φυλή που ζούσε στη περιοχή της Τασκένδης.^[35] Αυτοί οι Άραβες λέγεται ότι κατάγονταν από την φυλή των Ταζών, της οποίας η κοιτίδα είναι η Υεμένη. Τον 7ο αιώνα, οι Ταζοί άρχισαν να εξισλαμίζουν την Υπερωξιανή.^[36]

Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ, ωστόσο, η παλαιότερη γνωστή χρήση της λέξης Τατζίκοι ως εθνωνύμιο για ομάδα Περσών στην περσική λογοτεχνία ανάγεται στα γραπτά του ποιητή Τζελαλεντίν Ρουμί.^[37] Ο τουρκόφωνος ποιητής του 15ου αιώνα Αλισέρ Ναβοή αναφερόταν στους Πέρσες ως Τατζίκους.^[38]

Οι Τατζίκοι είναι η κύρια εθνότητα στο μεγαλύτερο μέρος του Τατζικιστάν, καθώς και στο βόρειο και δυτικό Αφγανιστάν. Στο Αφγανιστάν ζουν περισσότεροι Τατζίκοι απ'ότι στο Τατζικιστάν. Οι Τατζίκοι είναι μια σημαντική μειονότητα στο Ουζμπεκιστάν. Ιστορικά, οι πρόγονοι των Τατζίκων ζούσαν σε μεγαλύτερο έδαφος στην Κεντρική Ασία από ό,τι τώρα.

Τατζικιστάν

Οι Τατζίκοι αποτελούν περίπου το 84.3% του πληθυσμού του Τατζικιστάν.^[3] Στο ποσοστό των Τατζίκων περιλαμβάνονται οι Γιαγνομπί αλλά και οι παμιρόφωνοι πληθυσμοί στο ανατολικό Τατζικιστάν, τους οποίους η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης θεωρούσε εθνικότητες ξεχωριστές από τους Τατζίκους. Στις σοβιετικές απογραφές του 1926 και του 1937, οι Γιαγνομπί και οι Παμίροι καταμετρήθηκαν σαν ξεχωριστές εθνότητες. Μετά το 1937, αυτές οι ομάδες για τους Σοβιετικούς θεωρούνταν υποομάδα των Τατζίκων.^[17]

Αφγανιστάν

Σύμφωνα με το World Factbook, οι Τατζίκοι αποτελούν περίπου το 27% του πληθυσμού στο Αφγανιστάν,^[39] αλλά σύμφωνα με άλλες πηγές, αποτελούν το 37%-39% του πληθυσμού.^[40] Σύμφωνα με την Μπριτάνικα αποτελούν περίπου το ένα πέμπτο του πληθυσμού.^[41] Οι Τατζίκοι, έχοντας υψηλά ποσοστά αστικοποίησης, ειδικά πριν την σοβιετική εισβολή το 1979, αποτελούν πλειοψηφία σε διάφορες πόλεις. Ενώ παλιά ζούσαν στη Καμπούλ, γύρω από τη Καμπούλ και γενικά στα βορειοανατολικά, πλέον αξιόλογοι πληθυσμοί Τατζίκων ζουν σε όλη τη χώρα και ειδικά στο βόρειο μισό της χώρας.^[42]

Στο Αφγανιστάν, οι Τατζίκοι δεν οργανώνονται κατά φυλές και αυτοπροσδιορίζονται με βάση το τόπο καταγωγής τους. Ένας Τατζίκος από το Παντζσίρ για παράδειγμα αυτοπροσδιορίζεται ως Παντζσιρί.^[43] Στο παρελθόν, κάποιες φυλές που δεν μιλούσαν παστού αυτοπροσδιορίζονταν ως τατζικικές, π.χ. οι Φουρμουλοί.^[44][45]

Οι Τατζίκοι στο Αφγανιστάν αποτελούν την πλειοψηφία της ελίτ της χώρας. Εξαιτίας του πλούτου και της μόρφωσης τους, έχουν υψηλά επίπεδα επιρροής στο Αφγανιστάν. Για παράδειγμα, η κυβέρνηση του Χαμίντ Καρζάι, ενός Παστούν, η οποία ανέλαβε την εξουσία μετά την πτώση της παστουνικής κυβέρνησης των Ταλιμπάν, αποτελούνταν κυρίως από Τατζίκους.^[42]

Ουζμπεκιστάν

Στο Ουζμπεκιστάν, οι Τατζίκοι αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Μπουχάρας και της Σαμαρκάνδης. Στην περιφέρεια Σουρχονντάριο που βρίσκεται στα νότια και κατά μήκος των ανατολικών συνόρων του Ουζμπεκιστάν με το Τατζικιστάν ζουν πολλοί Τατζίκοι. Σύμφωνα με επίσημες στατιστικές (2000), η περιφέρεια Σουρχονντάριο αντιπροσωπεύει το 24.4% όλων των Τατζίκων στο Ουζμπεκιστάν, με ένα άλλο 34.3% να ζει στις περιφέρειες Σαμαρκάνδης και Μπουχάρας.

Οι επίσημες στατιστικές στο Ουζμπεκιστάν αναφέρουν ότι η κοινότητα του Τατζικιστάν αποτελεί το 5% του συνολικού πληθυσμού της χώρας.^[46] Ωστόσο, αυτοί οι αριθμοί δεν περιλαμβάνουν τους Τατζίκους οι οποίοι δηλώνουν Ουζμπέκοι στις απογραφές για διάφορους λόγους.^[47]

Κατά τη διάρκεια της σοβιετικής «ουζμπεκοποίησης» υπό την επίβλεψη του Σαρόφ Ρασίντοφ, του επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος του Ουζμπεκιστάν, οι Τατζίκοι έπρεπε να επιλέξουν είτε να μείνουν στο Ουζμπεκιστάν και να εγγραφούν ως Ουζμπέκοι στα διαβατήριά τους είτε να φύγουν προς το Τατζικιστάν, μια ορεινή και γεωργική δημοκρατία στη Σοβιετική Ένωση.^[48]

Μόνο στην τελευταία απογραφή πληθυσμού (1989) οι κάτοικοι μπορούσαν να δηλώσουν την εθνικότητα τους ελεύθερα, και όχι με βάση αυτή που ανέγραφε το διαβατήριο τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του μεριδίου των Τατζίκων στο πληθυσμό του Ουζμπεκιστάν από 3.9% το 1979 σε 4.7% το 1989. Ορισμένοι μελετητές εκτιμούν ότι οι Τατζίκοι μπορεί να αποτελούν το 35% του πληθυσμού του Ουζμπεκιστάν.^[49]

Ορισμένες πηγές υποστηρίζουν ότι υπάρχουν 4 με 6 εκατομμύρια Τατζίκοι στη χώρα. Όμως, πολλοί δηλώνουν Ουζμπέκοι, για να αποφύγουν τυχόν διακρίσεις σε θέματα εργασίας και επιδομάτων. Πάντως, οι εντάσεις Ουζμπεκιστάν και Τατζικιστάν επηρεάζουν αρνητικά τη πρόσβαση της τατζικικής κοινότητας σε λογοτεχνία στα τατζικικά.^[50]

Κίνα

Οι Κινέζοι Τατζίκοι είναι μια παμιρόφωνη εθνότητα που ζει στο Σιντσιάνγκ στη βορειοδυτική Κίνα. Είναι μία από τις 56 εθνικότητες που αναγνωρίζονται επίσημα από την κυβέρνηση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας.

Καζακστάν

Σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του 1999, υπήρχαν 26.000 Τατζίκοι στο Καζακστάν και αποτελούν το 0.17% του συνολικού πληθυσμού. Άρθρο του 2018 αναφέρει την ύπαρξη 47.000 Τατζίκων στη χώρα, κυρίως στο νότο.^[51]

Κιργιζιστάν

Το 2021 στη Κιργιζία ζούσαν 58.913 Τατζίκοι, οι οποίοι αποτελούν το 0.9% του πληθυσμού.^[52]

Τουρκμενιστάν

Σύμφωνα με την τελευταία σοβιετική απογραφή το 1989,^[53] υπήρχαν 3.149 Τατζίκοι στο Τουρκμενιστάν, οι οποίοι αποτελούσαν λιγότερο από το 0.1% του πληθυσμού σε μια χώρα 3.5 εκατομμυρίων κατοίκων. Η πρώτη απογραφή πληθυσμού στο ανεξάρτητο Τουρκμενιστάν που πραγματοποιήθηκε το 1995 φανέρωσε την ύπαρξη 3.103 Τατζίκων στη χώρα, εκ των οποίων οι 1.922 ζούσαν στις περιφέρειες Λεμπάπ και Μαρί, κοντά στα σύνορα με Αφγανιστάν και Ουζμπεκιστάν.^[54]

Ρωσία

Ο πληθυσμός των Τατζίκων στη Ρωσία ήταν περίπου 200.303 άτομα σύμφωνα με την απογραφή του 2010, ενώ στην τελευταία σοβιετική απογραφή του 1989 ζούσαν 38.000 άτομα.^[55] Οι περισσότεροι Τατζίκοι ήρθαν στη Ρωσία μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, συχνά ως φιλοξενούμενοι εργάτες σε μέρη όπως η Μόσχα και η Αγία Πετρούπολη ή σε περιοχές κοντά στα σύνορα με το Καζακστάν.^[56] Υπολογίζεται ότι αυτή τη στιγμή εργάζονται πάνω από ένα εκατομμύριο Τατζίκοι στη Ρωσία, με τα εμβάσματα τους να αποτελούν το ήμισυ του τατζικικού ΑΕΠ.^[57]

Πακιστάν

Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 220.000 Τατζίκοι στο Πακιστάν, σύμφωνα με στοιχεία του 2012. Οι περισσότεροι Τατζίκοι στο Πακιστάν είναι πρόσφυγες από το Αφγανιστάν.^[58] Κατά τη δεκαετία του 1990, ως αποτέλεσμα του Εμφυλίου Πολέμου του Τατζικιστάν, 700 με 1.200 Τατζίκοι έφτασαν στο Πακιστάν. Το 2002, περίπου 300 ζήτησαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους και επαναπατρίστηκαν στο Τατζικιστάν με τη βοήθεια του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης, της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και των αρχών των δύο χωρών. ^[59]

Γλώσσα

Η γλώσσα των Τατζίκων είναι μια ανατολική διάλεκτος της περσικής, τα νταρί. Στο Τατζικιστάν χρησιμοποιούν κυριλλικό αλφάβητο για την τατζικική γλώσσα. Στο Αφγανιστάν και το Ιράν χρησιμοποιούν το περσοαραβικό αλφάβητο. Ωστόσο, όταν η Σοβιετική Ένωση εισήγαγε το λατινικό αλφάβητο το 1928, και αργότερα το κυριλλικό, η περσική διάλεκτος του Τατζικιστάν άρχισε να θεωρείται ξεχωριστή γλώσσα, με στενή συγγένεια όμως με τα περσικά. Από τον 19ο αιώνα, η τατζικική γλώσσα έχει επηρεαστεί έντονα από τη ρωσική γλώσσα και έχει ενσωματώσει πολλές ρωσικές λέξεις.^[60] Έχει επίσης υιοθετήσει λιγότερες αραβικές λέξεις και διατηρεί παλαιότερες περσικές. Λόγω των προσπαθειών της κυβέρνησης και της εξόδου των περισσότερων εσωτερικών μεταναστών της Σοβιετικής εποχής από τη χώρα, η χρήση της ρωσικής γλώσσας μειώνεται στους Τατζίκους, αν και τα ρωσόφωνα σχολεία έχουν αρκετή ζήτηση. Η κυβέρνηση προσπαθεί να εισάγει τατζικικές λέξεις για να περιγράψουν διάφορες επιστημονικές έννοιες έναντι των ρωσικών, προσπάθεια που έχει επικριθεί από αρκετούς Τατζίκους.^[61]

Οι διάλεκτοι της σύγχρονης Περσικής που ομιλούνται σε όλο το Μεγάλο Ιράν έχουν κοινή προέλευση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι μια από τις ιστορικές πολιτιστικές πρωτεύουσες του Μεγάλου Ιράν, το μεγάλο Χορασάν, που περιλάμβανε τμήματα της σύγχρονης Κεντρικής Ασίας και μεγάλο μέρος του Αφγανιστάν, έπαιξε βασικό ρόλο στην ανάπτυξη και τη διάδοση της περσικής γλώσσας και πολιτισμού σε μεγάλο μέρος του Μεγάλου Ιράν μετά τη μουσουλμανική κατάκτηση της περιοχής.^[21]

Θρησκεία

Διάφοροι μελετητές έχουν καταγράψει τη Ζωροαστρική, Ινδουιστική,^[62][63] και Βουδιστική προϊσλαμική κληρονομιά του Τατζικιστάν. Πρώιμοι ναοί που λειτουργούσαν με σκοπό τη λατρεία της φωτιάς έχουν βρεθεί στο Μπαλχ και τη Βακτρία. Ανασκαφές στο σημερινό Τατζικιστάν και το Ουζμπεκιστάν έχουν φανερώσει απομεινάρια πυρκαγιών που συνδέονται με ζωροαστριανικές τελετές.^[64]

Σήμερα, ωστόσο, η μεγάλη πλειοψηφία των Τατζίκων ακολουθεί το Σουνιτικό Ισλάμ, αν και μικρές σιιτικές μειονότητες Δωδεκαϊστών και Ισμαηλιτών υπάρχουν επίσης. Πολλοί Τατζίκοι σιίτες ζουν στο Χεράτ, στο Μπανταχσάν στο Αφγανιστάν, στην Αυτόνομη Επαρχία Γκόρνο-Μπανταχσάν στο Τατζικιστάν και το Τασκουργκάν στην Κίνα. Μερικοί από τους διασημότερους μελετητές του Ισλάμ από το Αφγανιστάν, το Τατζικιστάν, Ουζμπεκιστάν και Τουρκμενιστάν είναι Τατζίκοι. Μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται οι: Αμπού Χανιφά, Ιμάμ Μπουχαρί, Τιρμίδης, Αμπού Νταούντ, Νασίρ Χουσρόου.^[21]

Σύμφωνα με μια ανακοίνωση του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ το 2009, ο πληθυσμός του Τατζικιστάν είναι κατά 98% μουσουλμανικός (εκ των οποίων το είναι 85% σουνίτες και το 5% σιίτες).^[65] Στο Αφγανιστάν, οι περισσότεροι Τατζίκοι ανήκουν στο σουνιτικό Ισλάμ. Σήμερα, στη Ντουσανμπέ υπάρχουν λίγες εκατοντάδες Μπουχαριώτες Εβραίοι, οι οποίοι μιλούν μια περσική διάλεκτο. Μέχρι τον 20ό αιώνα ζούσαν χιλιάδες Μπουχαριώτες Εβραίοι στο Ουζμπεκιστάν και το Τατζικιστάν, ιδίως στη Σαμαρκάνδη και στη Μπουχάρα.^[66] Από τη δεκαετία του 1970 έως τη δεκαετία του 1990, η πλειονότητα αυτών των τατζικόφωνων Εβραίων έφυγε για το Ισραήλ και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 2015, σύμφωνα με μια έρευνα, υπήρχαν 2.600 Χριστιανοί Τατζίκοι πρώην μουσουλμάνοι στις Ηνωμένες Πολιτείες.^[67]

Το Τατζικιστάν φιλοξένησε ένα διεθνές συμπόσιο που προσέλκυσε επιστημονικούς και θρησκευτικούς ηγέτες το 2009, με αφορμή τους εορτασμούς για τον Τατζίκο διανοούμενο Αμπού Χανιφά, ο οποίος καταγόταν από την επαρχία Παρβάν του Αφγανιστάν.^[68]

Πολιτιστική αναβίωση

Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και ο Εμφύλιος Πόλεμος στο Αφγανιστάν προκάλεσαν μια αναζωπύρωση του τατζικικού εθνικισμού σε όλη την περιοχή, συμπεριλαμβανομένης μιας πρότασης για την επιστροφή του Τατζικιστάν στο περσοαραβικό αλφάβητο.^[69][21] Επιπλέον, το Τατζικιστάν ειδικότερα αποτελεί κέντρο του τατζικικού εθνικισμού και προσπαθεί μάλιστα να αναβιώσει την κληρονομιά της αυτοκρατορίας των Σαμανιδών, του πρώτου κράτους που κυριαρχούσαν οι Τατζίκοι, μετά την αραβική κατάκτηση της περιοχής. Για παράδειγμα, ο Πρόεδρος του Τατζικιστάν, Εμομαλί Ραχμόν, αφαίρεσε την ρωσική κατάληξη από το επώνυμο του (πριν, λεγόταν Εμομαλί Ραχμόνοφ) και πρότεινε στους Τατζίκους να κάνουν το ίδιο.^[70] Σύμφωνα με μια κυβερνητική ανακοίνωση τον Οκτώβριο του 2009, περίπου 4.000 Τατζίκοι είχαν αφαιρέσει τις ρωσικές καταλήξεις από τα επώνυμα του από τις αρχές του έτους.^[71]

Τον Σεπτέμβριο του 2009, το Ισλαμικό Αναγεννησιακό Κόμμα του Τατζικιστάν πρότεινε ένα σχέδιο νόμου με στόχο την μετονομασία της τατζικικής γλώσσας σε "τατζικική/φορσί". Το σχέδιο νόμου επικρίθηκε από τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης, καθώς επεδίωκε να αφαιρέσει τη ρωσική γλώσσα από τη θέση της γλώσσας επικοινωνίας των λαών της χώρας.^[72] Το 1989, το αρχικό όνομα της γλώσσας (φαρσί) προστέθηκε σε παρένθεση στα επίσημα έγγραφα, αν και η κυβέρνηση του Ραχμόν μετονόμασε τη γλώσσα σε τατζικική το 1994.^[72] Στις 6 Οκτωβρίου 2009, το Τατζικιστάν ενέκρινε το νόμο που κατήργησε τα ρωσικά ως γλώσσα επικοινωνίας των λαών και όρισε τα τατζικικά ως τη γλώσσα που πρέπει να χρησιμοποιείται στα επίσημα έγγραφα και την εκπαίδευση, με εξαίρεση τα μέλη των εθνοτικών μειονοτήτων του Τατζικιστάν, στα οποία θα επιτρέπεται να λάβουν εκπαίδευση σε γλώσσα της επιλογής τους.^[73]

• Foltz, Richard (2019). A History of the Tajiks: Iranians of the East. London: Bloomsbury Publishers. 
• Ghafurov, Bobojon (1991). Tajiks: Pre-ancient, ancient and medieval history. Dushanbe: Irfon. 
• Dupree, Louis (1980). Afghanistan. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. 
• Jawad, Nassim (1992). Afghanistan: A Nation of Minorities. London: Minority Rights Group International. ISBN 0-946690-76-6. 
• «The Sogdian Descendants in Mongol and post-Mongol Central Asia: The Tajiks and Sarts» (PDF). Joo Yup Lee. ACTA VIA SERICA Vol. 5, No. 1, June 2020: 187–198doi: 10.22679/avs.2020.5.1.007. Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 9 Οκτωβρίου 2022.