Bisurte

K.a. 45. urteko urtarrilaren 1ean Julio Zesarrek erromatar egutegia aldatu zuen eguzki-egutegiarekin bateragarri egiteko, hilabete gehigarrien arazoa konpontzeko asmotan. Bere araua sinplea izan zen: egun bat gehitu lau urtean behin. Algoritmoa errealitatetik oso gertu zegoen: juliotar urteak 365,25 egun irauten zituen, urte tropikalak irauten dituen 365,2422 egunetik oso gertu^[1]. Horrela, Juliotar egutegiak akats txiki bat zuen, hiru eguneko aldea zuelako 400 urtean behin. 1600 urtez erabili zen egutegia, ahalik eta Eliza Katolikoak kezka izan arte martxoko ekinokzioa martxoaren 21etik urruntzen ari zelako.

Zesarrek egindako aldaketaren aurretik otsaila zen jada hilabeterik laburrena erromatarrentzat. Numa Ponpiliok urtarrila eta otsaila sortu zituenean hilabete guztiek zituzten edo 29 egun edo 31, otsaila izan ezik, erromatarrentzat zenbaki bikoitiek zorte txarra ematen zutelako^[2]. Zesarrek juliotar egutegia sortu zuenean hilabete guztiak 30 eta 31 egunekoak egin zituen, otsaila izan ezik, oraindik ere 28koa izango zela urte arruntetan. Hala ere, juliotar egutegian otsailak 29 egun zituen, baina errepikatzen zen eguna otsailaren 24 zen, martxoaren 1 baino sei egun lehenago, hortik bis sextus^{[3][4][oh 2]}. Erromatarrek hilabeteak ez zituzten hasieratik amaierara kontatzen, baizik eta data zehatzetarako falta edo joandako egunen arabera. Martxoaren 1 kalendas zen. Kalendas baino sei egun lehenago otsailaren 23 zen, Terminalia izeneko jaialdia ospatzen zen eguna, eta erromatar egutegian hor sartzen zen hilabete gehigarria^[5]. Bisurtea otsailaren 24an sartzea ohitura horren ondorioa da.

Egutegi gregorianoan, munduko leku gehienetan erabiltzen den egutegi estandarra^[6], lau urtean behin bisurtea izaten jarraitzen du, baina ez beti. Bisurte guztietan otsailak 29 egun ditu, 28 beharrean, otsailaren 29an gertatzen dena. Hala ere, juliotar egutegiaren zuzenketa gehiegizkoa zela ikusita, ikusi zen 400 urtean behin 3 egun gehigarri zeudela. Horrela, 100eko multiplo diren urteak arruntak dira, ez badira 400eko multiplo. Hau da, 1900 eta 2100 ez dira bisurteak, 4ren multiplo izanda ere, baina 2000 bisurtea izan zen, 400en multiploa delako.

Egutegi gregorianoa askoz zehatzagoa da, egunaren iraupena 400 urtean 365,2425 delako, benetakoaren oso gertu. Kalkulatzen da urte tropikalarekin alderatuta egun bateko akatsa duela 3.030 urtean behin, baina ekinokzioen prezesioa ere badagoenez, ez dena konstantea, eta perihelioaren mugimenduak ere lurraren abiadura orbitalean eragina duenez, ekinokzioaren data ez da beti berdina izango. 2000. urtean ekinokzioen arteko aldea 365,24237 egunekoa izan litzateke^[7], eta horrela egutegi gregorianoak egun bateko akatsa izango luke 7.700 urtean behin.

Praktika liturgikoak

Eliza kristauen egutegi liturgikoan, bisurtea adierazgarria da San Matiasen jaiaren datagatik, martxoaren 1a baino lehenagoko seigarren eguntzat definitzen baita (egun hori barne). Ingalaterrako Elizaren Otoitz Liburu Komunak "data bereko bi egun" sistema erabiltzen jarraitzen zuen 1542ko edizioan^[8]; 1662tik aurrera, lehen aldiz, egutegi bat sartu zuen, egun guztiak elkarren segidan zenbatzen zituena eta bisurtea otsailaren 29an zela erakusten zuena^[9]. 1680ko hamarkadan, Ingalaterrako Elizak San Matiasen jaia ezarri zuen otsailaren 25ean. 1970. urtera arte, Erromako Eliza Katolikoak beti ospatzen zuen San Matiasen jaia VI Kal. Mar. egunean, hau da, martxoaren 1 baino sei egun lehenago. Beraz, egunak hilaren hasieratik zenbatzen baziren, otsailaren 24a zen urte komunetan, baina bissextum bisurte batean bazegoen, VI Kal. Mar. otsailaren 25 zen. Bisurtetan San Matiasen aurreko eguna otsailaren 23tik otsailaren 24ra pasa behar zen. Norvegian eta Finlandian ez zen aldaketarik egon, baina Alexandro III.a aita santuak bi praktikak zilegi zirela ebatzi zuen. Normalean otsailaren 25 eta 28 bitartean urte komunetan gertatzen diren beste jai batzuk ere hurrengo egunera eramaten dira urte bisurtean (egun bera izango ziren, erromatar notazioaren arabera). Egutegirik zaharrenak erabiltzen dituztenek ohitura hori jarraitzen dute.

Urtebetetzeak

Otsailaren 29an jaiotako pertsona batek bere urtebetetzea noiz ospatzen duen eztabaida iturri da. Kasu gehienetan otsailaren 28an ospatzen da, baina badaude batzuk martxoaren 1era pasatzen dutenak, otsailaren 28aren hurrengo eguna baita. Adin nagusitasuna zehazteko beharrezkoa denez, Taiwanen, legez^[10], otsailaren 28an betetzen dituzte urteak. Hong Kongen, ordez, martxoaren 1ean^[11].

Otsailaren 29an jaio direnek lau urtean behin urtebetetzea dutela esatea literaturan eta komedian erabili da, adibidez 12 urteko pertsona batek soilik 3 urtebetetze izan dituela eta, beraz, 3 urte dituela. Gilbert eta Sullivanen The Pirates of Penzance opera komikoan (1879) Fredericek kontratua egiten du 21 urte betetzen dituen arte piraten ikasle izango dela, baina orduan konturatzen da 21. urtebetetzea ospatzen duenerako 88 urte izango dituela. 1900 urtea bisurtea ez zenez, Isaac Asimovek idatzi zuen ea gertakariak 1873an edo 1877an jazo ote ziren^[12].

Herri tradizioak

Irlandan eta Erresuma Batuan tradizioa da emakumeek gizonei ezkontzeko eskatzea bisurtetan. Tradizioak dio hau V. mendetik datorrela, baina ez dago testigantzarik XIX. mendearen aurretik^[13]. Finlandiako ohiturak dio emakume baten ezkontza-eskariari gizon batek ez badio jaramonik egiten, gona bat egiteko oihalak erosi behar dizkiola^[14]. Grezian, ordea, bisurtean ezkontzeak zorte txarra ematen duela esaten da^[15]. Gaur egun bost ezkontza planetik bat dataz aldatzen da arrazoi horren ondorioz.

Frantzian, 1980tik, La Bougie du Sapeur egunkari satirikoa soilik otsailaren 29an kaleratzen da, eta aldarrikatzen dute munduan maiztasun txikiena duen egunkaria dela^[16].

Bahá'í egutegia

Bahá'í egutegia eguzki egutegia da, 19 eguneko 19 hilabetez osatua (361 egun). Urteak Naw-Rúz egunean hasten dira, udaberriko ekinokzioarekin batera, normalki egutegi gregorianoko martxoaren 21ean. Ayyám-i-Há izeneko "egun interkalatuak" gehitzen dira 19. hilabetearen hasieraren aurretik^[17]. Normalki 4 eguneko epea izaten da, baina egun gehigarri bat ere egon daiteke ziurtatzeko hurrengo urtea udaberriko ekinokzioan hasten dela. Urteetako aurrerapenarekin kalkulatzen dira horrelako egun gehigarriak.

Bangladesh, India eta Thailandiako egutegiak

Bengaliar egutegiak eta Indiako egutegi nazionalak euren bisurteak antolatzen dituzte egutegi gregorianoarekin bat egiteko, egun gehigarria otsailaren 29tik gertu sartuz. Horrela, errazagoa da daten arteko itzulgarritasuna izatea. Thailandiar eguzki egutegiak egutegi budista erabiltzen du, baina gregorianoarekin sinkronizatu zen 1941ean.

Txinatar egutegia

Txinatar egutegia eguzki-ilargi egutegia da, beraz bisurteetan hilabete gehigarri bat dago. Txinatar egutegian hilabete hori gehitzen da ziurtatuz 11. hilabetearen barruan neguko solstizioa gertatzen dela. Hilabeteak aurreko hilabetearen izena hartzen du, adibidez bigarren hilabetearen ondoren badator (二月), "bigarren hilabete gehigarria" deituko da, 闰二月.

Hebrear egutegia

Hebrear egutegia ere eguzki-ilargi egutegia da, hilabete gehigarri batekin, Adar Rishon izenekoa, Adar hilabetearen aurretik txertatzen dena, Adar Sheini (Bigarren Adar) izatera pasatzen dena. Ziklo metonikoak jarraituz, zazpi aldiz egin behar da hemeretzi urtean behin, zehazki 3., 6., 8., 11., 14., 17., eta 19. urteetan. Horrela Pesah beti gertatuko da udaberrian, Pentateukoak agintzen duen moduan^[18].

Gainera, hebrear egutegiak urte hasiera egun bat edo bi atzeratzeko arauak ditu, jai egun zehatz batzuk sabbathean izan ez daitezen eragozteko. Bereziki, urtearen lehen eguna ezin da inoiz izan igande, asteazken edo ostiral batean, Pazkoaren lehen eguna izan ez dadin astelehen, asteazken edo ostiral eta Yom Kippur eguna ez dadin inoiz larunbatean izan.

Islamiar egutegia

Islamiar egutegia Ilargiarekin kalkulatzen da, eta normalki hilabeteek 29 eta 30 eguneko iraupena dute, tartekatuz. Islamiar egutegiak ez ditu bisurte erregularrak. Erdi Aroan erabiltzen zen islamiar egutegi tabularrak, gaur egun musulman batzuek erabiltzen dutena, 30 urteko ilargi zikloaren 11 urtetan egun gehigarri bat zegoen azken hilabetean^[19]. Gaur egun tradizio hau ikusten da Dhu al-Hijjah hilabetearen azken egunean, Hajjaren hilabetea dena^[20].

Hejirako eguzki egutegia Iranen erabiltzen da gaur egun. Ipar Hemisferioko udaberriko ekinokzioan hasten da eta egun gehigarri bat gehitzen du Esfand hilabetean (azkena) lau edo bost urtean behin. 33 urteko zikloa du, eta lehenengo bisurtea 5. urtean txertatzen da, baina besteak 4 urtean behin egiten dira. Egutegiaren oinarrizko araua da noruz eguna (urte berria) udaberriko ekinokzioaren 24 orduetan izan behar dela^[21]. Egutegia ez da guztiz erregularra, batzuetan 33 urteko zikloaren ordez 29ko bat sartzen delako^[22].

Egutegi koptoa eta etiopiarra

Koptoen egutegiak 13 hilabete ditu, horietatik 12k 30 egun dituzte eta gehigarria denak 5 edo 6 egun. Egutegi koptoak juliotar egutegiaren arau berberak ditu. Etiopiar egutegiak ere metodo berbera jarraitzen du, bost edo sei eguneko hilabete gehigarri bat ezarriz 30 eguneko 12 hilabeteen ostean^[23].

Egutegi gregorianoko bisurteak nolakoak diren ikus dezakezu hemen:

Astelehenez hasitako bisurte

Asteartez hasitako bisurte

Asteazkenez hasitako bisurte

Ostegunez hasitako bisurte

Ostiralez hasitako bisurte

Larunbatez hasitako bisurte

Igandez hasitako bisurte

• Otsailaren 30