Goñerri

Goñerri edo Goñibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Goñi
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val de Goñi

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Goynnerri (1269)
• Cinquo Villas (1366)
• Las Cinco Villas de Goñi (1401)
• Gony (1587)
• Valle de Goñi (1829)
• Goñibar (1926)
• Goñerri (2005)

Etimologia

Goñerri Goñi (kontzejuetako baten izena) eta erri (herri) elkartzetik dator. Bere aldetik, Goñibar izen bera eta ibar (haran) elkartzetik dator.

Goñi izena jatorriz iluna eta zalantzazkoa da. Mikel Belaskoren arabera, izena inguruko gainerako herriekiko (Ollaran) altuera handian kokatzeagatik azalduko litzateke, batez ere Arteta (Goñi aurreko herria) eta Goñi beraren arteko altueragatik. Hemen "goi" hitza ere sartuko litzateke.

Jatorrian, Goñik gainerako herrietan zuen eragina zela eta, Goñerri bezala ezagutzen zen, ondoren erromantzera Terra de Goñi bezala egokitu zena. Izen hori ondo egokitzen zaio lurrari, teknikoki ez baita ibar bat, ordoki txiki bat baizik. Geroago, Bortz Iriak edo Cinco Villas izenez ezagutua izan zen (erromantzerako egokitzapena), baina izen hori Bortziriak edo Bostiriak izenez ere hartu zuten bost herrik osatutako beste lurraldeetan ez bezala, Goñin izen horrek ez zuen iraun Aro Modernotik aurrera.

Ondoren, inguruko lurraldeekiko asimilazioa zela eta, "ibarra" deitu zioten faltsuki, eta Goñibar eta Val de Goñi aldaerak sortu ziren. Gaur egun, udalerri ofizialaren izena Goñi bertzerik ez bada ere, gaztelaniaz Valle de Goñi esaten zaio, eta euskaraz Goñerri eta Goñibar, baina lehenengoa gailentzen da, zehatzagoa dena eta jatorrizko aldaera.^[5]

Armarria

Goñerriko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Mende bat baino gehiagoz, 1840tik 1953ra bitartean, gurutze bat erabili zuten armarri gisa, Goñiko jauregiko armarriei erreferentzia eginez, zalantzarik gabe. 1953tik aurrera, kontsignatutakoetara itzuli ziren, historikoki dagozkienak.

Bandera

Goñerriko banderak Goñerriko armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak kasket bat du gainean.

Lizarrako merindadearen ipar-ekialdean dago, Nafarroako Mendialdean.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Ibarra Andia eta Sarbil mendilerroen artean dago. Artazulgo eta Lebrongo errekek beren udal-mugartea ureztatzen dute, eta horiek Arakil ibaira isurtzen dira. Ibarburua, Aizpun, Lebron errekaren eskuineko ertzean dago, Andimendiren oinean. Herriaren iparraldea oso menditsua da, bertan baitaude Andia eta Sarbil mendilerroak, 929 eta 1264 metro bitarteko altuerak dituztenak.

Klima eta landaredia

Inguruko klima subatlantikoa da, eta altitudeak asko baldintzatzen du. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 10º C artekoa da, eta urteko prezipitazioen indizea 1200 eta 1400 mm artekoa. Urtean 120 eta 160 egun artean izaten dira, eta horiek hilabete guztietan izaten dira. Ebapotranspirazio potentzialaren indizea 550 eta 600 mm artekoa da.

Bertako klima fresko eta hezea dela eta, pagadiek hartzen dute baso-azaleraren zatirik handiena, eta, kota ez hain altuetan, hariztiek. Faunari dagokionez, animalia basatiak nekez aurki daitezke, hala nola basurdeak, azeriak edo otsoak.

Estazio meteorologikoa

Goñerrin estazio meteorologiko bat dago Azantza kontzejuan, itsasoaren mailatik 828 metrora, Nafarroako Gobernuak 1988an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Azantza, 1988-2021)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	15.0	19.0	22.0	26.0	28.0	37.0	34.0	37.0	32.0	26.0	19.0	15.0	37.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	6.1	6.7	10.0	12.9	16.5	21.5	24.1	24.3	20.3	15.2	9.1	6.9	14.5
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.8	4.1	6.7	9.3	12.4	16.8	18.9	19.2	16.1	12.0	6.9	4.6	10.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.4	1.5	3.4	5.7	8.3	12.1	13.8	14.0	11.8	8.8	4.8	2.3	7.3
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-9.0	-12.0	-1.0	1.0	4.0	6.0	7.0	3.0	-1.0	-4.0	-6.0	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	101.6	86.7	82.9	97.3	76.2	59.4	36.0	35.7	55.1	87.3	114.1	102.4	934.7
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	68.0	58.0	74.0	110.0	58.0	49.5	128.0	75.0	84.5	46.0	61.0	90.0	128.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.0	11.5	11.6	13.1	10.6	7.2	5.0	4.9	7.5	10.7	13.5	12.4	121.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	3.8	4.7	3.1	1.6	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.6	3.1	18.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Goñerrik 5 kontzeju ditu:

• Aizpun (ibarburua)
• Amunarritz
• Azantza
• Goñi
• Urdotz

Goñerriko herriak

Bere herriek, XIV. mendean, "Bortz Iriak" izeneko entitate administratiboa osatzen zuten. Goñi, Aizpun eta Urdozko jaun-errentak eta jurisdikzio baxu eta ertaina betiko laga zituen Joan II.ak 1462an, baina lekuak berak berritu ziren, jaurerriko titularrari 700 dukat ordainduz 1543an.

Tibalt I.a Nafarroakoak, 1253an, bere Amunarrizko bilauen prestazioak foruen bidez berregokitu zituen, Joan II.aren asmoak beaumontarren aurka defendatzean herriak jasandako hondamendiak zirela eta. Errege horrek kaparetasun pribilegio kolektiboa eman zion 1457an, eta 1470ean, berriz, salbuespen arrunt oro. Azantza hiribildua Karlos II.a Nafarroakoak dohaintzan eman zien 1385ean bere iloba Karlos Beaumontekoa eta bere ondorengoei.^[9]

Iberiar Penintsulako gerrapean, Xabier Minak bolbora fabrika bat ezarri zuen Santa Kiteria baselizan, eta frantziarrek erre eta suntsitu egin zuten. Horrela jarraitzen zuen 1850ean, gero berreraiki egin zen.

XIX. mendearen lehen erdialdera arte, haranaren jurisdikzioa Lizarrako alkate arruntak zuen. Gainera, leku bakoitzak bere justiziak zituen, Aizpunen, Azantzan eta Goñin txandaka izendatzen zirenak etxeen artean; Amunarritzen eta Urdotzen, berriz, herritarren artean aukeratzen ziren. 1835-1845eko Udal erreformen ondoren, ibarra udalerri bakar gisa geratu zen, bortz herri berdinekin. 1850ean biltzarra Urdotzen biltzen zen. Bortz lekuetako bakoitzak eskola bat zuen, eta bertako maisua Udalako idazkaria zen aldi berean. Gainera, ibar osoan irin-errota bakarra zegoen, harri bakarrekoa, eta bideak tokikoak ziren eta egoera txarrean zeuden.

1907ko urtarrilaren 24an Landa Kutxa nekazaritza-kooperatiba sortu zen. Lan Ministerioak 1945eko uztailaren 12an onartu zuen eta 1960an 98 bazkide bildu zituen.^[10]

2023 urteko erroldaren arabera 172 biztanle zituen Goñerrik.^[11]

Goñerriko ekonomia oso mugatua da, biztanle gutxi dituenez, bertako biztanleen adina gehitu behar baitzaio, eta horietako asko erretiratuta daude. Goñerriko ekonomiaren eragile nagusia nekazaritza da; izan ere, udalerriak eremu zabalak ditu nagusiki garia ereiteko, baita sasoiko beste barazki batzuk ere. Turismoak ere badu bere eragina landetxe moduan. Udal titulartasuneko hotel bat dago. Gainerako jarduerak udalerritik kanpo egin behar direnez, bertako biztanleek Iruñerrira jaitsi behar dute.

Udaletxea

Udaleko idazkaria Abartzuza, Jaitz eta Deierriko idazkari ere bada. Udalak alkatea eta lau zinegotzi dauzka.

• HELBIDEA: San Andres kalea z/g (Aizpun kontzejua)

Udal hauteskundeak

2007an Agrupación Independiente Valle de Goñi (AIVG) taldeko José Ignacio Preboste Goñi aukeratu zuten alkate. Udaleko bost zinegotziak lortu zituen. Baliogabeko botoak hiru izan ziren (emandako guztien %2,88) eta hamalau boto zuri (%13,86). Abstentzioa %44,97koa izan zen.

2011n aurreko agintaldian zinegotzi izandako Gumersindo Indurain Cobos bihurtu zen alkate, aurkeztu zen zerrenda bakarraren izenean; 2011n taldearen izena Independientes Valle de Goñi izan zen eta berriro ere bost zinegotziak lortu zituen^[12].

Alkateak

Hauek izan dira Goñiko azken alkateak:

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Goñerriko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Goñerri ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[15]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Oltzako hizkeran. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Goñerriko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Goñerri eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,99k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 2,03 eta 2018n % 2,80k.

Elezaharrak

Teodosio Goñikoaren edo Goñiko buruzagiren kondairak VIII. mendean Goñi kontzejuan jaiotako antzinako noble baten istorioa kontatzen du. Teodosio gerrara abiatu zen, bere emazte gaztea, Kostantza Butroekoa, eta bere gurasoak, zaharrak, etxean utzirik. Emakumeak, aita-amaginarrebei begirune handia zienez, jauregian jarri zituen, eta jauregiburuko gelan lo egiten ere utzi zien. Egun batean, Teodosio gudu-zelaitik itzultzean, Errotabidean (Goñitik gertuko leku batean) aurkitu zen deabrua ermitau faltsuz mozorrotuta zuela. Esan zion emazteak morroi batekin engainatzen zuela. Haserre bizian, zalduna etxera iritsi zen ilunabarrean, eta, bi pertsona ohean etzanda ikustean, hil egin zituen, benetan bere gurasoak zirela konturatu gabe.

Gudaria bere akatsaz konturatu zen kalera irten eta elizatik bueltan zetorren emaztearekin topo egin zuenean. Izututa eta damututa, bere krimena aitortu zion Goñiko apaizari, eta honek Iruñeko gotzainarekin konfesatzeko agindu zion. Azken honek Erromara bidali zuen, aita santuaren absoluzioa eskatzera, Teodosiok egin zuen bezala. Aita Santuak penitentziatzat jartzen du bere aberria, etxea eta emaztea uztea, eta mendietako bakarlekuetan barrena ia biluzik erromes ibiltzea, gorputzari hertsirik zeramatzan kateak hautsi arte.

Egun batean, Aihedu mendian (Goñi eta Andimendi artean) zebilela, katearen katebegi bat hautsi zen. Eskerrak emateko, Teodosiok Done Mikelen omenezko baseliza bat eraiki zuen, gaur egun ere zutik dirauena. Bertatik, Teodosio Aralar mendilerrora joan zen, non penitentziaren amaiera gertatu zen. Han bazen herensuge bat leize batean bizi zena eta inguruko artzain eta baserritarrei erasotzen ziena. Larraungo biztanleek erabaki zuten urtean pertsona bat eskaintzea herensugeari, honek besteei eraso ez ziezaien. Teodosiok, Aralarretik noraezean, zorigaiztokoa aurkitu zuen, eta bere bizitza eskaini zuen pertsona harena salbatzeko. Herensugea penitentziagileari agertu zitzaionean eta hura irentsiko zuela mehatxatu zuenean, Teodosiok San Migel goiaingeruari agindu zion bere burua, "Done Mikelek balio dit!" oihukatuz.Une hartan, zalaparta handi baten artean, goiaingerua agertu zen, eta, bere buruaren gainean gurutzea erakutsiz, dragoia garaitu eta hil egin zuen, "Nor Jaungoikoa bezala!" oihukatuz. Salbatu ondoren, Teodosiok Done Mikel in Excelsis santutegia herensugea bizi zen leizearen gainean altxatzea agintzen du, inor ez dadin berriro sartu. Han bizi izan zen bere egunak amaitu arte Kostantza andrearekin, bere emaztearekin, "bere gurtzan aritzen ziren apaizentzako etxeak eta etxebizitzak eraikitzen...".^[16]

Jaiak

Goñiko jaiak ekaineko bigarren asteburuan ospatzen dira.

• San Ziriako parrokia: XII. mendearen amaiera eta XIII. mendearen hasiera bitartean eraikia. Estilo erromaniko berantiarrekoa, gotorleku itxura dauka. Parrokia hondarretan dago gaur egun.
• San Antonio parrokia: eliza zaharra ordezkatzeko 1935ean eraikia.
• San Migel baseliza: Eraikinaren sarreran "GOÑI" idazpurua duen XVI. mendeko armarria dago.

• Teodosio Goñikoa (VIII. mendea), noble, pertsonai mitologiko, Goñiko jauregiburua eta Aralarko santutegiaren sortzailea.
• Jose Goia Muniain (1756-1807), apaiz eta itzultzaile.
• Martin Jose Markotegi Guridi (XVIII-XIX. mendeak), apaiz eta idazle.

• 
  Goñi
• 
  Amunarritzeko eliza
• 
  Aizpungo jauregia
• 
  Goñiko eliza zaharra
• 
  Urdotz

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Ibarrak (Iruñerria)
• Lizarrako merindadea
• Nafarroa Garaia