Kastro

Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa garian "gazteluzahar" edo "gaztelu" izena ematen zaie gotorlekuei^[4] toponimian eta Hego Euskal Herrian, muru^[7], harresi esanahiarekin. Gaztelaniazko toponimoa duten lekuetan, "castillo" (gaztelu) askotan errepikatzen da. "Kastro" hitza toponimian dauka jatorria ere bai, latinezko castrum hitzetik dator gotorleku militarra esan nahi duelarik, eta gaztelu hitza eman zuena. Toponimian zenbait lekutan izen hori mantendu da, Castrourdiales (Kantabria), Ojacastro (Errioxa), eta Galiza eta Asturiaseko castro edo castru ugarietan. Euskal Herrian adibide bakan batzuetan gorde da, hala nola, Erdi Aroko Puñikastro-Malpika (gaur egungo Araban)^[8] kasu edo Bilboko Kastrexana.

Azkenik, literatura zientifiko-akademikoan, arkeologia idazlanetan, eta dibulgaziozko lanetan, zein hedabideetan, beste izen batzuk ere erabiltzen dituzte maiz, hala nola, Burdin Aroko herri harresitu^[9] edo herri gotortu^[10] herri gotor^[11], gotorleku^[12] eta barruti protohistoriko^[4] edo esparru itxi^[13] edo gotortua^[14], muino gotortu (colline fortifiée), etab.

Erabiltzen den beste izen bat oppidum da (oppida pluralean), baina ezin dira bi kontzeptuak nahastu oppidumak handiak izaten dira, Europa ez mediterraneoan hirien aurrekariak dira eta Galian, adibidez, nahiko zabaldu ziren. Bere inguruko beste herrixkak eta lurraldea antolatzeko guneak ziren. J.I. Jiménez Chaparrok, adibidez, oppidum bakarra identifikatzen du Bizkaian, Arrolakoa, eta bakara ere Gipuzkoan, Intxur^[15]. Julio Zesarrek erabili zuen lehenengoz Galiako herri nagusi batzuk aipatzeko baina gaur egun kontzeptua asko zabaldu da.

Sarri, "gaztelu zahar" hauek beste lekuetako herri gotortuak baino txikiagoak izaten dira eta mendi edo mendixkari izena ematen diote. Hauek dira ohikoenak:

• Gaztelu(a)
• Gazteluzahar(ra) edo Gazteluzaharre(a)
• Gaztelu-mendi(a)
• Gaztelu-gain(a)
• Gaztelu-harri(a)
• Kurku(a) ("biribila")
• Mokorreta ("mokorra")
• Murua, hainbat kastroen toponimian. Bereziki Gipuzkoan eta Nafarroan.

herri harresitu bat aurkitzen dienean, ohikoa da dagoen mendixkaren izen bera ematea argitalpen zientifikoetan eta administratiboetan.

Europako zenbait kastro Neolito berantiarrekoak badira ere, gehienak geroagokoak dira:

• Kutxa Zelaien Kulturakoak eta Brontze Aro atlantikokoak^[16] (k.a. 1300 inguru - k.a. 750)
• Hallstatt kultura (k.a. 1200 inguru - k.a. 500) Brontze Aro berantiarra eta Burdin Aro goiztiarra.
• La Tène kulturakoak (k.a. 600 inguru - K.o. 50) Burdin Aro berantiarra.

Mendebaldeko eta erdialdeko Europako eskualde zeltikoetan eraiki zituzten erromatar konkistara arte. Julio Zesarrek Burdin Aro berantiarreko galiar gotorleku handiei oppida izena eman zien. Ordurako nagusienak gotorlekuak baino, hiri txikiak ziren eta erromatar hiri bilakatu ziren.

Erromatar garaietan ez ezik Erdi Aroan ere erabili zituzten. Hain inportanteak ziren zenbait eskualdetan ezen bere garaietako ezaugarri nagusi bilakatu baitziren, adibidez, Galizian, Portugalen eta Asturias mendebaldean, orduko kulturari izena eman zioten, kastroen kulturari hain zuzen ere.

Tipologia

Kastroak hesiz babestutako gotorlekuak ziren, gailurraren inguruko eremua mugatzeko. Egun, herri eta protohiri izandako egitura horien harresien arrastoak eta lubakien arrastoak baino ez dira ageri. Gainera, bertako landareak garaiak badira, bertatik bertara gerturatzen denarentzat, ikusezinak izan daitezke, lurrean eratutako landaredi aldaketa eta itzalak direla-eta. Horregatik, egitura edo forma osoa airetik ikus daiteke askotan.

Francis Gaudeul arkeologoak hiru herri harresitu mota bereizi zituen Ipar Euskal Herrian:

• Esparru mailakatuak: mailak mendiko maldan daude zulatuak, zelaiguneak osatuz, agian antzina zuresiz babestuak zeudenak.
• Lurrezko hesiekin: ugarienak dira eta bertan lubakietako lurra aurrealdean pilatu da babeslekua eratzeko.
• Harrizko hesiekin: garaienak (600 metrora) eta urrienak dira.

Babes lerroaren kopurua aldakorra da, 1etik 7ra (Landibarreko Gaztelu Zaharra).

Eraikitzaileak

Eraikuntza datak ez dira ezagunak, baina oro har Brontze Aro amaierako edo Burdin Aro hasierako taldeek eraiki zituztela uste da, ziur aski errausketa ehorzketa modua ekarri zituzten berberak.

Erabilera

Herri gotortu horietariko asko, bizileku eta ekoizpen leku ziren, etxe multzo ondoan nekazaritzarako eta abereak zaintzeko gune zabalek horrela adierazten baitute. Bestalde, metalak urtzeko arragoak aurkitu izan dira bertan. Merkatari esparrukoak dira, ordea, dokumentatu izan diren pisuak eta beste tresna batzuk.

Erabilerari jarraiki, zenbait gaztelu, hala nola Mauleko gaztelua edo Lüküzekoa, gaztelu zaharren gainean eraiki ziren.

Kastroak Europa osoan zabaldu ziren:

• Britainia Handian brontze arotik anglosaxoien garaietara erabili zituzten.
• Erdialdeko Europan Pfostenschlitzmauer izeneko teknika erabili zuten harresiak eraikitzeko.
• Estonian linnamägi izena zuten.
• Frantzian Murus Gallicus izeneko teknika erabili zuten harresiak eraikitzeko.
• Irlandan asko eraiki zituzten, adibidez, Grianan Aileachkoa.
• Lituanian piliakalnis izena zuten.
• Galizia, Asturias, Kantabria eta iparraldeko Portugalen bere kultura sortu zuten, kastroen kultura izenekoa.
• Eskandinavian eta Errusian ere eraiki zituzten, defentsarako ez ezik merkataritza babesteko ere. Suedian bakarrik 1.100 inguru daude.

• Oppidum
• Harrespil
• Tumulu
• Euskal Herriko historiaurrea
• Mouro (asturiar mitologia)
• Euskal Herriko kastroak edo gazteluzaharrak

• Peñalver Iribarren, Xabier eta San José Santamarte, Sonia, 2003, Bertan 20. Burdin aroko herri harresituak Gipuzkoan
• (Gaztelaniaz) Martínez Txoperena, Juan Mari, Poblados de la Edad del Hierro, Nafarroa Garaiko Burdin Aroko herriak