Txinerazko literatura

Txinaren historiaren testu asko gordetzen dira, mota guztietako lanak: historia liburuak, poemak, filosofia saiakerak... Hauei esker garai horietako pentsamendua eta bizimodua ezagutzeko aukera handia dugu. Txinako literaturak genero asko landu zituen, batzuk guretzat literarioak ez direnak barne. V. mendeako Liu Xuek kritika literarioaren inguruko lan bat idatzi zuen eta bertan literatura honen aberastasuna ikus daiteke.

Filosofia, bestetik, garrantzi handia izan du Txinan. Haien testuak normalean literarioki balore handikoak izan ziren. Haien artean, garrantzitsuena, Konfuzio izan zen. Baina ez zen bakarra izan: (孔子 Kǒngzi), Laozi (老子), Zhuangzi (莊子), Menzio (孟子 Mèngzi) eta Mozi (墨子).

Hastapenak

Txinerazko lehendabiziko testuakZhou dinastiakoak dira. Izan ere, lehen testuak, neurri batean literarioak, Shang dinastiakoak dira, XVI. mendetik XI mendera. Testu horiek otoitzak eta dortoken oskoletan edota idien hezurretan eginiko idazkunak dira.

Testu klasikoak

• Bost klasikoak bezala ezagutzen direnak (五经, Wǔ jīng):
  • Poesiaren klasikoa (诗经, Shī Jīng) edo Oden liburua. Tradizionalki Konfuziok egindako poemen bilduma dela.
  • Historiaren klasikoa (书经, Shū Jīng). Beste bilduma non prosa txinatarren dokumentu goiztiarrak biltzen diren, Xia, Shang eta Zhou mendebaldeko dinastiakoen funtzionarioek eta agintariek egindako testuak.
  • Aldaketen liburua (易经, Yì Jīng). Iragarpenak egiteko eskuliburua da. Fu Xi enperadore mitikoari egotzia izan da.
  • Erritoen klasikoa (礼记, Lǐ Jì) antzinako errito eta zeremoniak deskribatzen ditu.
  • Udaberrien eta Udazkenen urte liburuak (春秋, Chūn Qiū). Udaberriak eta Udazkenak K. a. 722 urtetik K. a. 481 urtera arte doan gara historikoa da. Liburu hau Lu estatuaren erregistro historikoak. Konfuzio Lun jaio zen eta, agian horregatik, berari egotzi zaio lan hau.
  • Musikaren klasikoa (乐经). Liburu honek seigarren klasikoaren izendapena jaso du baina, zoritxarrez, Han dinastiaren garaietatik galduta dago.

• Konfuzianismoaren lau liburuak (四书, Sì shū); hauexek dira:
  • Irakaskuntza handia, (大学, Dà Xué). Erritoen klasikoaren barruan dago.
  • Egokitasunaren doktrina (中庸, Zhōng Yóng). Erritoen klasikoaren barruan dago.
  • Analektak (论语, Lùn Yǔ), Konfuzioren esanak haren jarraitzaileek bildutakoak.
  • Menzio (孟子, Mèng Zǐ). Menzio Meng Zi filosofoaren izena mendebaldeko erara idatzita, Konfuzio ondorengo filosofo nagusia izan zen.

• Taoismoren klasikoak:
  • Bidearen eta birtutearen klasikoa (道德经, Dao De Jing).^[1] Lao Tzuri egotzita.
  • Hutsaltasun perfektoaren klasikoa, Lie Ziri egotzita.
  • Zhuang Zi. Izen bereko filosofoari egotzita.

• Beste klasiko batzuk:
  • Qu Yuan (屈原) poetaren obra: 楚辭, Churen elegiak.
  • Sunziren Gerraren artea (孙子兵法 Sunzi bingfa). Mendebaldean gehien ezagunetariko liburu txinatarra.

• Haurrei irakasteko liburuak:
  • Hiru sinogramen klasikoa (三字經 San Zi Jing). Konfuzianismoaren eskuliburua.
  • Mila sinogramak (千字文). Sinogramak ikasteko liburua.
  • Ehun abizenak. Txinako ehun abizen arruntenen sinogramak ikasteko liburua.

Han dinastia

Dinastia honen garaietan testu gehienak prosazkoak ziren, batez ere gai politikoei buruzkoak eta gobernatzaileei aholkuak emateko lanak. Izen bat bereizteko Sima Qian historilaria dugu; idazle honek (司馬遷) Oroimen historikoak liburua idatzi zuen. Lan honek ondorengo historiografian garrantzi handia izan zuen testu historikoak sortzeko eredutzat hartua izan baitzen. Halaber, balore literario handia zuen.

Tang dinastia

Txinan Tang dinastiaren garaia urrezko garaia bezala ikusita dago. 618tik 907ra doazen urte horiek arki askotan txinatar kulturaren gailurra izan ziren. Egoera sozioekonimiko egokiak aurretik ezagutzen ez ziren kreazio artistikoarentzako baldintza onenak sortu zituen. Literaturaren, bereziki poesiaren, eta, orokorrean, artearen benetako loraldia izan zen. Garai honer eragina Japoniaraino heldu zen, Heian aroan.

Poesia

Mandarineran sinograma bakoitza gure silabaren parekoa da. Landu ziren lerroak bereziki bost eta zazpi sinogramakoak ziren. Gehien landu ziren ahapaldiak Lüshiak (律詩, zortzi lerroko poemak) eta Juejuak (絕句, lau lerroko poemak).Asko dira garai horietatik ezagutzen diren poetak. Tang dinastiaren poesia bilduma egin zen, Tang poema guztiak (全唐詩) , eta guztira 48.900 poema bildu ziren, 2.200 egile desberdinekin. Haien artean ziur asko ospetsuenak Li Po edo Li Bai (李白), Du Fu (杜甫) eta Bai Juyi (白居易) izan ziren.

Hona hemen poeta ezagunenak:

• Bai Juyi
• Li Po
• Wang Wei
• Du Fu
• Liu Zongyuan
• Xue Tao
• Yu Xuanji
• Meng Jiao
• He Zhizhang
• Meng Haoran

Prosa

Tang garaiko mugimendu nagusia "Antzinako hizkuntzaren mugimendua" (古文運動) izan zen. Idazle hauek Han dinastiaren garaiko estilo literarioa berreskuratu nahi zuten. Estilo horren ezaugarriak, argitasuna, zehaztasuna eta naturaltasuna ziren. Idazle hauetariko asko saiakeragileak izan ziren.

Hona hemen prosa txinatarraren zortzi maisuak:

• Han Yu, Arthur Waleyren ustez garai guztietako idazle txinatar onena.
• Liu Zongyuan
• Ouyang Xiu 欧阳修
• Su Xun 苏洵
• Su Shi 苏轼
• Su Zhe 苏辙
• Wang Anshi 王安石
• Zeng Gong 曾鞏

Eleberri klasikoak

Txinerazko literaturaren Lau Eleberri Klasikoak hauexek dira:

• Hiru erresumen erromantzea (1330). Egilea: Luo Guanzhong.
• Uraren ertzean (1573). Egileak: Shi Nai'an eta Luo Guanzhong
• Mendebalderako bidaia (1590). Egilea: ustez Wu Cheng'en.
• Pabiloi gorriaren ametsa, baita ere Ametsa pabiloi gorrian (1792). Egilea: Cao Xueqin eta Gao E

Literatura modernoa

Cao Wenxuan idazlearen arabera, txinerazko literatura modernoa 1917an hasten da, "Iraultza literarioa"ren mugimenduarekin. Garai hau 1949 arte doa; urte horretan Txina Berria sortzen da, hau da, Maoren garaipena ematen da, eta egoera sozio-ekonomia erabata aldatu zen. Literatura modernoa mendebaldeko literaturaren menpe zegoen, haien ideiak eta planteamenduak jarraituz. Urte horietan kanpoko unibertsitateetan ikasitako idazleak ditugu. Mendebaldeko liburuen itzulpegintzak garrantzi berezia izan zuen.

Literatura garaikidea

Azken hamarkadetean Txinako literatura haren isolamendutik ateratzen ari da. Horren adibidea Gao Xingjiani 2000. urtean eta Mo Yani 2012an emandako Literaturako Nobel Sariak izan daitezke. Dena dela, lehenengoaren kasuan haren obra Txinan debekatuta dagoela esan behar da.

• Lao Tzu: Dao De Jing. Itzultzaileak: Joxe Arregi Olaizola eta Pilar Lasarte. "Erlijioen jakinduria" bilduma. Ibaizabal argitaletxea, 2007.
• Mandarin dotore: Tang dinastiaren zenbait poeten antologia: Du Fu, Wang Wei eta Li Bai. Itzultzailea: Rafa Egiguren. Gaztelupeko Hotsak Paper Hotsak, 2003.
• Mo Yan (2012ko Nobel Sariak|Nobel Saria): Hori da umorea, maisu. Itzultzaileak: Maialen Marin eta Aiora Jaka. Donostia:Elkar, 2013.

• Aiora Jaka eta Ainara Marín: "Txinatar literatura euskaraz: zeharbidezko itzulpenetatik zuzenekoetara itzultzailebikoteen eskutik", Uztaro aldizkaria, 89.zk, 2014ko apirila-ekaina.

• (Gaztelaniaz): Txinerazko literaturaren historia.