Zamakolada

Konbentzio gerra bukatu zenean (1793-1795), argi geratu zen sistema militar zaharra ez zela Frantziako ejerzito modernoa garaitzeko gai. Frantziako armadek Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba okupatu zituzten, baita Kataluniako lurralde batzuk ere. Ziurrenik, bertako biztanleek Espainiako koroaren interesak defendatzeko gogo faltak ahalbidetu zuen okupazio egoera hori. Edozein kasutan, Basileako Bakea onartu behar izan zuen Espainiako koroak, tropa frantziarrak penintsulatik ateratzearen truke Hispaniola uhartearen zati bat Frantziari utziz.

Gerraren ondorietako bat Bizkaio instituzioek pilatu zuten zor handia izan zen, eta ez zen argi zor hori nork eta nola behar zuen ordaindu. Desadostasunak areagotu egin ziren, Bizkaiko gune ezberdinetako oinarri ekonomiko ezberdinak eta lege-oinarri ezberdinak zirela eta. Izan ere, Bilbo inguruetan merkataritza jarduera ekonomiko garrantzitsua zen, beste tokietan ez bezala. Bestalde, Bilbok, hiribildua izanik, legearen ikuspuntutik ezberdintasunak zituen Bizkaiako foruak kudeatzen zituen beste herriekiko.

Zor horren banaketa Batzar Nagusietan erabaki behar zen, eta bozkaketan Bilbotarren proposamena alde batera utzia izan zen. Testuinguru horretan, eta Bilbotarrek Batzar Nagusietan zuten indar urria probestuz, Zamakolak Bilboko portuari lehia egingo zion portu baten eraikuntza proposatu zuen. Portua Bilboko itsasadarrean egitea zen ideia, Abandoko lurretan. Bilbo hiritik kanpo egonik, kudeaketa Bizkaiari zegokiokeen, Bilbori baino.

Aurrekariak

Portuaren proiektuak ezadostasuna ekarri zuen: Bilboko hiriak ez zuen begi onez ikusten lehia egingo zion portu bat aldamenean izatea eta Bizkaiko Aldundiak aukera egokia zuen Bilboko hiriaz beste portu bat edukitzeko. Krisi sakonean zen Espainiako koroak Bizkaia ahuldu eta bere interesak indartzeko aukera ikusi zuen^[1].

Esan bezala, Bizkaiko Batzar Nagusien aurrean aurkeztu zuen proiektua Zamakolak, hura Batzarren kontrolpean egongo zelarik. Bizkaiko Batzar Nagusiek onartu eta gero, Bizkaiko Jaurreriarri (Zamakolari) portua egiteko baimena eman zion Madrilek Errege Dekretu baten bidez, 1801eko abenduaren 31n. Bilboko hiriak ez zuen hala ere etsi eta gisa guztietako losintxak eta mesedeak egin zizkion Godoyri, horietatik ezagunena Goyari Godoyren koadro bat enkargatzea izan zelarik.^[2] 1803an Bilboko ohorezko alkate ere izendatu zuten.^[3] Baina saiakera hauek porrot egin zuten eta Godoyk Zamakolaren proiektua berretsi zuen, hori bai, baldintza batekin, bizkaitarrek soldadutza egin behar izatea.

1801-1804 bitartean bilbotarrek afera ilunetan nahasi nahi izan zuten Zamakola; 1804an Bilboko Kontsuletxeak portu berriaren gaineko jurisdikzioa eskatu zuen baina, urte bereko ekainean, Madrilgo Errege Agindu batek berretsi zuen, Zamakolak eginiko jestioen ondoren, portu berriaren izaera autonomoa. Madrildik itzuli ondoren, Zamakolak derrigorrezko soldadutzari oztoporik ez jartzeko eskatu zien, ordainez, batzarkideei. Soldadutza egitea foruen kontrakoa zen, baina, hasiera batean batzarkideak guztiz konforme egon ez arren, azkenean onartu egin zen. Azkenean, Zamakola bere kudeaketagatik txalotu eta Bizkaiko Jaurerriko erregidore izendatu zuten^[1].

Batzararen ondorengo egunetan, derrigorrezko soldadutzaren berria zabalduz joan zen. Herri xeheak ez zuen bidegabekeria hura onartu, eta Zamakolaren aldeko junteroak laster konturatu ziren Madrilek portuaren alde emanikoak ezer ez zirela foru-hauste handi haren ondoan. Herritarrak, beraz, ez zeuden ados, batez ere bizkaitar gazteak. Eskakizunak sortutako haserrea jaurerri osora zabaltzen joan zen. Proiektuaren kontrako batzarkideek Zamakolaren kontra egiteko aukera ikusi zuten eta gainerako bizkaitarrak erregidore berriaren kontra bultzatu zituzten. Bizkaiko burgesia zen, batez ere, Zamakolaren aurkako taldea, eta proiektua burutzeagatik foruak sakrifikatzea eta herria saltzea egotzi zioten.

Matxinadaren hasiera

1804ko abuztuaren 16an hasi zen matxinada Begoñako herrian; Jose Nicolas Batiz bertako fiela eta Zamakolaren lagun handiaren etxera sartu eta hurrengo egunerako udal-asanblada deitzeko eskatu zioten Batzar Nagusietan plan militarraren berri eman zedin. Batizek amore eman behar izan zuen, eta hurrengo egunean asanblada antolatu zen. Hurrengo goizean, ostiralez, plan militarraren kopia bat eskatu zioten Begoñako udal-asanbladan zehar, baina Batizek uko egin zion eskariari. Gauzak horrela, preso hartu zuten, udaletxeko beste ordezkariekin batera^[1].

Arratsaldean, asanbladako ordezkariak Bilbora jeitsi eta planaren kopiak eskatu zizkioten Bilboko korrejidoreari. Korrejidoreak planaren kopia bat eman eta ordezkariak bakean joan ziren, baina plana irakurri eta eztabaidatu ondoren, talde jendetsuago bat itzuli eta agintariei plan militarra baliogabetzeko eskatu zieten. Horrez gain, Bizkaiko armategitik Begoñako udalari zegozkion fusilak hartzeko baimena eskatu zuten. Diputazioak eskaerei men egin zien: hurrengo Batzarrak ospatu arte plan militarra ez zela onartuko hitz eman zuten publikoki, eta fusilak Begoñatarren esku utzi zituzten. Zamakolak Dimara egin zuen ihes.

Istiluen hedapena

Hala, Bizkaiko Gobernuak biderik gabe utzi zuen Batzar Nagusiek soldadutzari buruz hartutako erabakia hurrengo Batzar Nagusiak bildu arte, baina Begoñakoek, pozik egon arren, ez zuten Batiz askatu. Hurrengo egunean, abuztuaren 18an, Abandoko jendea begoñatarrei batu zitzaien eta hauek ere armak eskuratu zituzten. 200 bat lagun baino gehiago Bilbora joan eta bulegoak miatu zituzten eta diputazioko zenbait kide atxilotu zituzten, bertako askoren laguntzaz. Korrejidorea, Jose Agustin Ibañez de la Renteria eta Pedro Jimenez Breton diputatu nagusiak eta Benito de Arechabala eta Diego Antonio de Basaguren jaurerriko idazkariak Abandoko udaletxean giltzaperatu zituzten, aurreko biurtekoan diputatu nagusi izan zen Pedro Francisco de Abendañorekin batera^[1]. Begoñatarrek Batzar Nagusi berriak bil zitezela eskatu zuten. Bilbora bildutako jendeak korrejidorearen eta ahaldun nagusien buruak eskatu zituen, "lapur" eta "aberriaren traidore" deituz.

Gero eta herri gehiagotara zabaldu zen matxinada: Sestao, Portugalete, Barakaldo, Deustura... Kontuan izan behar da XVIII. mendearen bukaerara Bilboko jaun eta aberatsek ia monopolio erregimena zutela bizkaitar hiriburuko portuan. Abandon portu berri bat irekitzeak gainbehera ekarriko zion. Hori dela eta matxinatuak Bilbon sartzean askok lagundu zien.

Egoera baretu zen arren, kalean tentsioa zen nagusi. Begoña, Deustu, Abando, Bilbo eta Barakaldon patruila armatuak zebiltzan, agiri ofizialen bila. Inguruko herrietan ere iskanbilak zeuden. Giro hartan abuztuaren 22rako Ezohiko Batzar Nagusiak deitu zituen Luis Marcelino Pereira korrejidoreak.

Diman ezkutatua zen Zamakolak Arratiako merindadeko batzarrak deitu zituen, eta batzarrean ibarra babesteko bizilagunek armak hartzea erabaki zuten. Diputazioak, ordea, zibilen arteko borroka armatuaren beldur, armak ez hartzeko eskatu zien Arratiako bizilagunei.

Ezohiko Batzar Nagusiak

Hilaren 22ko goizean ospatu ziren Ezohiko Batzar Nagusiak, eta aspaldiko jendetsuenak izan ziren. Batzarrean, aurreko bilkuran onarturiko plan militarraren kopia irakurri zen, entzuleen marmarrak haizatuz. Batzarrean soldaduzka sistema bertan behera utzi eta erregeari beste bat proposatzea adostu zen. Azkenik, milioi bat errealeko doaintzaren eskaria egiten zitzaion koroari.

Hilabete lehenago txaloka hartu zuen batzarra kontra zuen orain Zamakolak. Abuztuaren 30ean amaitu zen batzarra, eta diputazioko kideek dimisioa eman zuten. Kide berriak hautatu eta plan militarra baliogabeturik, batzarkideak beren herrietara itzuli ziren. Egoera barea zen, plan militarra alde batera utzia eta haren bultzatzaile gehienak dimisioa eman edo ihes eginik baitzeuden. Zamakolak eta beste zenbaitek Nafarroara egin zuten ihes, erregeordearen babesera.

Koroaren erantzuna

Espainiako Gorteetan larri zebiltzan Bizkaiko berriak entzunda. Frantziako altxamentuaren ondorioak ez ziren denboran urrun, eta Bizkaiako altxamendua beste euskal probitzietara hedatuko zenaren beldur ziren. Estatuak gatazka berehala geldiaraztea erabaki zuen, eta gerra egoera deklaratu zuen probintzian (egoera horrek 1807 arte iraun zuen, Napoleonen inbasioa arte).

Bizkaitarrek 1804ko irailaren 1ean jakin zuten Espainiako gudarostea abiatu zela Bilbo aldera Donostiatik eta Iruñetik, eta Bilboko Udalak Godoyri tropa haiek erretira zitzala eskatu zion arren, espaniar ministroak epailea aurretik, eta gudarostea, ondotik, bidali zituen. Bizkaiko erakundeek batzarrean hartutako erabakien ondoren egoera lasaia zela eta erreboltak bukatua zirela errepikatu zuen, baina, Godoyk muzin egin zion elkarrizketari. Irailaren 21ean sartu zen espainiar gudarostea Bilbon eta ondoko egunean ekin zion zapalkuntzari: Mazarredo jenerala eta Mariano Luis Urkixo ministro ohia erbesteratu zituzten eta isunak, atxilotzeak eta kargu-uzteak izan ziren kargudunen artean. Herritar xeheei kartzela zigor handiak ezarri zitzaizkien.

Epaia 1805eko maiatzaren 23an eman zen, Bizkaiko 384 lagun kondenatu zituzten (367 gizon eta 17 emakume)^[1]. Isun ekonomikoak, herbesteak, kartzela zigorrak eta, ironikoki, Espainiar armadan sartzea izan ziren emandako kondenak. Matxinadan zehar hildakorik gertatu ez zenez, ez zen heriotza zigorrik ezarri, baina istilu gehien izan ziren herrietan destakamentuak utzi ziren eta udaletxeak gastu militar horiek ordaintzera behartu zituzten. Isun horiek guztiak bilduz, Espainiako koroak 12 milioi erreal bildu zituela kalkulatu da^[1].

Bitxikeria bezela, Bilbok garaian zuen "Txit Noble eta Txit Leial" titulua galdu zuela Zamakoladaren ondorioz.

1807an indultu bat eman zuen Madrilgo gobernuak Zamakoladaren ondoren kondenatutakoentzat.

Esan beharrik ere ez dago Zamakolaren proposamena ez zela burutu eta derrigorrezko soldadutze ez zela indarrean eman, baina Espainiako koroak epaiak eta okupazio militarra baliatu zituen Bizkaiako administrazioan esku sartzeko. Korrejidore postua desagertarazi zuen (foru-antolaketan ezinbesteko kargua zena), eta horren ordez Madrilen menpeko kargu politiko-militarrak ezarri zituen. Egoera horrek Frantziak Espainia inbaditu arte iraun zuen.

• 2008an Arantzazu Amezaga Iribarrenek zati batean Zamakoladan girotutako Niebla de batallas eleberri historikoa argitaratu zuen.

• Guezala, Luis de (2014): "Parlamentos y rebeliones. Las Juntas Generales de Bizkaia durante la Matxinada de 1718 y la Zamakolada de 1804" in Agirreazkuenaga Zigorraga, Joseba (ed. lit.), Alonso Olea, Eduardo José (ed. lit.): Estatu-Nazioen Baitako Nazioak: Naziogintza Kulturala Eta Politikoa, Gaur Egungo Europan, 91-99. ISBN 978-84-15706-20-5.
• Reguera, Iñaki (2009): "Nuevos datos sobre la Zamacolada: un análisis de los perseguidos por los insurgentes de la asonada de 1804", Bidebarrieta, 20, 57-69.
• Villabaso, Camilo de (1887): La cuestión del Puerto de la Paz y la Zamacolada: exposición histórica acompañada de la memoria justificativa de uno de los actores de aquellos sucesos, de documentos inéditos y del plano de este importante proyecto, Bilbo, Imp. de Juan E. Delmas.
• Ybarra y Bergé, Javier (1941): Datos relativos a Simón Bernardo de Zamácola y la zamacolada, Bilbo, Junta de Cultura, Diputación Provincial de Vizcaya.

• Bilboko portua
• Euskal Herriko matxinadak (XVII - XIX. mendeak)