Germaanske talen

It Oergermaanske tiidrek

De oarspronklike taal dêr't alle Germaanske talen (en útslutend de Germaanske talen) op weromgeane, wie de saneamde Germaanske grûntaal, dy't ek wol it Proto-Germaansk neamd wurdt. Neffens de hjoeddeistige ynsichten fan 'e taalkunde kin dy taal opdield wurde yn twa stadia: it Oergermaansk, dat yn in iere perioade sprutsen waard, en it Miengermaansk, dêr't it Oergermaansk him letter ta ûntjoech. (It komt trouwens gauris foar, benammen yn stikken dy't net troch taalkundigen skreaun binne, dat der terminologysk gjin ûnderskie tusken dy beide tiidrekken makke wurdt, en dat it hiele Proto-Germaansk dan foar "Oergermaansk" trochgiet.)

Mei't der út dy tiid gjin skriftlike boarnen oerlevere binne, is it tige dreech en sis persiis wannear't it Oergermaansk him út it Proto-Yndo-Jeropeesk ûnwikkele hat. Dúdlik is yn elts gefal wol dat dat fier foàr it begjin fan 'e Westerske jiertelling west hawwe moat, mooglik earne yn it twadde milennium f.Kr.

Der binne trije wichtige punten dêr't it Oergermaansk him op ûnderskiedt fan it Proto-Yndo-Jeropeesk. Yn it foarste plak wie der de saneamde Earste of Germaanske Klankferskowing (ta ûnderskie fan 'e Twadde of Heechdútske Klankferskowing), ek wol bekend as de Wet fan Grimm. Ferlykje yn dit ferbân bgl. it Latynske pater ("heit"), tu ("do"), decem ("tsien") en clepo ("ik stel"), dat de sitewaasje werjout sa't dy yn it Proto-Yndo-Jeropeesk wie, mei it Goatyske fadar, þu, taíhun en hlifa (mei deselde betsjutting). Ek ûntwikkele it Oergermaansk in sterke en in swakke foarm by yn prinsipe elts eigenskipswurd, wylst it Proto-Yndo-Jeropeesk dy net hie. En fierders ûntjoech it by in part fan 'e tiidwurden in mei in dintale suffiks (in efterheaksel mei in t of d) foarme swakke bûging om notiid en doetiid faninoar te ûnderskieden (dus bgl. "mean" – "meande" yn tsjinstelling ta âldere foarmen lykas "rin" – "rûn").

It Miengermaanske tiidrek

Men wit net krekt wannear't de oergong fan it Oergermaansk nei it Miengermaansk plakfûn hat, mar men nimt oan dat it yn 'e lêste iuwen f.Kr. wie. Ek it Miengermaansk is net oerlevere – útsein as losse wurden of nammen. Dêrom wurdt it, krekt as it Oergermaansk, troch taalkundigen rekonstruëarre op grûn fan ûndersyk fan 'e ûnderskate Germaanske talen.

It wichtichste ferskil tusken it Oergermaansk en it Miengermaansk wie de klam (yn 'e taalkunde ornaris it wurdaksint neamd). It Oergermaansk hie noch de fan it Proto-Yndo-Jeropeesk meikrigen "frije klam", dy't wiksele neffens beskate regels, mar net in fêst plak yn in wurd hie; ferlykje bgl. it Grykske trȁpeza ("trep") en trapȅzion ("trepke"), dat de frije klam beholden hat. Yn it Miengermaansk wie dy frije klam feroare yn in fêste klam op it earste wurdlid, it saneamde inisjaalaksint, sa't bgl. te sjen is oan it Nederlânske blȁd, blȁden, blȁderen, blȁȁdje.

Yn tsjinstelling ta de Oergermaanske perioade duorre it tiidrek fan it Miengermaansk relatyf koart, nammentlik oant likernôch de earste iuw nei Kristus, doe't de Eastgermanen weiteagen út harren stamlannen yn súdlik en eastlik Skandinaavje.

Oerlevering

De âldst bekende Germaanske ynskripsje is dy op 'e Helm fan Negau, mooglik út de twadde iuw f.Kr. De helm waard yn 1812 fûn by Negau, yn Eastenryk. Yn in noardlik Etruskysk skrift is dêrop skreaun: hargasti teiwa (oer de betsjutting dêrfan bestiet nochal wat ûnienichheid). Fierders binne oant de earste iuw nei Kristus allinne mar nammen en losse wurden oerlevere, en dat noch inkeld troch Romeinske skriuwers, lykas Tasitus en Julius Caesar.

Ut lettere tiid binne Germaanske ynskripsjes bewarre bleaun yn it runeskrift, in alfabetysk skrift dat ûntstien liket te wêzen yn 'e earste helte fan 'e earste iuw nei Kristus, mar dat fanôf de komst fan it kristendom ferfongen waard troch it Latynske alfabet. Lykwols, Germaanske talen hawwe ornaris mear klanken as it Latyn, dat de ûnderskate Germaanske talen hawwe oan it Latynske standertalfabet in ferskaat fan oare letters en diakrityske tekens tafoege: á, â, ä, å, æ, ð (de stimhawwende th), é, ê, í, î, ý, ó, ô, ö, ò, ø, þ (de stimleaze th), ú, ü.

Troch de fragmintaryske oerlevering is de fêststelling fan 'e ûnderlinge relaasje fan 'e trije Germaanske taalkloften foar in grut part in hypotetyske saak. Ek binne guon ier útstoarne Germaanske talen, lykas it Longobardysk, dreech te klassifisearjen by ien fan 'e taalkloften.

De earste langere Germaanske tekst dy't oerlevere is, is de Goatyske Bibeloersetting fan biskop Wulfila (of Ulfilas), út 'e fjirde iuw. De earste teksten yn it Aldingelsk en it Aldheechdútsk binne út de achtste iuw, wylst it Aldsaksysk fan 'e njoggende iuw ôf oerlevere is (útsein in doopbelidenis út 'e achtste iuw). De earste teksten yn it Aldyslânsk en it Aldnoarsk datearje út 'e tolfde iuw.

Untwikkeling fan 'e Germaanske taalkloften

Tradisjoneel waard foarhinne ûnder taalkundigen de teory oanhongen dat de earste spjalting yn it Germaansk dy tusken it Westgermaansk en it saneamde Goato-Noardsk (it Noard- en Eastgermaansk) wie. It fuorttsjen fan 'e Goaten en de oare Eastgermaanske folken út harren stamlannen yn súdlik Skandinaavje soe dan letter de spjalting tusken it Noard- en Eastgermaansk feroarsake hawwe. Tsjintwurdich wurdt it lykwols as in stik wierskynliker beskôge, dat der nei it fuorttsjen fan 'e Eastgermanen noch in hoart in Noard- en Westgermaanske ienheidstaal bestien hat, mooglik oant yn 'e fyfde iuw.

Dy lêste teory wurdt ûnderboud troch de bekende runeynskripsje op 'e Gouden Hoarn B fan Gallehus, yn súdlik Jutlân, dy't datearret út 'e iere fyfde iuw. Op 'e hoarn stiet: "ek hlewagastiʀ holtijaʀ horna tawido" (de letter ʀ stiet dêrby foar de breikjende r). Dizze tekst soe betsjutte kinne: "Ik, Hlewagastiʀ, soan fan Holt, haw de hoarn makke" (ferlykje tawid(o) mei it Nederlânske (vol)tooid) of: "Ik, Hlewagastiʀ, soan fan Holt, haw de hoarn fersierd" (ferlykje tawid(o) mei it Nederlânske (ge)tooid). De foarmen dy't hjir brûkt binne, slute Noardgermaansk noch Westgermaansk út (al wiist de foarm fan 'e h-rune op it Noardgermaansk), mar Eastgermaansk kin it dúdlik net wêze. Yn it Goatysk fan dy tiid soe de tekst west hawwe: "ik hliugasts hulteis haúrn tawida".

• De Westgermaanske taalkloft omfettet de grutste hjoeddeiske Germaanske talen: it Ingelsk en it Dútsk. Ek it Nederlânsk, Afrikaansk, Jiddysk, Nederdútsk/Nedersaksysk, Skotsk, Lúksemboarchsk, Limboarchsk, Frysk, Noardfrysk en Sealterfrysk meitsje der diel fan út. Dizze taalkloft hat him oer de hiele wrâld ferspraat, benammen yn 'e foarm fan it Ingelsk.
• De Noardgermaanske taalkloft is foar it meastepart beheind bleaun ta Skandinaavje (en Grienlân). De grutste taal is it Sweedsk. Ek it Deensk, Noarsk, Yslânsk, Fêreusk (fan 'e Fêreu-eilannen), Skânsk (fan súdlik Sweden), Jutsk (fan it westlik Denemark), Elfdelstersk (fan sintraal Sweden) en it útstoarne Norn (fan 'e Orkney en Sjetlâneilannen) hearre derta.
• De Eastgermaanske talen binne hast allegearre foar de ein fan it earste milennium al útstoarn. Allinnich it Goatysk is yn skreaune foarm oerlevere. It Krimgoatysk, dat sprutsen waard troch in oerbliuwsel fan 'e Goaten dat him troch de iuwen hanthavenje kinnen hie op it skiereilân de Krim, yn it suden fan 'e Oekraïne, stoar as lêste fan dizze taalkloft út, yn 'e achttjinde iuw.

Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de telwurden fan ien oant en mei tsien yn 'e werjûne Germaanske talen.