Պողոս առաքյալ

Հունարեն^[15] գրված իր նամակներում Առաքյալն իրեն անվանել է Παῦλος (Paulos): Այս անունը հայտնվում է նաև Պետրոսի երկրորդ նամակում (3:15) և «Գործք Առաքելոցում»՝ սկսած 13.9-ից^[16]։

Նախքան այդ տարբերակը^[17] «Գործք Առաքելոցը» նրան հունարեն տարբերակով է կոչում՝ Σαούλ (Saoul) o Σαῦλος (Saulos) (եբրայերեն՝ שָׁאוּל‎, ժամանակակից եբրայերեն՝ Sha'ul, իսկ տիբերյան եբրայերենով՝ Šāʼûl): Հին եբրայերենում այս անունը համարժեք էր Հին Իսրայելի առաջին թագավորին^[18], որը Պողոսի պես սերում էր Բենիամինի տոհմից։ Այս անունը նշանակում է «մեկը, որի օգնությանն են դիմում», «կանչված» կամ «մեկը, որին խնդրում են» (Աստծու կամ Յահվեհի կողմից)։

Նրա «փոխակերպության»^[19] պատմություններում օգտագործվում է նաև Σαῦλος (Saulos) անունը։ «Գործք Առաքելոցը» ցույց է տալիս նաև «Սավուղից» անցումը «Պողոսի»^[20]՝ կիրառելով «Σαυλος, ο και Παυλος» արտահայտությունը («Սավուղ, նաև Պողոս» կամ «Սավուղ, նաև հայտնի որպես Պողոս»), որը նշանակում է, որ անունը փոխվել է^[21]։ Հելլենական հուդայականության մեջ համեմատաբար հաճախակի կիրառություն ունեին կրկնակի անունները՝ մեկը հունարեն, իսկ մյուսը՝ եբրայերեն^[22][23]։

Paulos անունը Էմիլիայի տոհմի^[24] կողմից կիրառվող հռոմեական հայտնի Paulus մականվան հունարեն տարբերակն է։ Միայն այդ կերպ կարելի է ենթադրել, որ Պողոսը ստացել է հռոմեական անուն։ Հնարավոր է, որ դա կապ ունի հռոմեական քաղաքացիության^[25] հետ, որը նրա ընտանիքը ստացել էր Տարսոնում ապրելով^[26]։ Նաև հնարավոր է, որ Պողոսի նախնիներից որևէ մեկը ստացած լինի այդ անունը մի որևէ հռոմեացու կողմից, որը ստրկացրել է նրան^[27]։ Թեև paulus լատիներենում նշանակում է «փոքր» կամ «մեղմ», սակայն դա կապված չէ նրա ֆիզիկական կառուցվածքի կամ բնավորության հետ^[28]։

Այս ամենով հանդերձ՝ Պողոսը կարողացավ մեկ այլ նշանակություն տալ իր անվանը։ Ջորջիո Ագամբենը հիշում է, որ երբ մի հռոմեացի ստրկատեր նոր ծառա էր գնում, փոխում էր նրա անունը՝ ի նշան նրա կարգավիճակի փոփոխության։ Ագամբենը բերում է օրինակներ. «Januarius qui et Asellus (միջատ); Lucius qui et Porcellus (խոզուկ); Ildebrandus qui et Pecora (եղջերավոր անասուն); Manlius qui et Longus (երկար); Aemilia Maura qui et Minima (փոքր)»^[29]։ Սկզբում տվյալ անձի անունն էր, իսկ հետո՝ նոր անունը.երկու անունները միանում էին «qüi et» մասնիկով, որը նշանակում է «ինչպես նաև [կոչվում է]»։ «Գործք Առաքելոցում» հանդիպում է հետևյալ արտահայտությունը՝ «Σαυλος, ο και Παυλος» («Սավուղ, նաև Պողոս [կոչվող]»), որտեղ «ο και»-ը լատիներեն «qüi et»-ի հունական համարժեքն է։ Ագամբենը գտնում է, որ Սավուղը փոխել է իր անունը Պողոսի, երբ նրա կարգավիճակը ազատ մարդուց փոխվել է ծառայի/ստրուկի՝ դարձել է Աստծու կամ իր մեսսաների ծառան^[29]։ Շարունակելով այս գիծը՝ Պողոսը պիտի որ համարված լինի փոքր մարդկային գործիք (paulus- «փոքր», Ավրելիոս Օգոստինոսը նույն բանն է ցույց տալիս Comm. in Psalm. 72,4-ում։ «Paulum […] minimum est»), ոչ արժանավոր, այնուամենայնիվ Աստծո՝ իր Տիրոջ կողմից ընտրված մի առաքելության համար^[29]։

Պողոս Տարսոնցին հայտնի է երկու տեսակի աշխատանքներով^[30], որոնք կարելի է դասակարգել ըստ կարևորության աստիճանի.

• Նրա թղթերը. Հավանաբար բոլորը գրված են 50թ. մի տասնամյակի ընթացքում (հնարավոր է, որ ժամանակագրական հաջորդականությամբ)։ Դրանք են. Առաջին նամակը թեսաղոնիկեցիներին, Առաջին նամակը Կորնթացիներին, Թուղթ առ Գաղատացիս, Թուղթ առ Փիլիմոն, Թուղթ առ Փիլիպպեցիս, Երկրորդ նամակը Կորնթացիներին և Նամակ հռոմեացիներին։ Համարվում են ամենաօգտակար և ամենահետաքրքիր աղբյուրը՝ դրանցից բխող պարզ ճշմարտության շնորհիվ, և հետևաբար՝ նրա մարդկային, գրական և աստվածաբանական կերպարի ամենաճշգրիտ բնորոշումը։
• Գործք Առաքելոցը. Մասնավորապես 13-րդ գլխից սկսած համարվում են Պողոսի կողմից գրված գործեր։ Գործերը նրա մասին նշանակալի տեղեկությունների մի համախումբ են՝ սկսած Դամասկոս գնալու ճանապարհին «փոխակերպությունից» մինչև նրա գալուստը Հռոմ որպես առաքյալ։ Ավանդաբար վերագրվելով Ղուկաս Ավետարանիչին՝ այնուամենայնիվ դրանց պատմագրական արժեքը հակասական է։ Հարցականի տակ չի դրվում կենսագրական հիմնական պատկերը, որը ցույց է տալիս Գործք Առաքելոցը, սակայն երբ գործը հասնում է նամակներին, այստեղ արդեն որոշակի պակասություններ կան դեպքերի հետ կապված (որպես օրինակ՝ Գործքը բացարձակապես ոչինչ չի նշում կորնթոսյան եկեղեցու հետ Պողոսի փոթորկուն հարաբերությունների մասին, Պողոսի հեղինակած նամակները չեն ենթադրում Գործքի 15, 22-29 գլուխներում նշված «առաքելական որոշման» առկայությունը, որոշակի սննդամթերի արգելման վերաբերյալ հուդաիզմի զիջումների մասին և այլն)։ Կան նաև աստվածաբանական անհամապատասխանություններ (օրինակ՝ Գործքը անտեսում է տիպիկ պողոսյան դիրքորոշումը առանց օրենքի գործերի հավատով արդարանալու վերաբերյալ, որն, օրինակ, լավ արտահայտված է հռոմեացիներին ուղղված նամակում)^[31]։ Այնուամենայնիվ, Վիկտոր Մ. Ֆերնանդեսը մեր ուշադրությունն է հրավիրում Գործք Առաքելոցում առկա որոշակի անցումների վրա, որոնք ընդգծում են Պողոսի քարոզած քիրստոնեության հատուկ ոճը. Աստծու շնորհների կտակարանը^[32], որը համարժեք է Պողոսի այն սկզբունքի, ըստ որի հնարավոր է շնորհներով և ոչ թե օրենքով արդարացվելը^[33]։

Ընդհանուր թեմաների հակադրության պարագայում սովորաբար նախապատվություն է տրվում պողոսյան թղթերին, մյուս կողմից էլ՝ ընդունվում են Գործք առաքելոցի այն տվյալները, որոնք չեն հակասում թղթերին^[34]։

Գոյություն ունեն այլ տեսակի գործեր՝ այսպես կոչված «պսևդոէպիգրաֆիկ կամ պողոսյան երկրորդ թղթեր», որոնք գրվել են Պողոսի անունից թերևս նրա աշակերտների կողմից նրա մահից հետո։ Դրանք ընդգրկում են Երկրորդ նամակը թեսաղոնիկեցիներին, Թուղթ առ կողոսացիներ, Թուղթ առ եփեսացիներ և երեք «հովվական թղթեր»՝ Առաջին և Երկրորդ թուղթը Տիմոթէոսին և Թուղթ առ Տիտոս։ 19-րդ դարից սկսած տարբեր հեղինակներ ժխտել են Պողոսի ուղիղ կապը այդ թղթերի հետ՝ դրանք վերագրելով ավելի ուշ շրջանի աշակերտների^[35]։ Այնուամենայնիվ՝ այլ հեղինակներ պնդում են, որ Պողոսն է այդ թղթերի հեղինակը, հատկապես Կողոսացիներին ուղղված թղթի՝ փաստելով, որ ոճը և թեմատիկան կարող են արադարացվել դրանք գրելու պատմական հանգամանքներով^[36]։

Պողոսի ծնունդը

Սուրբ Պողոսը ծնվել է 5-10թթ. Տարսոնում (ներկայիս Թուրքիայի տարածքում), որն այն ժամանակ Միջին Ասիայի հարավում գտնվող հռոմեական Կիլիկիա նահանգի կենտրոնն էր։

Տարեթիվ

Փիլիմոնին ուղղված թղթում Պողոսն իրեն ծեր է անվանում (presbytés)^[37]։ Այն գրել է բանտարկված վիճակում^[38] թերևս 50թ. մի տանամյակում Եփեսոսում կամ էլ 60թ. սկզբներին Հռոմում կամ Կեսարիայում։ Ենթադրվում է, որ այդ ժամանակ նա արդեն 50 կամ 60 տարեկան էր դառնում^[39]։ Այդ թվականից սկսած՝ հաշվում են, որ Պողոսը ծնվել է 1-ին դարի սկզբներին՝ մոտ 10թ.^{[40][41][42][43]}։ Այդ պատճառով էլ եղել է Հիսուս Նազովրեցու ժամանակակիցը։

Վայր

Ղուկասը հաստատում է, որ Պողոսը ծնունդով Տարսոնից^[44] էր՝ Կիլիկիայի նահանգում գտնվող մի քաղաքից։ Այդ տեղեկությունը դառնում է արժանահավատ^[45][46][47]։ Այդ փաստը ևս մեկ անգամ հաստատում է այն հանգամանքը, որ Պողոսի մայրենի լեզուն հունարենն են^[48][49], և որ այդ լեզվի կիրառության մեջ եբրայերենի տարրեր չեն նկատվում^[50]։

Բացի այդ, Պողոսը կիրառել է Septuaginta-ն՝ աստվածաշնչյան տեքստերի հունարեն թարգմանությունը, որը Հուդայի երկրից^[51][52] այն կողմ գտնվող հին հուդայական համայնքների կողմից է կիրառվել։ Այս ամենը համապատասխանում է հելլենական քաղաքում ծնված հրեական համայնքի ներկայացուցչի կերպարին^[52] Սրան գումարվում է նրա ծննդավայր վերաբերյալ այլընտրանքային տարբերակի կամ աղբյուրի բացակայությունը՝ բացառությամբ Եվսեբոսցի Հերոնիմոսի ուշ շրջանի մի գրառումից, որը հաստատում է այն շշուկները, որ Պողոսի ընտանիքը սերում էր Գիսկալայից՝ քաղաք Գալիլեայում (De viris illustribus 5 —Փիլեմոնին ուղղված մեկնաբանություն—, IV դարի սկիզբ)։ Սակայն այս տեղեկությունը հիմնավորում չունի^{[51][53][Ն 1]}։

 Այն ժամանակ Տարսոնը ծաղկող, մեծ կարևորություն ունեցող քաղաք էր (Գործք 21, 39)^[54]։ Ք.ա. 64թ.-ից լինելով հռոմեական նահանգի մայրաքաղաքը^[55][56]՝ թիկունքում ուներ Տարսոնյան լեռնահամակարգը, իսկ ափին գտնվում էր Սիդնո գետը^[57], որը թափվում էր Միջերկրական ծով և կամուրջ հանդիսանում Տարսոնի համար։ Տարսոնը առևտրային նշանակություն ուներ, քանի որ Սիրիան և Անատոլիան^[58] միացնող ընդհանուր ճանապարհի մասն էր կազմում։ Բացի այդ, ստոիկյան փիլիսոփայության մի դպրոցի կենտրոն էր^[59][60]։ Հետևաբար, խոսքը մի քաղաքի մասին է, որն այն ժամանակ հայտնի էր որպես մշակութային, փիլիսոփայական և կրթական կենտրոն^[61]։ Տարսոն քաղաքին ի բնե շնորհվել էր հռոմեական քաղաքացիության իրավունք^[62]։ Ինչպես նշվեց ավելի վաղ, այդ կարգավիճակը հնարավոր բացատրություն է դառնում այն փաստի, որ Պողոսը հռոմեական քաղաքացիություն ուներ՝ ի հեճուկս հրեայի որդի լինելու հանգամանքի։

Հռոմեական քաղաքացիությունը

Պողոսի՝ հռոմեական քաղաքացիություն ունեցած լինելու մասին տեղեկությունը ներկայացված է միայն «Գործք առաքելոցում»^[63] և չունի զուգահեռ հիշատակություն Պողոսի թղթերում, որն էլ բանավեճի պատճառ է դառնում այսօր^{[64][65][66][67]}։ Հակառակ դրան՝ Վիդալ Գարսիան պնդում է, որ հռոմեական քաղաքացիություն ունեցողը այդպես ծեծի չէր ենթարկվի, ինչպես հավաստիացնում է Պողոսը Երկրորդ թուղթ առ կորնթացիս գործում (11, 24-25), որ պատահել է իրեն, քանի որ դա արգելված էր^[68]։ Ի նպաստ դրա՝ Բորնկամմը նշում է, որ Paulus-ը հռոմեական անուն է^[69]։ Եվ եթե Պողոսը հռոմեացի չլիներ, Հռոմ տեղափոխված չէր լինի Երուսաղեմում իր ձերբակալությունից հետո^[70]։ Այնուամենայնիվ, երկու ենթադրությունների դեպքում էլ կան բացառություններ^{[71][72][73][74]}։ Պետեր Վան Միննենը՝ հելլենիստական և հռոմեական շրջանի փաստաթղթերի, ինչպես նաև նախնական քիրստոնեության պապիրուսագետ և հետազոտող, բուռն կերպով պաշտպանում էր Պողոսի՝ հռոմեական քաղաքացի լինելու պատմականությունը՝ պնդելով, որ Պողոսը մեկ կամ մի քանի ազատություն ստացած ստրուկի հետնորդ է եղել, որոնցից էլ ժառանգել է քաղաքացիությունը^[75]։

Առաջին տարիներ, կրթություն և կենսապայմաններ

«Գործք առաքելոցը» Պողոսի վերաբերյալ երեք այլ հանգամանք էլ է նշում, բացի այն, որ նա հրեայի որդր էր և Բենիամինի ցեղի հետնորդ. 1. կրթվել է Երուսաղեմում, 2. նրան ուսուցանել է հայտնի ռաբբի Գամաղիէլը^[76][77], 3. և որ նա փարիսեցի^[78] էր։

Կրթությունը «Գամաղիէլի ոտքերի տակ»

Պողոսի կրթության հարցը բազմաթիվ շահարկումների առարկա է։ Մասնագետների մեծամասնության կարծիքով նա նախնական կրթություն է ստացել հենց Տարսոն քաղաքում^[79][80]։ Նաև ենթադրվում է, որ հետո՝ պատանի^[81] կամ երիտասարդ^[82] տարիքում, տեղափոխվել է Երուսաղեմ։ Որոշ ուսումնասիրություններ, որ մեծ պահպանողականություն են դրսևորում «Գործքում» բերված տեղեկության հանդեպ, վիճարկում են այս տվյալները^[83]։ Մյուսները բավարար խելամտություն չեն գտնում «Գործքի» 22,3 գրքի տվյալները մերժելու մեջ, որոնք վերաբերում են Գամաղիէլ I Ծերունու՝ լուսավորյալ հեղինակության մոտ կրթություն ստացած լինելուն^[84]։

Ըստ Դու Թոյի՝ «Գործք Առաքելոցը» և պողոսյան թղթերը հիմք են հանդիսանում այն փաստի համար, որ Պողոսը Երուսաղեմ է գնացել պատանի հասակում։ Սակայն որ ավելի կարևոր է, այս ուսումնասիրողը մեկնաբանում է, որ երկպառակությունը Տարսոնի և Երուսաղեմի միջև պիտի հաղթարհարվի՝ ընդունելով այն փաստը, որ Պողոսի անձը հանդիպման և բազմաթիվ ազդեցությունների ինտեգրման մեկնակետ է եղել^[85]։ Գամաղիէլի ոտքերի տակ Պողոսի կրթությունը նախապատրաստություն է հանդիսացել նրա ռաբբի դառնալու համար^[86]։

Փարիսեցի

Պողոսի՝ փարիսեցի լինելու վերաբերյալ տվյալը մեզ է հասել Փիլիպեցիներին ուղղված թղթի ինքնակենսագրական հատվածից.

  ... թլփատուել եմ ութերորդ օրը, Իսրայէլի ցեղից եմ, Բենիամինի սերնդից, եբրայեցի՝ եբրայեցի ծնողներից, ըստ օրէնքի՝ փարիսեցի, ըստ նախանձախնդրութեան՝ հալածում էի եկեղեցին, ըստ օրէնքի արդարութեան՝ անբասիր։

Պօղոս առաքեալի թուղթը փիլիպեցիներին 3, 5-6

Այնուամենայնիվ, այս հատվածները մասն են կազմում մի նամակի, որը որոշ հեղինակներ համարում են 70թ.-ից^[87][88][89] հետո գրված անկախ գործ։ Հայըմ Մըքոբին հարցականի տակ է դնում Պողոսի՝ փարիսեցի լինելու հանգամանքը՝ պնդելով, որ պողոսյան թղթերում ռաբբիական ոչ մի գիծ չի նկատվում^[90]։Այնուամենայնիվ, այն, որ երիտասարդ տարիքում Սուրբ Պողոսը փարիսեցուն բնորոշ խառնվածք ուներ, անվերապահորեն ընդունվում է այլ հեղինակների կողմից^[91][92], որին գումարվում են նաև «Գործք Առաքելոցում» Առաքյալի կողմից արտբերվող խոսքերը.

Բոլոր հրեաները տեղեակ են իմ կեանքին իմ մանկութիւնից ի վեր, որը հէնց սկզբից անցել է Երուսաղէմում իմ ազգի մէջ։ Նրանք վաղուց գիտեն, եթէ կամենան վկայել, որ ես որպէս փարիսեցի ապրել եմ մեր կրօնական խստագոյն օրէնքների համաձայն։

«Գործք Առաքելոց» 26, 4-5

Մի խոսքով՝ Սուրբ Պողոսը պիտի որ խորը համոզմունքներով, մովսեսյան Օրենիքին խստորեն հետևող հրեա եղած լինի։

Քաղաքացիական կարգավիճակը

«Պատմական Պողոսի» ուսումնասիրության քննարկելի թեմաներից է նրա քաղաքացիական կարգավիճակը, որի վերաբերյալ միասնական տեսակետ չկա։ Կորնթացիներին ուղղված առաջին թղթի 7, 8 և 9, 5 հատվածներից ենթադրվում է, որ 50թ. տասնամյակի առաջին կեսին այս թուղթը գրելիս Պողոսը ամուսնացած չէր, սակայն դա չի պարզում այն փաստը, թե երբևիցէ չի ամուսնացել, բաժանվել է կամ այրիացել։

Ընդհանուր առմամբ՝ ուսումնասիրողները սովորաբար երկու հիմնական տեսակետի են հանգում.

1. որ ամբողջ կյանքում ամուրի է մնացել, թեև պարզ չէ դրա հստակ պատճառը.ամենևին էլ պարտադիր չէ, որ կրոնական բնույթը պատճառ հանդիսացած լինի
2. որ ամուսնացած է եղել, իսկե հետո այրիացել է։ Այս դիրքորոշումը առաջադրել է Հովակիմ Երեմիասը և աջակիցներ գտել ի դեմս Ջ.Մ. Ֆորդը, Է. Արենսը, իսկ մեր օրերում՝ Ս. Լեգասսեն։ Այս տեսակետը ենթադրում է, որ Պողոսը ամուսնացած է եղել, քանի որ դա պարտադիր էր ռաբբիների համար։ Այդ պատճառով էլ, երբ Պողոսը Կորնթացիների թղթում (7, 8) գրում է. «...7 որովհետև ուզում եմ, որ ամէն մարդ լինի այնպէս, ինչպէս ես եմ. բայց իւրաքանչիւր ոք իր շնորհն ունի Աստծուց, մէկն՝ այսպէս, իսկ միւսն՝ այնպէս։ 8 Սակայն ամուրիներին և այրիներին ասում եմ. լաւ է նրանց համար, եթէ մնան այնպէս, ինչպէս ես եմ», կարելի է նրան այրի (chérais) և ոչ թե ամուրի (agamois) համարել. Պողոսը նորից չէր ամուսնանա (cf. 1 Կորնթացիներ 9, 5)։ Է. Ֆաշերը, որ պնդում էր Պողոսի ամուրիությունը, հակադարձեց այս տեսությանը :

Ռոմանո Պեննան և Ռինալդո Ֆաբրիսը նշում են մեկ այլ հավանական տեսակետ, ըստ որի Պողոսը և նրա ենթադրյալ կինը բաժանվել են։ Այս ենթադրությունը կարող է կապվել Առաքյալի կողմից հաստատված այսպես կոչված պողոսյան առավելությանը, որը իրավունք է տալիս քիրստոնյա կողմին չեղյալ հայտարարել ամուսնական կապը, երբ մյուս կողմը անհավատարմություն է ցուցաբերում և չի համաձայնվում խաղաղ ապրել։

Սավուղ Պողոսը՝ հալածողը

Ծանոթությունը Հիսուս Նազովրեցու հետ

Հարց է առաջանում, թե Երուսաղեմում Գամաղիէլի «ոտքերի տակ» ծառայելիս արդյոք Պողոսը անձնապես ճանաչել է Հիսուս Նազովրեցուն նրա առաքելության կամ մահվան պահին։ Ուսումնասիրողների դիրքորոշումները տարբեր են, սակայն ընդհանուր առմամբ ենթադրվում է, որ այդպես չի եղել, քանի որ նրա թղթերում այդ մասին հիշատակություն չկա։ Խելամիտ է մտածել, որ եթե նման հանդիպում տեղի ունեցած լիներ, Պողոսը իր գրվածքի մեջ նշած կլիներ^[93][94]։

Նման դեպքում հարցականի տակ է դրվում Սավուղ Պողոսի՝ պատանեկան կամ երիտասարդ տարիքում Երուսաղեմում գտնված լինելու ենթադրությունը^[95]։ Սկսած «Գործքի» 26, 4-5 գլխից՝ Ռայմոնդ Է. Բրաունը ենթադրում է, որ Սավուղ Պողոսը փարիսեցի է եղել երիտասարդ ժամանակվանից։ Ընդունելով այն փաստը, որ փարիսեցի ուսուցիչների ներկայությունը Պաղեստինից դուրս տարածված պրակտիկա չէր, և որ հունարենից բացի Պողոսը նաև եբրայերեն կամ արամեերեն կամ էլ երկուսն էլ գիտեր, ստացվում է, որ 30թ.ի տասնամյակի սկզբում Սավուղ Պողոսը Թորան խորապես ուսումնասիրելու նպատակով տեղափոխվել է Երուսաղեմ^[96]։

Առաջին հետապնդումը

Ըստ «Գործք Առաքելոցի»՝ արժանահիշատակ առաջին շփումը Հիսուսի հետևորդների հետ նա ունեցել է Երուսաղեմում՝ Ստեփանոսի հրեա-հելլենիստական խմբի և իր ընկերների հետ^[97]։ Սավուղ Պողոսը ընդունել է նախանահատակ Էստեբանի քարկոծումը, որը թվագրվում է 30թ.-ի առաջին կեսով^[98]։

Իր վերլուծության մեջ Վիդալ Գարսիան սահմանափակում է Սավուղ Պողոսի մասնակցությունը Ստեփանոսի նահատակությանը՝ նշելով, որ Պողոսի՝ այդ քարկոծությանը ներկա գտնվելու մասին տեղեկությունը «Գործքին» բնորոշ տվյալ չէ^[99]։ Բորնկամմը վիճարկում է, որ դժվար չէ ենթադրել, որ Պողոսն անգամ ներկա չի գտնվել Ստեփանոսի քարկոծմանը^[100]։

Այնուամենայնիվ, այլ հեղինակներ (օրինակ, Բրաուն, Ֆիցմայեր, Պեննա, Մըրֆի Օ'Քոննըր և այլք) բավարար փաստեր չեն գտնում կասկածելու Ստեփանոսի նահատակության ժամանակ Պողոսի ներկա գտնվելու հարցը։ Ըստ «Գործքի»՝ Ստեփանոսի մահապատժի ներկաները իրենց զգեստները դրեցին «երիտասարդ Սավուղի» ոտքերի առաջ (Գործք 7, 58)^{[Ն 2]} Մարտին Հենգելը գտնում է, որ Պողոսը այդ ժամանակ 25տ. կլիներ^[101]։

«Գործքի» 8-րդ գլուխը ցույց է տալիս առաջին հատվածները Երուսաղեմում քրիստոնեական առաջին հետապնդման, որտեղ Սավուղ Պողոսը ներկայանում է որպես այդ հետապնդման հոգին։ Առանց նույնիսկ կանանց հարգելու՝ քիրստոնյաներին տանում էր բանտ։

1 Եւ այն օրը Երուսաղէմի եկեղեցու դէմ մեծ հալածանք տեղի ունեցաւ. ու բոլորը, բացի առաքեալներից, ցրուեցին Հրէաստանի և Սամարիայի գիւղերը։ 2 Եւ աստուածավախ մարդիկ թաղեցին Ստեփանոսին և նրա վրայ մեծ ողբ արեցին։ 3 Իսկ Սօղոսը եկեղեցուն շատ վնաս էր հասցնում. տնից տուն էր մտնում, դուրս էր քաշում տղամարդկանց և կանանց ու մատնում բանտարկութեան։

«Գործք Առաքելոց» 8, 1-3

Սպանությունների մասին խոսք չկա, սակայն մի նախորդող զրույցում մի տաճարում (Գործք 22, 19-21) Պողոսը նշում է, որ սինագոգներով քայլում էր շղթայելով և հարվածելով նրանց, ովքեր հավատում էին Հիսուս Նազովրեցուն։ Գործքի 9,1 հատվածում նշվում է, որ Սավուղի մտադրությունն ու նպատակն էր հավատարիմներին մահով սպառնալը։ Գործք 22, 4-ում Պողոսն իր բերանով նշում է «մինչև մահ» իր հետապնդման մասին՝ շղթայելով և բանտարկելով տղամարդկանց ու կանանց։

Վիդալ Գարսիան և Բորնկամմը անվստահություն են արտահայտում նման հետապնդման իրական հնարավորության հանդեպ ինչպես աշխարհագրական ընդարձակության, այնպես էլ վայրագության աստիճանի պատճառով^[102][103]։ Բարբագլիոն նշում է, որ Գործքը Պողոսին ներկայացնում է «ոչ որպես հետապնդողի, այլ անձնավորված հետապնդության», որի պատճառով էլ այն հնարավոր չէ համարել չեզոք քրոնիկա^[104]։ Սանդերսը պնդում է, որ այդ հետապնդման պատճառը Սավուղ Պողոսի խանդն է եղել և ոչ թե նրա փարիսեցի լինելը^[105]։ Հետապնդող եղած լինելու վերաբերյալ կարծիքներից այն կողմ կարելի է ընդհանրացնել՝ Գերդ Թայսենի խոսքերով, որ նախաքրիստոնյա Պողոսի կյանքը բնութագրվում է «Օրենքի հանդեպ հպարտությամբ ու խանդով»^[106]։

Փոխակերպումը

Ըստ «Գործք Առաքելոցի»՝ Ստեփանոսի նահատակությունից հետո Սավուղ Պողոսը ուղևորվել է Դամասկոս։ Այս դեպքը Աստվածաշնչի մասնագետները հակված են վերագրելու Ստեփանոսի քարկոծմանը հաջորդած տարվան։

1 Սօղոսը դեռ Տիրոջ աշակերտներին սպառնալու և նրանց սպանելու կրքով լցուած(1031)՝ քահանայապետի մօտ եկաւ 2 և նրանից նամակներ խնդրեց, Դամասկոսում ժողովարաններին ուղղուած, որպէսզի, եթէ գտնի այդ ճանապարհին հետևող որևէ մէկին, տղամարդ թէ կին, կապուած Երուսաղէմ բերի։ 3 Եւ նա գնալիս, երբ մօտեցաւ Դամասկոսին, յանկարծակի նրա շուրջը երկնքից մի լոյս փայլատակեց։ 4 Եւ երբ գետին ընկաւ, լսեց մի ձայն, որ իրեն ասում էր. «Սաւո՜ւղ, Սաւո՜ւղ, ինչո՞ւ ես հալածում ինձ»։ 5 Եւ նա ասաց. «Ո՞վ ես դու, Տէ՛ր»։ Եւ ձայնն ասաց. «Ես Յիսուսն եմ, որին դու հալածում ես։ 7 Ոտքի՛ կանգնիր և այդ քաղաքը մտի՛ր, ու քեզ կ՚ասուի, թէ դու ի՛նչ պէտք է անես»։ Իսկ նրան ուղեկցող մարդիկ անշշունջ կանգնած էին. միայն նրա ձայնն էին լսում, բայց ոչինչ չէին տեսնում։ 8 Սօղոսը գետնից վեր կացաւ, սակայն բաց աչքերով իսկ ոչ ոքի չէր տեսնում։ Նրա ձեռքից բռնած մտցրին Դամասկոս։ 9 Եւ երեք օր այնտեղ էր, բայց չէր տեսնում. ո՛չ կերաւ, ո՛չ էլ խմեց։

«Գործք Առաքելոց» 9, 1-9

Պողոսն ինքը այս փորձառությունը ներկայացրել է որպես «տեսիլք» (1 Կորնթացիներ 9, 1), որպես խաչված Հիսուս Քրիստոսի «հայտնություն» (1 Corintios 15, 8) կամ որպես Հիսուս Քրիստոսի և նրա Կտակարանի «բացահայտում» (Գաղատացիներ1, 12-16; 1Կրոնթացիներ 2, 10)։ Սակայն երբեք այդ փորձառությունը չի ներկայացրել որպես «փոխակերպում», որովհետև հրեաների համար «փոխակերպվել» նշանակում է լքել կուռքերին՝ իրական Աստծուն հավատալու համար, իսկ Պողոսը երբեք չի պաշտել հեթանոս կուռքերի, ոչ էլ անպարկեշտ կյանք է վարել^[108]։ Իրականում, հարկարվոր է, որ Պողոսը մեկնաբանի, որ նման փորձառությունը իրեն չէր դարձնում պակաս հրեա, այլ թույլ էր տալիս հասնել հրեական հավատի ամենախորը էությանը^[109] Այն ժամանակը քրիստոնեությունը դեռևս գոյություն չուներ որպես անկախ կրոն^[110]։։

Այս պատմության մեջ չլուծված շատ կետեր կան։ Օրինակ, 1 Կորնթացիներ 9, 1 հատվածում Պողոսը նշել է, որ «տեսել է» Հիսուսին, Սակայն Գործքի ոչ մի հատվածում նման բան չկա (Գործք 9, 3-7; 22, 6-9; 26, 13-18): Ավելին, Գործքի 3 հատվածները մանրամասներով չեն համընկնում.^[111] արդյոք ուղեկցողները ոտքի վրա են մնացել առանց խոսել կարողանալու, թե ընկել են գետնի վրա, լսել, թե չեն լսել ձայնը, ինչպես նաև այն փաստը, որ Հիսուսը խոսել է Պողոսի հետ «եբրայերենով», բայց մեջբերելով հունարեն ասացվածք (Գործք 26,14)։ Այնուամենայնիվ,պատմության կենտրոնական միջուկը միշտ համընկնում է.^[112]

Պողոսյան թղթերը լռություն են պահպանում այս դրվագի մանրամասների հարցում, թեև Պողոսի նախկին և հետագա վարվելակերպը նկարագրվում է հենց իր կողմից այդ թղթերից մեկում.

...քանզի ես մարդուց չառայ այն, ոչ էլ որևէ մէկից սովորեցի, այլ՝ Յիսուս Քրիստոսի մի յայտնութիւնից. 13 արդարև, դուք լսած կը լինէք հրէութեան մէջ եղածս ժամանակ երբեմնի իմ ընթացքի մասին, թէ ինչքա՜ն էի հալածում Աստծու եկեղեցին և քանդում էի այն. 14 և հրէութեան մէջ աւելի՛ առաջ էի գնացել, քան իմ շատ հասակակիցները, որոնք իմ սերնդից էին. շատ աւելի նախանձախնդիր էի իմ հայրենի աւանդութիւններին։ 15 Բայց, երբ կամեցաւ Աստուած (նա ընտրել էր ինձ իմ մօր որովայնից և կոչեց իր շնորհների միջոցով) 16 յայտնել ինձանով իր Որդուն, որպէսզի աւետարանեմ նրան հեթանոսների մէջ, այն ժամանակ, իսկոյն, ոչ մէկի խորհրդին չդիմեցի, 17 ոչ էլ Երուսաղէմ բարձրացայ նրանց մօտ, որ ինձնից առաջ առաքեալներ էին, այլ գնացի Արաբիա և վերադարձայ Դամասկոս։ 

Պօղոս առաքեալի թուղթը գաղատացիներին 1, 12-17

Իր թղթերից մեկ ուրիշում հաստատում է.

8 Ամենից յետոյ երևաց և ինձ՝ անարգիս, 9 որովհետև ես իսկ եմ առաքեալների տրուպը. ես որ առաքեալ կոչուելու արժանի իսկ չեմ, քանի որ հալածեցի Աստծու եկեղեցին։ 

Պօղոս առաքեալի առաջին թուղթը կորնթացիներին 15, 8-9

Դամասկոսի ճանապարհին նման «փորձություն» ապրելու արդյունքում Սավուղ Տարսոնցին, որ մինչ այդ իր իսկ բառերով^[113] զբաղված էր «դաժանորեն հալածելով» և «խանդից ջարդելով Աստծու եկեղեցին», փոխեց իր մտածելակերպն ու պահվածքը։ Պողոսը միշտ ներկա ժամանակով է խոսել իր հրեա լինելու մասին^[114] և նշել, որ ինքն էլ պարտավոր էր հետևել հրեական իշխանության կանոններին^[115]։ Հավանաբար երբեք էլ չլքեց իր հրեական արմատները, սակայն հավատարիմ մնաց այն ապրած փորձառությանը, որը համարվում է Եկեղեցու պատմության մեջ գլխավոր իրադարձություններից մեկը^[116]։

Դամասկոսի ճանապարհի դեպքերից հետո Անանիասը բուժում է Պողոսի կուրությունը՝ նրա վրա դնելով իր ձեռքերը։ Պողոսը մկրտվում է և մնում Դամասկոսում «մի քանի օր»^[117]։

1950-ական թթ.-ից ներկայացվում են գիտական աշխատանքներ, որոնք ենթադրում էին, թե Պողոս Տարսոնցին էպիլեպտիկ է եղել^[118][119], և առաջադրվեց այն վարկածը, որ նրա տեսիլքը և էքստազային փորձառությունները կարող էին նրա հիվանդության ժամանակավոր էպիլեպտիկ դրսևորումները եղած լինել^[120]։ Պողոսի հիվանդություն ենթադրվեց նաև տեսողության կենտրոնական հատվածի խանգարումը, և որ դա կարող էր առաջացած լիներ Երուսաղեմից Դամասկոս ընկած ճանապարհին աչքի եղջերաթաղանթի վնասման հետևանքով^[121]։ Բուլլոքը մինչև 6 հնարավոր պատճառ է ենթադրում Դամասկոսի ճանապարհին Պողոսի կուրանալու փաստի համար. ողնաշարային-հիմայն զարկերակի խցանում, ծոծրակային կանտուզիա, երկրորդային ապակենման արյունահոսություն/ցանցաթաղանթային արցունք, ուժեղ լույսից ցանցաթաղանթի բջիջների վնասում, մատնատունկով թունավորում կամ աչքի եղջերաթաղանթի խոց^[122]։ Ամեն դեպքում, Պողոս Տարսոնցու ֆիզիական առողջության վիճակը մնում է անհայտ^[120]։

Վաղաժամ առաքելությունը

Պողոս Տարսոնցին սկսեց իր առաքելությունը Դամասկոսում և Արաբիայում^[123]՝ անուն, որով նկատի է առնվում նաբաթեական թագավորությունը^{[124][Ն 3]}։ Նրան հալածել է Արետաս IV-ը^[125].այս փաստը սովորաբար վերագրում են 38-39թթ^[126], կամ 36.թ.-ից հետո^{[109][Ն 4]}։

Պողոսը փախչում է Երուսաղեմ, որտեղ, ըստ գաղատացիներին ուղղված թղթի (1, 18-19), այցելում և զրուցում է Պետրոսի ու Հակոբոսի հետ։ Համաձայն Գործքի (9, 26-28)՝ Բառնաբասն է նրան տանում առաքյալների մոտ։ Հնարավոր է, որ հենց այդ ժամանակ են Պողոսին փոխանցել Հիսուսի մասին տեղեկությունները, որի մասին նա ավելի ու նշում է իր թղթերում (1 Կորնթացիներ 11, 23; 1 Կորնթացիներ 15, 3)^[127]։ Երուսաղեմում գտնվելը կարճ է տևել.ստիպված է եղել փախչել այնտեղից՝ խուսափելու համար հունախոս հրեաներից։ Նրան տարել են Ծովային Կեսարիա և ուղարկել ապաստանելու Կիլիկիայի Տարսոն քաղաքում^[128]։ Ռայմոնդ Բրաունը նշում է, որ հստակ հայտնի չէ, թե ինչքան ժամանակ է Պողոսը մնացել այնտեղ, բայց հնարավոր է, որ մի տարի եղած լինի։

Բառնաբասը գնում է Տարսոն և Պողոսի հետ ուղևորվում Անտիոք, որտեղ առաջին անգամ տեղի է ունենում Հիսուսի աշակերտների անվանակոչությունը որպես «քրիստոնյաներ»։ Պողոսը թերևս մեկ տարի անցկացնում է այնտեղ՝ ուսումնասիրելով Ավետարանը՝ նախքան սովահարներին օգնելու նպատակով Երուսաղեմ ուղարկվելը (Գործք 11,25-30)^[129]։ Անտիոքը վերածվում է հեթանոսներից քրիստոնյաների դարձածների կենտրոնի^{[Ն 5]}։

Առաքելական ճամփորդությունները

46թ.-ից սկսվում են Պողոսի առաքելական երեք մեծ ճամփորդությունները, որոնք, ըստ ժամանակակից մեկնաբանության, սկսվել են ավելի վաղ՝ 37թ.-ից հետո։ Ճամփորդություննեը 3 մասի բաժանելը դիդակտիկ նպատակով է արվում^[130]։

Ձախից աջ՝ Պողոսի առաջին, երկրորդ և երրորդ ճանապարհորդությունների ուղղությունները՝ ըստ «Գործք Առաքելոցի»։

Ճամփորդությունների մեծությունը

Պողոսը հիմնականում ոտքով էր գնում ճամփորդության (2 Կորնթացիներ 11, 26)^[131][132]։ Պողոս Տարսոնցու գործադրած ջանքերն այդ ճանփորդությունների ժամանակ արժանի են հիշատակության։ Եթե միայն հաշվենք Փոքր Ասիայում կատարած երեք ճանփորդությունները կիլոմետրերով, ապա, ըստ Յոզեֆ Հոլցների, կունենանք հետևյալ արդյունքը.^[133]

• Առաջին ճամփորդություն. Աթալիայից՝ այն նավահանգստից, ուր եկել էր Կիպրոսից, մինչև Դերբե գնալով և գալով՝ 1 000 կմ։
• Երկրորդ ճամփորդություն.Տարսոնից մինչև Տրոադա՝ 1 400 կմ։ Եթե հաշվի առնենք Գալիսիայից մինչև մայրաքաղաք Անսիրա գնալը, ապա հարկ է ավելացնել ևս 526 կմ։ Հետևաբար, միայն Փոքր Ասիայի տարածքում քայլել է առնվազն 1 926 կմ։ Այս նվազագույն հաշվարկներն այն պատճառով են, որ «Գործք Առաքելոցը» միայն ընդհանուր տեղեկություններ է տալիս և սահմանափակվում է՝ ասելով, որ Պողոսն անցել է Գալիսիայի շրջանը և Մուսիան։
• Երրորդ ճամփորդություն. Տարսոնից Եփեսոս՝ 1 150 կմ։ Դրան պետք է գումարել Գալիսիայի շրջանով անցնելը։ Այս ճամփորդության ընթացքում միայն Փոքր Ասիայում անցել է առնվազն 1 700 կմ։

Իսկ ավելի վաղ հարկավոր է ավելացնել Եվրոպայով և ծովով ճամփորդությունները, դժվարանցանելի ճանապարհները, բարձրությունների տարբերությունները և այլն։ Պողոսն ինքը հետևյալ կերպ է ներկայացնում իր ճամփորդությունները.

Հրեաներից, հինգ անգամ, քառասունից մէկով պակաս ծեծ կերայ. 25 երեք անգամ ձաղկուեցի. մէկ անգամ քարկոծուեցի. երեք անգամ նաւաբեկութեան ենթարկուեցի. մէկ ցերեկ և մէկ գիշեր ծովի անդունդներում տառապեցի։ 26 Ճանապարհորդութիւնների ընթացքում բազո՜ւմ անգամ վտանգներ՝ գետերից. վտանգներ՝ աւազակներից. վտանգներ՝ ազգակիցներից. վտանգներ՝ հեթանոսներից. վտանգներ՝ քաղաքում. վտանգներ՝ անապատում. վտանգներ՝ ծովում. վտանգներ՝ սուտ եղբայրներից։ 27 Բազում անգամ եղայ աշխատանքների և յոգնութիւնների մէջ՝ յաճախ անքուն մնալով, քաղցի և ծարաւի մէջ, առանց մի պատառ հացի, այլև՝ ցրտի մէջ ու մերկութեան։ 28 Մէկ կողմ թողած այլ նեղութիւններ և դեռ այն, որ շարունակ ամբոխն իմ վրայ էր կուտակւում(1127). կային և բոլոր եկեղեցիների հոգսերը։ 29 Կա՞յ տկար մէկը, որի հետ ես էլ տկարացած չլինեմ. կա՞յ գայթակղուած մէկը, որի համար իմ սիրտը այրուած չլինի։

2 Կորնթացիներ 11, 23-29

Արդյունքում, որպես առանց ուղեկցողի ճամփորդ՝ հեշտությամբ ավազակների զոհ կարող էր դառնալ, հատկապես գյուղական տարածքներում։ Ծովային ճամփորդություններն էլ ապահով չէին. քամին կարող էր նպաստել, բայց նաև նավաբեկությունների պատճառ դառնալ։ Անգամ հունահռոմեական մեծ քաղաքներում, ինչպիսին էր Եփեսոսը, Պողոսը չէր դադարում հրեա լինել. հավանաբար պայուսակն ուսին հարցուփորձ էր անում բոլորին այն մեկի անունից, որ խաչ էր բարձրացվել^[134]։ Անգամ «նրա մարդիկ» (lիր «դասի», «ռասսայի» կամ «ծագման» մարդիկ, այսինքն՝ հրեաները) չէին դադարում պատժել նրան^[135]։ Վերջիվերջո, նրա աշխատանքը չէր սահմանափակվում Հիսուս Քրիստոսի ավետարանը քարոզելով կամ համայնք ձևավորելով^[136]։

Գերմանացի բողոքական աստվածաբան Գուստավ Ադոլֆ Դայսմանը ընդգծում է այդ փաստը՝ մեկնաբանելով, որ «անբացատրելի հիացմունք» է զգում Պողոսի կատարած ֆիզիկական ջանքերի հանդեպ, որի մասին ամենայն իրավունքով կարելի է ասել, որ «ձաղկում էր իր մարմինը և այն ենթարկեցնում իրեն ստրուկի պես» (1 Կորնթացիներ 9, 27)^[137]։

Առաջին ճամփորդությունը

Բառնաբասն ու Պողոսը անտիոքյան եկեղեցու կողմից ուղարկվեցին առաքելական առաջին ճամփորդության (Գործք 13-14) Բառնաբասի զարմիկ Մարկոսի ուղեկցությամբ, որը պիտի օգներ նրանց։ Պատմությունից բխում է, որ Բառնաբասը հենց սկզբից ղեկավարում էր առաքելությունը^[138]։ Zarparon de Seleucia, puerto de Antioquía ubicado a 25 km de la ciudad, hacia la isla de Chipre, patria de Bernabé.^[139] Մեկնեցին Բառնաբասի հայրենի Սելևկիայից՝ Անտիոքից 25 կմ հեռավորությամբ գտնվող նավահանգիստ Կիպրոսի ուղղությամբ։ Կիպրոսի արևելյան ափից՝ Սալամինից հատեցին կղզին և հասան արևմտյան ափին՝ Պաֆոս։

Պաֆոսում Պողոսին հաջողվեց անձնապես հանդիպել ու զրուցել Սերգեոս Պողոս բդեշխի հետ^[140]։ Նրա թիկնազորում էր Եղիմաս մոգը, որն ուզում էր փոխանորդին հավատից շեղել։ Պողոսը նրան անվանեց «որդի՛ սատանայի, թշնամի՛ ամէն արդարութեան» և կուրացրեց Եղիմասին։ Կատարվածը տեսնելով՝ փոխանորդը հավատաց։ Պաֆոսից առաքյալները նավարկեցին դեպի Պերգե՝ Փոքր Ասիայի հարավային ափին։ Այստեղ է, որ «Գործք Առաքելոցը» սկսում է Սավուղին իր հռոմեական անունով կոչել՝ Պողոսը, որը այդուհետ ղեկավարում է առաքելությունը։ Այս փուլում Մարկոսը թողնում է նրանց և վերադառնում Երուսաղեմ, որը դուր չի գալիս Պողոսին.այդ մասին հետո գրում է նա^[141]։

Պողոսն ու Բառնաբասը շարունակում են առաջ գնալ դեպի Անատոլիայի կենտրոնական-հարավային հատվածով՝ հասնելով Գալիսիայի հարավի քաղաքներին. Պիսիդյան Անտիոք, Իկոնիոն, Լյուստրա և Դերբե։ Պողոսը, ինչպես ներկայացնում է «Գործք Առաքելոցը», սկզբում քարոզում էր հրեաների շրջանում, որոնք ավելի պատրաստված էին հաղորդագրությունը ընդունելուն։ «Գործք Առաքելոցի» պատմությունը ցույց է տալիս նաև այն ակտիվ ընդդիմությունը, որ ցուցաբերում էին «իր ռասսայի մարդիկ» ավետարանական կոչերին։ Այդ ընդդիմությունը նրան ուղղեց դեպի հեթանոսները^[142]։ Վերջիններս սկսեցին ուրախությամբ ընդունել նրան^{[Ն 6]}։ Պողոսը և Բառնաբասը շեղվեցին Դերբեի ճամփից և Լյուստրայից, Իկոնիոնից ու Պիսիդյան Անտիոքից հասան Պերգե. ափ իջան Անթալիայում՝ ուղևորվելով դեպի Սիրիայի Անտիոք, որտեղ Պողոսը որոշ ժամանակ անցկացրեց քրիստոնյաների հետ^[143]։

Թեև Պողոսի թղթերը ոչ մի տեղեկություն չեն հաղորդում առաջին ճամփորդության մասին, փոխարենը նշում են, որ Երուսաղեմի խորհրդից առաջ նա քարոզեց հեթանոսներին և քարկոծվեց, որը համապատասխանում է Լյուստրայում տեղի ունեցածին՝ համաձայն Գործքի^[144]։

Երուսաղեմի խորհուրդը

Պողոսի առաջին ճամփորդությունից և Անտիոքում մի կարճ ժամանակ մնալուց հետո գլուխ բարձրացրին մի քանի հուդայականններ^[145], որոնք քարոզում էին փրկվելու համար թլպատման անհրաժեշտությունը^[146], որի պատճառով էլ կոնֆլիկտ առաջացավ Պողոսի և Բառնաբասի հետ։ Անտիոքի եկեղեցին Պողոսին, Բառնաբասին և ուրիշ մի քանի հոգու (այդ թվում՝ Տիտոսին՝ ըստ Գաղատացիներ 2, 1) ուղարկեց Երուսաղեմ ՝ առաքյալների և մեծահասակների հետ խորհրդակցելու^[147]։ Պողոսի իսկ խոսքերով՝ իր դարձից հետո դա երկրորդ այցն էր Երուսաղեմ («մեկ անգամ ևս 14 տարվա մեջ»)։ Այս դեպքը ավանդաբար թվագրվում է 49թ.-ով, իսկ այլ տեսակետների համաձայն՝ 47 և 51թթ. միջև^[148]։ Ըստ Թեսսենի՝ այս կոնֆլիկտը Պողոսի մոտ ակտիվացրեց իր սեփական դարձը՝ մղելով նրան թլպատումը ընդունելու դեմ հրապարակային պայքարի^[149]։

Այս փաստը տարբեր երանգավորումներով երևում է ինչպես Գաղատացիներին ուղղված թղթում, այնպես էլ Գործք Առաքելոցում^[150], և դառնում Երուսաղեմի խորհուրդ անունով հայտնի հաշտություն, որում հաղթում է Պողոսի՝ թլպատման ծիսակարգը չվերականգնելու դիրքորոշումը^[151]։

Խորհրդի կողմից ընդունված որոշումը դարձավ նախնական քիրստոնեությունից հրեական արմատներով ազատագրման առաջընթաց՝ տիրեզերական առաքելության առաջ դուռ բացելու համար^[152]։ Այնտեղ լուծված հարցը ճիշտ ժամանակին էր^[153][154], թեև առաջադրված խնդիրը շատ ավելի մեծ էր։ Արդյունքում, Պողոսն ավելի անպետք հայտարարեց հուդայական մշակույթին բնորոշ գործողությունները, որոնք ընդգրկում էին ոչ միայն թլպատումը (Գաղատացիներ 6, 12), այլ նաև պահպանողականությունը (Գաղատացիներ 4,10), որպեսզի ի վերջո հանգի այն գաղափարին, որ մարդը չէ, որ ձեռք է բերում իր սեփական արդարացումը՝ որպես աստվածային Օրենքի զննության արդյունք, այլ Քրիստոսի զոհաբերությունն է նրան աստիճանաբար արդարացնում նրան, այսինքն՝ փրկությունը Աստծու կողմից տրվող շնորհ է (Հռոմեացիներ 3, 21-30)^[155]։

Հակասություններն Անտիոքում

Երուսաղեմի խորհրդից հետո Պողոսն ու Բառնաբասը վերադարձան Անտիոք, որտեղ տեղի ունեցավ մի կարևոր վեճ։ Ըստ Գաղատացիներին ուղղված թղթի (2, 12-14)՝ Պետրոսը ճաշում էր հեթանոսների հետ և դադարում է անել դա, երբ գալիս են Հակոբոսի մարդիկ, որոնք առարկում են այդ գործողությանը^[156]։

Պողոսը գիտեր Պետրոսի դիրքորոշումը, որին համարում էր Երուսաղեմի եկեղեցու հիմնասյուներից մեկը^[157], սակայն ստիպված էր առարկել և «ապտակել նրան»^[158]։ Նա զգուշացրեց Պետրոսին, որ խախտում է իր սեփական սկզբունքները,և որ ուղղակիորեն չէր փոխվում ավետարանական ճշմարտության համաձայն^[159]։ Հետևաբար, խոսքը պարզապես կարծիքների տարբերության մասին չէր։ Ըստ Բորնկամմի՝ Պողոսը Պետրոսի արարքի մեջ տեսնում էր օրինականության անկում, որը երես էր թեքում Ավետարանից և Երուսաղեմում ընդունած համաձայնությունից՝ նվազեցնելով Քրիստոսի հանդեպ հավատը օրենքի նկատմամբ^[160]։

Այս դեպքի վերջնական արդյունքը կասկածելի է այն տեսանկյունից, որ մի կարծիքը մյուսի հանդեպ ոգերակայություն ունեցավ^{[161][162][163]}։ Ամեն դեպքում կոնֆլիկտը հետևանքներ ունեցավ։ Գաղատացիներին ուղղված թղթի համաձայն՝ Բառնաբասը նույնպես Հակոբոսի մարդկանց կողմը բռնեց, և թերևս դա էր պատճառը, որ Պողոսն ու նա բաժանվեցին^[164], և Պողոսը Շիղայի հետ հեռացավ Անտիոքից։

Երկրորդ ճամփորդություն

Երկրորդ ճամփորդության ժամանակ Պողոսն իրեն ուղեկցող դարձրեց Շիղային։ Դուրս եկան Անտիոքից և կտրելով Սիրիայի ու Կիլիկիայի հողերը՝ հասան Դերբե և Լյուստրա՝ Գալիսիայի քաղաքներից։ Լյուստրայում նրանց միացավ Տիմոթեոսը (Գործք 16, 1-3)^[165]։ Այնուհետև, Փռյուգիայով քայլելով հասան Գալիսիայի հյուսիս, որտեղ նոր համայնքներ հիմնեցին։ Գաղատացիներին ուղղված թղթից իմանում ենք, որ Պողոսը Գալիսիան անցնելիս հիվանդանում է և այդ չպլանավորած մնալու ժամանակ, շնորհիվ նրա քարոզների, այնտեղ առաջանում են գաղատական համայնքները^[166]։ Չկարողանալով Բյութանիա գնալ՝ նա Գալիսիայից մեկնում է դեպի Մուսիա և Տրովադա, որտեղ, ենթադրվում է, որ նրան միանում է Ղուկասը^{[Ն 7]}։

Որոշում է Եվրոպա գնալ, և Մակեդոնիայում հիմնում է եվրոպական առաջին քիրստոնեական եկեղեցին՝ Փիլիպեցիների համայնքը^[167]։ Գանահարվելուց և հռոմեացիների ձեռքով Փիլիպոսում բանտարկվելուց հետո^[168] Pablo pasó a Tesalónica^[169], Պողոսը անցնում է Թեսաղոնիկե, որտեղ մի կարճ ժամանակ մնում է՝ քարոզելով Ավետարանը և հակասություններ ունենալով հրեաների հետ։

Թեսաղոնիկեի թշնամանքը կարծես թե փոխում է Պողոսի սկզբնական մտադրությունը, որը, ըստ հեղինակների, Կայսրության մայրաքաղաք՝ Հռոմ գնալն էր։ Դա ցույց է տալիս այն փաստը, որ Պողոսը անցնում է հայտնի Իգնատյան ուղին, մինչև որ հասնում է Թեսաղոնիկե և փոխում ուղղությունը՝ Հունաստանում ավելի առաջ գնալու համար^[170][171]։ Արդյունքում, Թեսաղոնիկեում մնալը ավարտվում է Պողոսի փախուստով դեպի Բերեա^[172] և նրա հետագա ճամփորդությամբ դեպի Աթենք^[173], որտեղ ապարդյուն փորձում է գրավել աթենացիների ուշադրությունը, որոնք հայտնի էին նորարարությունների հանդեպ իրենց կրքով, Արեոպագոսում խաչված Քրիստոսի ավետարանի մասին քննարկումով^[174]։ Այնտեղից ուղևորվում է Կորնթոս, որտեղ մնում է մեկուկես տարի^[175]՝ հյուրընկալվելով հուդայական-քրիստոնեական Ակյուղաս և Պրիսիկիլա ամուսիններին^[176], որոնք արտքասվել էին Հռոմից Կլավդիոս կայսեր հրամանագրով^[177], և որոնք դառնում են Պողոսի սիրելի ընկերները^[178]։ Եփեսոսում մնալու ժամանակ Պողոսը տարվում է Աքայայի բդեշխի փոխանորդ Գալիոնի ատյան^[179]։ Խոսքը Լուցիուս Հունիս Աննեուս Գալիոնի մասին է՝ փիլիսոփա Սենեկայի եղբոր, որի մանդատը նշվում է այսպես կոչված Դելֆյան արձանագրությունում՝ էպիգրաֆիական ապացույց, որ գտնվում է Ապոլլոնի տաճարում և հայտնաբերվել է 1905թ.^[180]։ Այդ ապացույցը պատմական տեսանկյունից համարվում է կարևոր ու ապահով փաստ^{[109][181][182]}, և թույլ է տալիս Կորնթոսում Պողոսի գտնված ժամանակը թվագրել 50-51թթ.^[183]։ 51թ. Պողոսը գրում է թեսաղոնիկեցիներին ուղղված առաջին թուղթը՝ Նոր կտակարանի ամենահին փաստաթուղթը։ Հաջորդ տարի վերադառնում է Անտիոք։

Երրորդ ճամփորդությունը

Պողոսի երրորդ ճամփորդությունն անկասկած դժվարին էր, և տարբեր պատճառներով դարձավ ամենատառապալիցը։ Այս էտապը ընդգրկեց մի շատ ուժեղ դիմադրություն^[184] և տառապանքներ, որոնք «ուժասպառ արեցին» Առաքյալին^[185]՝ չհաշված Գալիսիայի և Կորնթոսի համայնքների ճգնաժամը, որոնք առիթ դարձան Պողոսի և իր խմբի միջամտության՝ իր առաքելական նամակների և անձնական այցելությունների տեսքով։ Այուամենայնիվ, ի վերջո այն դարձավ ամենաբեղուն առաքելություններից մեկը։ Ավանդաբար այս էտապը թվագրվում է 54-57թթ., մինչդեռ հեղափոխական կողմնորոշման համաձայն՝ ընդունված են 51-54թթ.: Իր կյանքի այս շրջանում Պողոսը գրեց իր նամակների մեծ մասը։

Անտիոքից Պողոսն անցավ Գալիսիայի և Ֆրիգիայի հյուսիս, «որպեսզի բոլոր աշակերտներին վստահեցներ», որ եղել է այնտեղ^[186], ապա շարունակեց մինչև Եփեսոս՝ Փոքր Ասիայի մայրաքաղաք^{[Ն 8]} , որտեղ որոշեց իր առաքելության նոր ուղին^[187] , և որտեղից իրեն ուղեկցող խմբի հետ տարածեց քիրստոնեական ուսմունքը^[188][189]։

Սկզբում ուղղվեց դեպի սինագոգի հրեաները, սակայն, քանի որ նրանք երեք ամիս անց շարունակում էին անհավատ մնալ, սկսեց իր դասերը դալ «Տիրանոյի դպրոցում»^[190]։ Այս «դպրոցի» մասին այլ տեղեկություն չկա։ Այնուամենայնիվ, այ կարճ տեղեկությունը հավաստի է համարվում անգամ նրանց կողմից, ովքեր թերահավատություն են ցուցաբերում «Գործք առաքելոցի» հանդեպ (օրինակ, Հելմուտ Կյոեստերը, Բուլտմանի աշակերտը, Բորնկամմը և Կասեմանը)^[191]։ Ոմանք ենթադրում են, որ խոսքը մի հռետորական դպրոցի մասին է, որը ազատ ժամերին վարձում էր Պողոսին^[192]։ Արևմտյան տեքստը (Բեզայի կոդեքսը) նշում է, որը Պողոսը այնտեղ դասավանդում էր առավոտվա ժամը 11-ից մինչև կեսօրվա ժամը 4-ը («հինգերորդ ժամից մինչև տասներոդ ժամ»)։ Եթե այս տեղեկությունը ճիշտ է, հնարավոր է, որ խոսքը քիրստոնեության տարածման վաղ եղանակներից մեկի մասին է, որը կատարվում էր պարբերաբար։ Սակայն, ըստ Վիդալի, հնարավոր է, որ Պողոսի ամենօրյա ուսուցումը «Տիրանոյի դպրոցում» ցույց է տալիս այս քաղաքում պողոսյան աստվածաբանության դպրոցի մի տեսակ, մի վայր, որտեղ ուսուցման թեմաները կապված են Սուրբ Գրքի մեկնության հետ^[193]։

Եփեսոս գալուց քիչ ժամանակ անց Պողոսն արդեն գրել էր իր նամակը Գալիսիայի եկեղեցիներին՝ դրդված իրեն հակադիր հուդայամետ առաքյալների այն հավակնություններից, ըստ որի նրանք պահանջում էին հեթանոսական ծագման գաղատացիների թլպատում^[194]։ Ինչպես նամակը՝ որպես եկեղեցիների գայթակղիչ հուդայականությանը դիմադրելու քրիստոնեական ազատության դրսևորում, այնպես էլ դրա հասցեատեր Տիտոսը հաջողություն ունեցան՝ պահպանելով Գալիսիայի համայնքներում պողոսյան ինքնությունը։

Միևնույն շրջանում Պողոսի ականջին լուրեր հասան Կորնթոսի եկեղեցում ծագած ծանր խնդիրների մասին՝ համայնքի ներսում խմբակցությունների ձևավորում, Պողոսի դեմ թշնամության տարածում, սկանդալներ և տարբեր այլ խնդիրներ, որոնց մասին նշում է նա իր նամակներում^[195]։ Պողոսը նրանց առնվազն չորս նամակ գրեց (ըստ Վիդալի՝ անգամ վեց)։ Դրանցից պահպանվել են հայտնի երկուսը, որոնցում երևում է այն արտագրողի միջամտությունը^[196]։ Առաջին երկու նամակները, որ այսօր միաձուլված են իրար և մեզ հայտնի են որպես Կորնթացիներին ուղղված առաջին նամակ, լուրջ նախազգուշացումներ էին պարունակում այդ համայնքի ներսում դրամատիկ բաժանումների վերաբերյալ^[197] , ինչպես սկանդալային մի շարք դեպքեր, անբարոյական ամուսնական միությունը^[198], մարմնավաճառությունը^[199]։ Այս համայնքի խնդիրները շարունակվեցին՝ ստանալով Պողոսի խմբին հակադրվող առաքյալների աջակցությունը։ Սա առիթ հանդիսացավ երրորդ նամակ գրելու, որն այսօր ներկայացվում է 2 Կորնթացիներ 14-7, 4 հատվածներում^[200]։ Երրորդ և չորրորդ նամակների արանքում Պողոսն ուղղվեց դեպի Կորնթոս, որտեղ ցավալի տեսարանի ականատես եղավ.հանդիպեց իր դեմ դուրս եկած եկեղեցու, որն անգամ հրապարակայնորեն վիրավորեց իրեն^[201]։ Եփեսոս վերադառնալուց հետո Պողոսը կորնթացիների համայնքին գրեց չորրորդ նամակը (2 Կորնթացիներ 10, 1-13, 13), որը հայտնի է որպես Արցունքների նամակ^[202][203]։ Խոսքը միայն իր թշնամիների դեմ արդարանալու մեղայական բնույթի մասին չէ, այլ որ այն լի էր զգացմունքներով։

Հաստատ է այն փաստը, որ Պողոսը Եփեսոսում է մնում 2-3 տարի^[204]։ Գործքում պատմվող դեպքերի շարքում են նաև Պողոսի դիմադրությունը մի հրեա քահանայի յոթ որդիներին և այսպես կոչված «արծաթագործների խռովությունը»՝ ոմն Դեմետրիոսի կողմից դրդված մի ընդվզում, որին հաջորդեց Արտեմիս աստվածուհուն նվիրյալ ոսկերինչների ապստամբությունը։ Պողոսի քարոզը զայրացրել էր Դեմետրիոսին, որը Եփեսոսում Արտեմիսին նվիրված փոքրիկ արծաթե սրբավայրեր էր կառուցում՝ դրանով ապրուստի գումար վաստակելով։

Ժողովելով նրանց և նոյն արուեստի մասնագէտներին՝ ասաց. «Ո՛վ մարդիկ, դուք ինքներդ գիտէք, որ մեր շահը այս գործից է, և տեսնում էք ու լսում, որ ոչ միայն եփեսացիներից, այլև գրեթէ ամբողջ Ասիայի նահանգից այս Պօղոսը բազում ժողովուրդ համոզելով, դարձի է բերել՝ ասելով, թէ դրանք, որ ձեռքով են շինուած, աստուածներ չեն։ Եւ սրա վտանգն է ոչ միայն այն, որ մեր կողմը պիտի արհամարհուի, այլ նաև այն, որ Արտեմիս մեծ դիցուհու մեհեանը ոչինչ պիտի համարուի, այն աստիճան, որ պիտի քանդուի նաև մեծութիւնը նրա, որին ամբողջ Ասիան և աշխարհն է պաշտում»։

Դեմետրիոսի խոսքերը, Գործք Առաքելոց 19, 25-27

Գործքի պատմելաոճը և նկարագրածը տարբեր է պողոսյան նամակների ոճից, որի պատճառով որոշ ուսումնասիրողներ վստահ չեն դրանցում^[205]։ Ի հակադրություն դրա՝ ուրիշները, անգամ նշելով, որ այս փաստերը առկա չեն Պողոսի գրվածքներում, նրա նամակներում գտնում են առաքյալի՝ Եփեսոսում գտնված աղմկալից շրջանի հնարավոր հիշատակություններ^[206]։ Այն դժվարությունները, որոնց Պողոսը կարող էր հանդիպած լինել Եփեսոսում, ենթադրում են, որ առաքյալը կարող էր բանտարկված լինել այնտեղ։ Այս հավանականությունը կարևոր է ոչ միայն որպես կենսագրական փաստ, այլ նաև Պողոսի՝ Փիլիպինցիներին և Փիլեմոնին ուղղված նամակները թվագրելու և տեղագրելու համար, քանի որ դրանք գրվել են այն ժամանակ, երբ առաքյալը բանտարկված է եղել (Փիլիպինցիներ 1, 12-14; Փիլեմոն 1, 8-13)^[207][208]։

Հնարավոր չէ պնդել, թե Եփեսոսում գտնվելուց հետո Պողոսն անմիջապես մեկնել է Կորնթոս կամ առաջին անգամ անցել Լիրիկոյի Մակեդոնիայով՝ քարոզի մի կարճ այցի նպատակով։ Ամեն դեպքում Պողոսը եկել է Կորնթոս, որը հավանաբար նրա երրորդ այցելությունն է այդ քաղաք։ Երեք ամիս մնացել է Ակայայում^[209]։

Այդ շրջանում Պողոսը գրում է այն, ինչը մասնագետների մեծ մասի կարծիքով նրա հեղինակած վերջին պահպանված նամակն է՝ Թուղթ առ հռոմեացիներ՝ 55-58թթ.^{[Ն 9]}։ Այս նամակը Հռոմում քիրստոնեական համայնքի առկայության ամենահին վկայությունն է, և դրա կարևորությունն այնքան մեծ է, որ Բորնկամը այն անվանում է «Պողոսի կտակարան»^[210]։ Պողոսը ներկայացնում է Հռոմ այցելելու իր նախագիծը^[211], իսկ այնտեղից՝ մեկնումը դեպի Իսպանիա և Արևմուտք։

Այդ ընթացքում Պողոսը մտածում էր Երուսաղեմ վերադառնալու մասին։ Այդ ժամանակ հաջողեցրեց, որ դրա հեթանոսական եկեղեցիները Երուսաղեմի աղքատների համար նվիրատվություն անեն^[212][213]։ Երբ արդեն որոշել էր նավ նստել Կորնթոսում՝ Սիրիա գնալու մտադրությամբ, մի քանի հրեաներ նրա դեմ դավադրություն կազմակերպեցին, և Պողոսը որոշեց ցամաքով վերադառնալ՝ Մակեդոնիայով^[214]։ Բերեայի, Թեսաղոնիկեի, Դերեբեի և Եփեսոսի մի քանի աշակերտների ուղեկցությամբ նավ նստեց Փիլիպոսում՝ ուղղվելով դեպի Տրոադե^[215], ապա անցնելով Ասո և Միտիլենե^[216]։ Հասնելով Փոքր Ասիայի սահմաններին՝ նավարկեց մինչև Կոս կղզի, Ռոդ, Պատարա դե Լիսիս և Տիրո դե Ֆենիսիա, Տոլեմաիդա և Ցամաքային Կեսարիա^[217]։ Ցամաքով եկավ Երուսաղեմ, որտեղ նրան հաջողվեց բաժանել այդքան դժվարությամբ հավաքած նվիրատվությունը^[218]։

Թուղթ առ հռոմեացիներ 15-ից հայտնի է, որ Պողոսին անհանգստացնում էր իր վերադարձը Երուսաղեմ ինչպես հրեաների կողմից հետապնդվելու, այնպես էլ այն արձագանքի մտքից, որ Երուսաղեմի համայնքը կցուցաբերեր իր և իր կազմակերպած նվիրատվության հանդեպ^[219]։ Գործք Առաքելոցը զարմանալիորեն չի խոսում նվիրատվության բաժանման մասին, որը կարող է նշանակել, որ այն խնդրահարույց ավարտ է ունեցել, որում չի լուծվել Պողոսի քարոզչության հանդեպ Երուսաղեմի համայնքի ունեցած նախանձի խնդիրը^[220]։

Ձերբակալությունը և մահը

Պողոսի կյանքի վերջին շրջանի համար, որն ընդգրկում է նրա ձերբակալությունը Երուսաղեմում և նրա հայտնվելը Հռոմ, հիմք են հանդիսանում Գործք Առաքելոցի 21, 27-28, 31 հատվածները, թեև Գործքի հեղինակը չի խոսում Առաքյալի մահվան մասին։ Չնայած տարբեր հատվածների որոշ հեղինակներ ընդնում են, որ պատմությունը մանրամասնորեն չի համապատասխանում պատմականությունը պահպանելու չափանիշներին^{[222][223][224]}, այնուամենայնիվ նաև համարվում է, որ այն պարունակում է պատմական անառարկելի տվյալներ^{[225][226][227]}։

Հակոբոսը խորհուրդ է տալիս Պողոսին Երուսաղեմում գտնվելու ժամանակ իրեն պահել որպես բարեպաշտ և գործունյա հրեա^[228], և Պողոսը ընդունում է նրա խորհուրդը.սա հավաստի տեղեկություն է^[229]։ Երբ ավարտին է մոտենում վաթսունօրյա ծիսակարգի շրջանը, Ասիայի գավառից սերող մի քանի հրեաներ Տաճարի պարիսպների մոտ տեսնում են Պողոսին և նրան մեղադրում Օրենքը խախտելու ու մի քանի հույներ բերելով՝ Տաճարի սրբությունը պղծելու մեջ։ Փորձ են անում սպանելու նրան մի ընդվզման ժամանակ, որից ազատվում է, քանի որ Անտոնիայի ամրոցում գտնվող հռոմեական դատարանի դատավորը նրան ձերբակալելու հրաման է տալիս^{[Ն 10]}։ Տարվելով Սանեդրին՝ Պողոսը ինքնապաշտպանության է դիմում և վեճ առաջացնում փարիսեցիների ու փիլիպինցիների միջև, քանի որ վերջիններս չէին հավատում հարությանը, մինչդեռ փարիսեցիները հավատում էին^[230]։ Այնուհետև, հրեաները դավադրություն են կազմակերպում Պողոսին սպանելու համար, սակայն դատարանը նրա մոտ է ուղարկում հրեական նահանգի դատախազ Մարկո Անտոնիո Ֆելիքսին, որի առաջ Պողոսը կրկին արդարացնում է ինքն իրեն։ Դատախազը հետաձգում է դատը և Պողոսին երկու տարի թողնում բանտում^[231]։ Բորնկամը գտնում է, որ ինչպես Պողոսի տեղափոխությունը Ծովային Կեսարիա^[232], այնպես էլ նրա դատի հետաձգումը պատմական քննադատության տեսանկյունից վստահելի տվյալներ են^[233]։ Գործը վերաքննվում է հաջորդ դատախազի՝ Պորցի Ֆեստոյի գալուց հետո։ Կեսարին դիմած լինելու համար Պողոսը ուղարկվում է Հռոմ^[234]։ Պողոսի կյանքի ավանդական ժամանակագրությունը Փիլիպեցիներին ու Փիլեմոնին ուղղված նամակները համարում է Ծովային Կեսարիայում գերության մեջ գտնվելու կամ Հռոմում ձերբակալված լինելու ժամանակ գրված գործեր^[235]։

Որպես բանտարկյալ^[236] Հռոմ կատարած վտանգավոր ճամփորդությունից կարելի է արժանահավատ որոշ տվյալներ իմանալ, այդ թվում՝ ճամփորդության տևողությունը, նրան ուղեկցելը և Մալթայում տեղի ունեցած հարկադիր կալանքը, որը կարող է ձգված լինել մինչև երեք ամիս^[237]։

Գործք Առաքելոցը Պողոսի Հռոմ գալուն մեծ կարևորություն է տալիս պատմականության տեսանկյունից.նրա համար դա նշանակում էր Հիսուսի կողմից նախապես կանխատեսվածի իրականացում, այսինքն՝ Սուրբ Գրքում գրվածը հասցվում էր բոլոր ազգերին^[238]։ Որոշ հետազոտողներ մատնանշում են հստակ հեգնանք Պողոսի գալուստը Հռոմ նկարագրելու հարցում.դա չի եղել կամովի, որը դեռևս մեկ տասնամյակ առաջ ապարդյուն փորձում էր, այլ նա եկել է որպես Կեսարի բանտարկյալ, որով հռոմեացիները դարձել են Կայսրությունում Սուրբ Գրքի տարածման անուղղակի գործակալներ^[239][240]։

Պողոսի կյանքի վերջին շրջանը արվեստի տարբեր արտահայտությունների առարկա է հանդիսացել։ Ձախից՝ Պողոս առաքյալի դատավարությունը (1875), Նիկոլայ Բոդարյովսկի, յուղաներկ կտավի վրա, պահպանվում է Ուժգորոդի Տարածաշրջանայի արվեստի թանգարանում, Ուկրաինա։ Այունհետև՝ Սուրբ Պողոսը բանտարկված (1627), Ռեմբրանդ, յուղաներկ կտավի վրա։ Ապա՝ Սուրբ Պողոսը նավի վրա (1654), Կլաուդիո դե Լորենա։ Աջից՝ Սուրբ Պողոսը Մալթայում (1600), Ադամ Էլշայմեր, յուղաներկ պղնձի վրա, պահպանվում է Լոնդոնի Ազգային պատկերասրահում։

Հռոմում Պողոսի գերությունը, որը համարվում է հավաստի փաստ, տևել է երկու տարի, որի ընթացքում նա բանտարկված չի եղել, այլ ազատությունը սահմանափակող հսկողության ներքո է գտնվել^{[241][242][243]}։

Հարցերից մեկը, որի վերաբերյալ հստակ բացաատրություն չկա, այն է, որ արդյոք Հռոմում տնային կալանքից հետո Պողոսը ազատ է արձակվել և մեկնել մեկ այլ ճամփորդության (օրինակ, իրականացրել է Իսպանիա մեկենլու իր ծրագիրը), թե հենց այնտեղ էլ մահացել է։ Այս վարկածին նպաստում են Կլեմենտեի առաջին նամակը և Մուրատորիայի կանոնագիրքը^[244][245]։ Ներկայումս հակված են այս տվյալները համարել ոչ բավականաչափ հավաստի^[246]։ Խելամիտ է մտածել, որ 80թ. Գործք Առաքելոցը ավարտած հեղինակը իմացած լինի, թե ինչ վախճան է ունեցել Պողոսը։ Եթե Պողոսը ազատված լիներ, ապա դրա մասին գրքում կնշվեր, սակայն նման տեղեկություն չկա^[247]։ 2013թ. հունիսի 25-29 Սուրբ Ֆրուկտոսոյի անվա բարձրագույն գիտությունների համալսարանի^[248] կողմից մի սեմինար կազմակերպվեց , և կրկին քննարկման առիթ եղան Առաքյալի կյանքի վերջին տարիները, նրա հաջորդական համարումը որպես հավատուրաց հրեա և նրա հնարավոր աքսորը Իսպանիա։ Եվ նրանք, ովքեր կարծում են, որ Պողոսը եկել է Տարրակո, և նրանք, ովքեր գտնում են, որ երբևէ չի եկել, ընդունում են, որ ներկա պահին հնարավոր չէ գալ հստակ եզրակացության թեմայի վերաբերյալ^[249], թեև ըստ Կատալոնիայի Աստվածաբանական ֆակուլտետի դեկան և Նոր Կտակարանի դասախոս Արմանդ Պիուգ ի Տառեխի գոյություն ունեն պատճառներ, ըստ որոնց կարել է հաստատել, որ Պողոսը առաքելություն է իրականացրել դեպի Տառագոնա ցավոտ պայմաններում՝ արտաքսյալի իր կարգավիճակի պատճառով^[250]։

Ի հակադրություն սրա՝ ինչպես դավաճանության ավանդությունը, այնպես էլ պատմական քննությունները համընկնում են՝ ցույց տալով, որ Պողոսի մահը տեղի է ունեցել Հռոմում՝ Ներոնի կառավարության ժամանակ, և դաժան բնույթ է կրել^{[251][252][Ն 11]}։

Դեռևս Անտիոքի Իգնասիոն է ցույց տալիս Պողոսի նահատակությունը եփեսոսցիներին ուղղաված իր նամակում՝ գրված հավանաբար 2-րդ դարի առաջին տասնամյակում^[253]։ Թվականի վերաբերյալ երկու տարբերակ կա՝ Պողոսը մահացել է նույն դարաշրջանում, ինչ Պետրոսը (64թ.) կամ էլ քիչ ավելի ուշ (67թ.)^[254]։ Այս ամենով հանդերձ՝ Ներոնի կառավարությունը ձգվել է 54-68թթ., և հեղինակների մեծ մասը հակված են նշելու, որ Առաքյալի մահը տեղի է ունեցել Եվսեբիոս Կեսարացու հիշատակությունից առաջ, ավելի կոնկրետ՝ 58թ.^{[109][255][256]} կամ էլ 60թ.-ի սկզբներին^[257]։

Եվսեբիոս Կեսարացին նկարագրում է, որ «գրանցված է, որ Պողոսը գլխատվել է հենց Հռոմում, և որ Պողոսը խաչվել է Ներոնի օրոք»:"^[258]

Տերտուլիանոսը գրում է, որ Պողոսը արժանացել է միևնույն մահվան, ինչ Հովհաննես Մկրտիչը, որը գլխատվել է.

Ինչ երջանիկ է քո եկեղեցին, որում առաքյալները հեղեցին քո ողջ վարդապետությունը իրենց արյան հետ։ Որտեղ Պողոսը նվաճեց այնպիսի մի մահ, ինչպիսին Հովհաննեսինն էր (Մկրտչինը)^[259] Կ

Կորնթացի Դիոնիսոսը հռոմեական եկեղեցուն ուղղված մի նամակում (166-174 d.C.) հայտարարում է, որ Պողոսը և Պետրոսը նահատակվել են Իտալիայում^[260][261]։ Եվսեբիոսը նույնպես մեջբերում է Դիոնիսոսի խոսքերը։Լակտանտիոսը իր աշխատության մեջ՝ Հալածյալների մահվան մասին (318 d.C.), գրում է հետևյալը.

Նա [Ներոնը] առաջինն էր, որ հետապնդեց Աստծո ծառաներին։ Նա խաչեց Պետրոսին և սպանեց Պողոսին^[262]։

Սուրբ Հիերոնիմոսը իր աշխատության մեջ՝ De Viris Illustribus (392 d.C.), նշում է, որ «Պողոսը գլխատվել է Ներոնի կառավարման 14-րդ տարում և թաղվել է Հռոմի Օստիա կոչվող ճանապարհին»^[263]։

160թ. գրված աստվածաբանական տեքստը, որը հայտնի է Գործք Պողոս առաքյալի անունով, նշում է, որ Պողոսի մահը տեղի է ունեցել գլխատման ճանապարհով^[264]։

Գերեզմանն ու պաշտամունքը

Փաստագրված է այն ուղին, թե ինչպես շուտով սկսվեց Պողոսի պաշտամունքը Հռոմում, և ինչպես հետագայում դա տարածվեց եվրոպական և հյուսիսաֆրիկյան տարածքներում^[265]։

Հռոմում Պողոսի մահվան հետ կապված ամենավաղ աղբյուրների թվում են Օստիենսիս ճանապարհի վրա գտնվող նրա գերեզմանի վկայությունը՝ գրված հոգևորական Կայուսի կողմից II դ. վերջերին կամ III դ. սկզբներին, և IV դ. եկեղեցական մի օրացույց նահատակների թաղման մասին։

Ես կարող եմ ձեզ ցույց տալ Առաքյալների հաղթանակները. եթե գնաք Վատիկան կամ Օստիենսե մայրուղի, կհանդիպեք այս Եկեղեցու հիմնադիրների հաղթանակները։

Կայուս, գրի առված Եվսեբիոս Կեսարացու կողմից, Դավաճանության պատմություն II, 25:7

Ինչպես նաև, Աբդիաս Բաբելոնցու Պողոսի կիրքը (VI դ.) աշխատությունը նշում է, որ Առաքյալի գերեզմանը «գտնվում է քաղաքից դուրս […], Օստիենսե մայրուղու երկրորդ մղոնի վրա», ավելի կոնկրետ՝ «Լուսինայի ագարակում», որտեղ ավելի ուշ կառուցվում է Սուրբ Պողոսի տաճարը^[266]։

V դ. Մարսելոյի առաքելական տեքստը, որը հայտնի է Գործք Պողոսի և Պետրոսի անունով, նշում է, որ Պողոսի նահատակությունը տեղի է ունեցել գլխատման եղանակով Ասկե Սլավիեում՝ Լավրենտինա մայրուղում, գլխին եռակի հարվածով, որի հետևանքով առաջացել են ջրային երեք ուղիներ։ Այս տեղեկությունը կապ չունի նախորդների հետ և ուշացած է, որի պատճառով էլ այն լեգենդի բնույթ է կրում։

2002թ.-ից սկսած Սուրբ Պողոսի տաճարում իրականացված մի շարք պեղումների արդյունքում Վատիկանի մի խումբ հնագետներ 2006թ. տաճարի ամենամեծ զոհասեղանի տակ հայտնաբերեցին մարդկային ոսկորների մնացորդներով լցված մի դագաղ։ Գերեզմանը թվագրվում է մոտավորապես 390թ.: Ածխածնի միջոցով վաղեմությունը չափելու տեխնիկայով հնարավոր եղավ սահմանել, որ ոսկրային մնացորդները թվագրվում են I կամ II դար։ 2009թ. հունիսին Հռոմի պապ Բենեդիկտոս XVI-ը հայտարարեց մինչև այդ իրագործված հետազոտությունների արդյունքները և արտահայտեց իր այն համոզմունքը, թե ըստ մնացորդների, տեղադրվածության ու թվագրության հնարավոր է ենթադրել, որ խոսքը Առաքյալի գերեզմանի մասին է^{[267][268][269][270]}։

Ինչպես կյանքի ընթացքում, այնպես էլ հաջորդող սերունդների շրջանում Պողոս Տարսոնցու կերպարը և հաղորդագրությունը քննարկման առիթ են եղել, առաջացրել են ընդգծված հակասությունների պարունակող դատողություններ և խթանել են ծայրահեղ արձագանքներ^[271]։ Ըստ էության, անգամ Հռոմի Կլեմենտեն է ենթադրել, որ Պողոսը մահվան է դատապարտվել «խանդի և նախանձի պատճառով»^[272]։

Մի կողմից I և II դարերի երեք հայրեր՝ Հռոմի Կլեմենտեն, Անտիոքի Իգնասիոն (հատկապես իր Նամակ հռոմեացիներին աշխատությունում) և Էսմիրինայի Պոլիկարպոն (en su Թուղթ առ Փիլիպեցիներ գործում) խոսում են Պողոսի մասին և հայտնում իրենց հիացմունքը^[273]։ Պոլիկարպոն նշում է, որ հնարավոր չէ անգամ մոտենալ «օրհնյալ ու փառահեղ Պողոսի իմաստնությանը».

«Քանզի ոչ ես, ոչ էլ ինձ նման ուրիշ մեկը չի կարող մրցել օրհնյալ ու փառահեղ Պողոսի իմաստնության հետ, որը , ապրելով մեր շարքերում՝ այն ժամանակվա մարդկանց ներկայությամբ, հստակ կերպով ուսուցանեց ճշմարտության խոսքը, և բացակա լինելով հետագայում՝ ձեզ նամակներ գրեց, որոնք կարդալով, եթե խորանաք դրանք մեջ, կկարողանաք կարգավորել ձեզ տրված հավատը […]»:

^[274] Պոլիկարպո Էսմիրինացի, Թուղթ առ Փիլիպեցիներ III

Մյուս կողմից՝ նախնական Եկեղեցու հրեաքրիստոնեական ուղղվածությունը հակված էր դիմադրել Պողոսին, որին համարեց Հակոբոսի և Պետրոսի, Երուսաղեմի եկեղեցու առաջնորդների թշնամի^[275]։ Այստեղից է, որ այնպիսի ուսումնասիրողներ, ինչպիսին է Բորնկամը, մեկնաբանում են, որ Պողոսի երկրորդ թուղթը՝ 100-150թթ. թվագրվող մի նամակ, որոշակի «զգուշավորություն» է արտահայտում պողոսյան նամակների հանդեպ։

Եկեղեցու հաջորդական հայերը կտրուկ կերպով պաշտպանեցին ու կիրառեցին Պողոսի նամակները։ Իրենեո դե Լիոնը IIդ. վերջերին և տարբեր եկեղեցիներում առաքելականության տարածման առիթով նշեց Պողոսին Պետրոսի հետ միասին որպես Հռոմի եկեղեցու հիմնասյուներ^[276]։ Ի հակադրություն ծայրահեղությունների՝ ինչպես հակապողոսյան հրեաների, այնպես էլ գնոստիկների, ինքը Իրենեոն առաջ քաշեց իր տեսակետը, ըստ որի համաձայնություն գոյություն ունի կտակարանների, Գործք առաքելոցի, պողոսյան նամակների ու հրեական գրվածքների միջև.

Տիրոջ խոսքերին դեռևս պիտի ավելացնենք Պողոսի խոսքերը, ուսումնասիրենք նրա մտածելակերպը, բացահայտենք առաքյալին, պարզաբանենք այն ամենը, ինչը սխալ մեկնություն է ստացել հերետիկոսների պատճառով, որոնք նվազագույնս անգամ չեն հասկանում այն ամենից, ինչ ասել է Պողոսը, ցույց տանք նրանց խելագարության հիմարությունը և ապացուցենք, որ նրանք հատկապես Պողոսից սկսած, որից դուրս են բերում իրենց առարկությունները մեր դեմ, ստախոսներ են, մինչդեռ առաքյալը՝ ճշմարտության պատվիրակը, ամենը սովորեցրել է համաձայն ճշմարտության քարոզի […]:

^[277] Իրենեո դե Լիոն, Հակառակորդ հերետիկոսները IV, 41, 4Պողոս Տարսոնցու ազդեցության գագաթնակետը Եկեղեցու հայրերի շրջանում թերևս տեղ է գտել Ավգուստին դե Հիպոնիայի աստվածաբանության մեջ, մասնավորապես՝ պելագիանիզմի դեմ^[278]։ Պողոսի կերպարի և գործի արժևորման նկատելի տարբերությունները շարունակվեցին ժամանակի ընթացքում, և դրանք կարելի է ամփոփել Ռոմանո Պեննայի խոսքերով.

Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը նրան վեր էր բարձրացնում շատ հրեշտակներից ու հրեշտակապետերից (cf Paneg. 7,3), Մարտին Լութերը գտնում էր, որ նրա քարոզներից ավելի համարձակ բան չկա աշխարհում (cf Tischr. 2,277), իբերյան մի հերետիկոս՝ Միգեսիոն, անգամ հայտարարում էր, որ նրա մեջ է վերածնվել Սուրբ Հոգին, իսկ XX դարասկզբի մի ուսումնասիրող նրան համարում էր քրիստոնեության երկրորդ հիմնադիր (W. Wrede). Այլ սահմանումներ ավելի սովորական են, ինչպես՝ «ամենամեծ առաքյալ», «տասներեքրերոդ առաքյալ», «Եզակիից հետո առաջինը» կամ, ավելի պարզ՝ «բաժակ ընտրության» (որը Դանտեն, Դժոխք 2,28, վերցնում է Գործքից 9, 15)^[279]

Ռ. Պեննա

Պողոսի գրվածքների վերաբերյալ Մարտին Լութերի, Ժան Կալվինի արած մեկնաբանությունները մեծ ազդեցություն ունեցան XVI դարի բողոքական Ռեֆորմացիայի վրա։ XVIII դարում պողոսյան նամականին ոգեշնչման աղբյուր հանդիսացավ Անգլիայում Ջոն Վեսլիի շարժման համար։ XIX դարում վերածնվեց Պողոսի հանդեպ հայտարարված թշնամանքը։ Այդ հարցում թերևս ամենադաժանը Ֆրիդրիխ Նիցշեն էր իր Հակաքրիստոսը աշխատության մեջ^[280],։ որտեղ նա Պողոսին և քրիստոնեական առաջին համայնքներին մեղադրում է Քրիստոսի հաղորդագրությունը ամբողջությամբ աղավաղելու մեջ.

«Նոր բարու» մոտ անմիջապես առաջացավ ամենավատ միտքը. Պողոսի մոտ […] Կյանքը, օրինակը, դոկտրինան, մահը, զգացմունքը և ամբողջ կտակարանի իրավունքը, այս ամենը դադարեց գոյություն ունենալ, երբ այս կեղծավորը ատելությունից դրդված հասկացավ, որ ինքը միակն էր, որ կարող էր օգտագործել այն։ Ոչ մի իրականությունը, ոչ մի պատմական ճշմարտությունը […] Պարզապես ջնջեց քրիստոնեության երեկը, դրա նախորդ օրը, հորինեց «նախնական քրիստոնեության» մի պատմություն […] Ավելի ուշ Եկեղեցին կեղծեց անգամ մարդկության պատմությունը՝ այն դարձնելով քրիստոնեության նախապատմություն...

Ֆրիդրիխ Նիցշե, Հակաքրիստոսը, 42^[281]

Պոլ դը Լագարդը, որը քարոզում էր «գերմանական կրոն» և «ազգային եկեղեցի», այն ամենը, ինչը նա համարում էր «քրիստոնեության վնասակար ազդեցություն» վերագրեց այն հանգամանքին, որ «մի բացարձակապես անմրցունակ մարդու (Պողոսին) հաջողվեց ազդել եկեղեցու վրա»^[282]։ Հակատիպոդներում՝ Կառլ Բարտի դիալեկտիկական աստվածաբանության մեջ, ազգայնականության դեմ պայքարող մի ինտելեկտուալ պայքար ծագեց շվեյցարացի այս աստվածաբանի 1919թ. Թուղթ առ հռոմեացիների վերաբերյալ արված մի մեկնաբանության հետևանքով^[283]։

Հաշվի առնելով այս ամենը՝ Ռայմոնդ Է. Բրաունը կանխատեսում է երկու միտում. (1) Պողոսի վերաբերյալ որոշակի անախրոնիկ հեռանկարների զարգացման միտում և (2) բոլոր այն դիրքորոշումների ծայրահեղացում, որոնք կարող էին գոյություն ունեցած լինել քրիստոնեական առաջին համայնքներում^[284]։ Պողոսյան քրիստոնեության և Հակոբոսի ու Պետոսի հրեաքրիստոնեության միջև եղած տարբերություններից այն կողմ պետք է նկատել, որ նրանք միևնույն հավատն են դավանել^[285]։ Պողոսի երկրորդ նամակը գրելու տարեթիվն արդեն իսկ թույլ է տալիս ենթադրել, որ նախնական քրիստոնեության տարբեր հոսանքների միջև գոյություն ունեցող տարակարծությունները առաջ չբերեցին ներքին բազմազանություն, որի շնորհիվ ամրապնդվեց Աստվածաշունչը^[286]։

Փրկությունը

Փրկության աստվածաբանությունը Պողոսի պաշտպանած հիմնական թեմաներից է^[287]։ Պողոսն ուսուցանում էր, որ քրիստոնյաները փրկվել են Օրենքից ու մեղքից Հիսուսի մահվան ու հարության շնորհիվ^[287]։ Նրա մահը քավություն էր, քանի որ Հիսուսի արյամբ խաղաղություն հաստատվեց Աստծո և մարդու միջև^[287]։ Կնքման միջոցով քրիստոնյան ստանձնում է իր դերը Հիսուսի մահվան և մահը հաղթահարելու գործում՝ այդպիսով ստանալով Աստծո որդու մի նոր կարգավիճակ^[287]։

Կապը հուդայականության հետ

Պողոսը հրեա էր, Գամաղիելի դպրոցից, փարիսեական ծագման անունով, որի մասին խոսում էր հպարտությամբ (Փիլիպեցիներ 3:5)։ Նրա պատգամի գլխավոր կետն այն էր, որ հեթանոսները հրեաների պես կարիք չունեն թլպատության (1Կրոնթացիներ3:2), իրականում նրա ուսուցանության մեծ մասը շեշտը դնում էր հեթանոսների վրա, որպեսզի վերջիններս հասկանային, որ իրենց փրկությունը կախված չէ հրեաների ծեսերը նմանակելուց, քանի որ, ի վերջո, ինչպես հրեաները, այնպես էլ հեթանոսները աստվածային բարեգթության շնորհիվ փրկված են [բնականաբար, աստվածային բարեգթության կարելի է հասնել Հավատի շնորհիվ]։ Այնուամենայնիվ, ժամանակակից ուսումնասիրողները վիճաբանում են այն հարցի շուրջ, թե արդյոք Պողոսը խոսում է հավատի, հավատարմության, թե Քրիստոսի մասին, արդյոք նա նկատի ունի բոլոր դեպքերում Քրիստոսին հավատալը փրկության հասնելու համար, թե որոշ դեպքերում խոսքը Քրիստոսի՝ մարդկանց հանդեպ հավատարմություն դրսևորելու մասին է^[288]։

Նա առաջինն էր, որ հասկացավ, որ Հիսուսի՝ Իսրայելում սկսված փրկության հաղորդագրությունը տարածվում է բոլոր արարածների վրա՝ անկախ նրանց ծագումից։ Սավուղի համար Հիսուսի հեթանոս հետևորդները չպիտի հետևեն Թորայի (օրենք) հրահանգներին, որոնց բացառապես Իսրայելի ժողովրդի համար են։ Եվ այսպես՝ Երուսաղեմի խորհրդում (Գաղատացիներ 2:7-9) հաստատվում է, որ հեթանոսները միայն պիտի հետևեն հեթանոսների կարգադրություններին (որոնք հուդայականության մեջ հայտնի են որպես նոյյան կարգադրություններ; Գործք 21:25; Տալմուդ, Սանեդրին 56ա և բ)։

Պողոսի դասերից շատերը՝ ուղղված հեթանոս ժողովրդին, սխալ հասկացվեցին և սխալ մեկնաբանվեցին (2Պետրոս 3:15-16)։ Որոշ հրեաներ մի կողմից մեկնաբանեցին, որ Պողոսը ուսուցանում էր հրաժարվել Մովսեսի օրենքից (Գործք 21:28; Գործք 21:21), որը հաստատ չէր, և որ հենց ինքը ստիպված եղավ չհետևել դրան (Գործք 25:8; Գործք 21:24,26)։ Մյուս կողմից՝ կային հեթանոսներ, որ մեկնաբանում էին, թե շնորհների միջոցով փրկությունը իրենց թույլ է տալիս մեղք գործել, որին նույնպես նա չհետևեց (Հռոմեացիներ 6:15)։

Վերջին շրջանում մի քանի հետազոտողներ, ինչպիսիք են Կրիստեր Ստենդալը, Լոյդ Գաստոնը, Ջոն Գ. Գագերը, Նեյլ Էլիոթը, Վիլյամ Ս. Կամպբելը, Ստենլի Կ. Սթոուերսը, Մարկ Դ. Նանոսը, Պամելա Այզենբաումը, Պաուլա Ֆրեդրիկսենը, Կարոլինե Ջոնսոն Հոդջը, Դեյվիդ Ջ. Ռուդոլֆը, իսկ Իսպանիայում՝ Կառլոս Ա. Սեգովիան, պաշտպանել են այն վարկածը, որ Պողոսը չի ձգտել ոչ հաղթահարել, ոչ էլ բարեփոխել հուդայականությունը, այլ Քրիստոսի միջոցով Իսրայելում ընդգրկել հեթանոսներին՝ առանց նրանց ստիպելու հրաժարվել հեթանոսի իրենց կարգավիճակից^[289][290]։ Այս մեկնաբանությունը ստացել է «նոր արմատական մոտեցում Պողոսի հանդեպ» անունը և հակադրվում է ինչպես նրա քրիստոնեական ավանադական մեկնությանը, այնպես էլ Ջեյմս Դ.Գ. Դանի և Նիկոլաս Թոմաս Ռայթի այսպես կոչված «նոր հեռանկար Պողոսի վերաբերյալ» տեսությանը՝ ըստ որի Պողոսը նպատակ է ունեցել բարեփոխել հուդայականությունը^[291]։

Կանանց դերը

Տիմոթեոսին ուղղված առաջին նամակի մի հատված, որ ավանդաբար վերագրվում է Պողոսին, շատ անգամներ է կիրառվում որպես Աստվածաշնչում տեղ գտած իշխանության գլխավոր աղբյուր, ըստ որի կանանց պետք է արգելել հաղորդակցության կարգին մասնակցել, ինչպես նաև քիրստոնեության մեջ առաջնորդության և ղեկավարման այլ տարբեր դերեր ստանձնել։ Տիմոթեոսի նամակը նաև շատ անգամներ օգտագործվել է շատ եկեղեցիների կողմից, որպեսզի կանանց արգելվի ձայնի իրավունք ունենալ եկեղեցական հարցերում և հասարակության մեջ ուսուցողի դեր ստանձնել, նաև՝ առաքելական աշխատանք իրագործելու իրավունք ունենալ^[292]։

11 Կին արարածը թող ուսանի լռութեամբ, կատարեալ հնազանդութեամբ։

12 Եւ ես թոյլ չեմ տալիս, որ կին արարածը ուսուցանի կամ էլ խօսքով իշխի տղամարդու վրայ, այլ թող լուռ մնայ

13 որովհետև նախ Ադամը ստեղծուեց և ապա՝ Եւան։

14 Եւ Ադա՛մը չխաբուեց, այլ կի՛նը խաբուեց և յանցանք գործեց։

1 Տիմոթեոս 2, 11-14^[293]

Այս հատվածը կարծես ասում է, որ կանայք եկեղեցում տղամարդկանց գերազանցող ոչ մի դեր չպիտի ունենա^[294]։ Կասկածելի է այն, որ նաև արգելում է կանանց ուսուցանել այլ կանանց կամ երեխաներին, քանի որ անգամ կաթոլիկ եկեղեցիները, որոնք արգելում են կանանց քահանայությունը, թույլ են տալիս, որ աբբայուհիները դասավանդեն և իշխողի դեր ստանձնեն մյուս կանանց հանդեպ։ Նշված հատվածի ցանկացած մենկություն պետք է բախվի այս խոսքերի աստվածաբանական, տեքստաբանական, շարահյուսական և բառային իմաստները վերլուծելու դժվարությանը^[295]։

Աստվածաբան Դանիել Կիրկը գտել է հին եկեղեցում կանանց զբաղեցրած մի շատ կարևոր դեր, ինչպես օրինակ, երբ Պողոսը գովաբանեց Ֆիբեին որպես սարկավագ^[296] կատարած աշխատանքի համար, ինչպես նաև Յունիային^[297], որին որոշները համարում են Նոր կտակարանում առաքյալներ նշած միակ կին արարած^[298][299]։ Կիրկը նշում է վերջին ուսումնասիրությունների մասին, որոնք ոմանց հանգեցրին այն եզրակացության, որ 1 Կորնթացիներ 14, 34 հատվածը^[300], որտեղ կանանց պարտադրվում է «լուռ մնալ եկեղեցում», ավելացվել է հետագա այլ հեղինակի կողմից, և որ դա չի եղել կորնթացիներին ուղղված Պողոսի նամակի բնօրինակում։ Այլ մասնագետներ, ինչպես Ջիանկարլո Բիգուցին, ենթադրում են, որը Կրոնթացիներում Պողոսի կողմից կանանց հանդեպ դրված սահմանափակումը իսկական է, սակայն կիրառելի է հարցեր տալու և զրուցելու արգելքի տեսանկյունից, և ոչ թե որպես կանանց խոսելը սահմանափակող արգելք, քանի որ 1 Կորնթացիներ 11, 5 հատվածում^[301] Պողոսը հաստատում է կանանց մարգարեացման իրավունքը^[302]։

Կիրկի՝ ավելի ընդգրկուն տեսության երրորդ օրինակը Գաղատացիներ 3, 28 հատվածում է^[303]։ Հայտարարելով եկեղեցիների միջև բաժանումը, որը տարածված երևույթ էր ամբողջ աշխարհում՝ ավարտում է ընդգծելով, որ «...կային Նոր կտակարանիի կանայք, որոնք ուսուցանում էին և իշխանության իրավունք ունեին հին եկեղեցում, և որ այդ ուսուցումները և այդ իշխանությունը արգելված էին Պողոսի կողմից, և որ ինքը առաքյալը առաջարկում է աստվածաբանական մի պարադիգմա, որի շրջանակներում կանանց ենթարկության հաղաթահարումը սպասելի արդյունք է»:^[304]

Պողոսի խառնվածքն ու ժառանագությունը երևում են. 1. նրա կողմից հիմնած համայնքներում և համագործակցողների մոտ, 2. նրա նամակներում, 3. այսպես կոչված պսևոդոպողոսյան նամակներում, որոնք թերևս առաջացել են Առաքյալի շուրջ ստեղծված դպրոցում^[305]։ Հենց այդ ժառանգությունից էլ սկսվում է նրա հետագա ազդեցությունը։

Համայնքներն ու համագործակցողները

Պողոս Տարսոնցու համախոհներ համարվող Սիլասի և Ղուկաս ավետարանիչի իկոնոգրաֆիկ պատկերումները

Իր համայնքների ու համագործակցողների հետ Պողոսն օգտագործել է կրքոտ լեզու^{[306][307][308]}։ Թեսաղոնիկեցիներին գրում է, որ նրանք իր հույսը, իր ուրախությունը, իր թագը, իր հաղթանակն են^[309], փիլիպեցիներին ասում է, որ Աստված է վկա, թե ինչքան է նրանց սիրում Հիսուս Քրիստոսի անհատակ սիրով^[310], և որ նրանք ջահերի պես լույս էին տալու աշխարհում^[311]։ Կորնթոսի համայնքի անդամներին զգուշացնում է, որ նրանց հետ ներողամիտ չի լինի^[312] , սակայն ոչ նախքան նրանց պատմելը, թե ինչպիսի արցունքներով է գրել նրանց, որպեսզի իմանան, թե ինչ մեծ սեր է տածում նրանց հանդեպ^[313]։

Ենթադրվում է, որ Պողոսը եղել է մեծ ընկերասեր, քանի որ նրա նամակները ցույց են տալիս, թե ինչ հավատարմություն է նա ցուցաբերում մի ստվար թվով մարդկանց հանդեպ^[314][315]։ Տիմոթեոսը, Տիտոսը, Սիլասը՝ բոլորը պողոսյան թիմի մասն են կազմել՝ տարածելով նրա նամակներն ու պատգամները, երբեմն նաև դժվարին պայմաններում։ Քրիստոնյա ամուսիններ Ակյուղասն և Պրիսիկիլան, որոնք ընկերացել էին Պողոս Տարսոնցու հետ, կարողացան ոտքի հանել իրենց խանութը և նրա հետ Կորնթոսից մեկնել Եփեսոս, ապա գնալ Հռոմ, որտեղից նախապես վտարվեցին՝ Առաքյալի գալուստը նախապատրաստելու համար։ Վիդալը ենթադրում է, որ Եփեսոսում նրանք էին, որ մի վտանգավոր միջամտության միջոցով կարողացան ազատել Պողոսին^[316], որը Առաքյալը հիշատակում է գովասանքի խոսքերով.

Ողջունեցէ՛ք Պրիսկէին և Ակիւղասին՝ իմ գործակիցներին ի Քրիստոս Յիսուս, որոնք իմ անձի համար վտանգեցին իրենց գլուխը, և որոնցից միայն ե՛ս չէ, որ շնորհակալ եմ, այլև՝ հեթանոսների բոլոր եկեղեցիները։

Պողոս առաքյալ, Թուղթ առ հռոմեացիներ 16, 3-4

Նրանց է գումարվում նաև Ղուկասը, որը, ըստ ավանդության, նույնացվում է համանուն կտակարանի և Գործք առաքելոցի հեղինակի հետ։ Նրա անունը հիշատակվում է Պողոսի հետ համագործակցողների թվում^[317]։ Համաձայն Տիմոթեոսին ուղղված երկրորդ նամակի՝ նա Պողոսին ուղեկցել է մինչև վերջ (2 Տիմոթեոս 4, 11)^[318]։

Պողոսի իրական նամակները

Պողոսի իրական նամակները Նոր կտակարանի մեջ մտնող գրվածքների մի խումբ են՝ բաղկացած հետևյալ գործերից^[319].

• Պողոս առաքյալի առաջին թուղթը թեսաղոնիկեցիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը փիլիպեցիներին
• Պողոս առաքյալի առաջին թուղթը կորնթացիներին
• Պողոս առաքյալի երկրորդ թուղթը կորնթացիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը գաղատացիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը Փիլիմոնին
• Պողոս առաքյալի թուղթը հռոմեացիներին։

Նամակների այս հավաքածուն եզակի է մի քանի առումով.

1. Որովհետև գիտական-գրական հետազոտությունների արդյունքում հաստատվել է, որ դրանց հեղինակը Պողոսն է^{[320][321][322][323]}։
2. Որովհետև դրանք շատ ավելի հին են, քան Նոր Կտակարանի մյուս գրքերը, գրվել են Հիսուս Նազովրեցու մահից հազիվ 20-25 տարի անց, և հետևաբար կարևոր են քրիստոնեության հիմքերը հասկանալու տեսնակյունից^[324]։
3. Որովհետև Նոր Կտակարանի ոչ մի այլ հեղինակ այդ աստիճանի ճանաչված չէ իր գրվածքներով^[325]։

Թեև նամակները քննում են կոնկրետ խնդիրներ, շատ հավանական է, որ այն համայնքները, որոնց ուղղված են այդ նամակները, պահպանել են դրանք և շուտով դրանցով կիսվել պողոսյան այլ համայնքների հետ^[326]։ Միանգամայն հավանական է ստացվում, որ I դարի վերջերին այս գրվածքները արդեն գոյություն են ունեցել որպես տեքստերի մի հավաքածու՝ իբրև պողոսյան դպրոցի աշխատանքի արդյունք, որ հավաքել ու ամբողջացրել են Առաքյալի ժառանգությունը^[327]։

Պսևդոպողոսյան նամակներ

Բացի Պողոսի նամակներից՝ գոյություն ունեն նաև մի շարք նամակներ, որոնք ներկայացվում են որպես նրա գործեր, սակայն որոնց ժամանակակից քննադատությունը, որը ճանաչում է հին արևելյան և հունական գործերի պսևդոգրաֆիկ տեսակները, վերագրում է Պողոսի հետ կապված տարբեր հեղինակների^[328][329]։ Խոսքը հետևյալ գործերի մասին է

• Պողոս առաքյալի երկրորդ թուղթը թեսաղոնիկեցիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը կողոսացիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը եփեսացիներին
• Պողոս առաքյալի առաջին թուղթը Տիմոթեոսին
• Պողոս առաքյալի երկրորդ թուղթը Տիմոթեոսին
• Պողոս առաքյալի թուղթը Տիտոսին։

Այն փաստը, որ նշված գործերը համարվում են պսևդոպողոսյան, ոչ թե նվազեցնում է Առաքյալի հեղինակությունը, այլ բարձրացնում այն^[330][331], քանի որ նշանակում է, որ մի «դպրոց»՝ հավանաբար արդեն իսկ Պողոսի շուրջ ձևավորված և նրա ժառանգությանը տիրապետող, Առաքյալին է վերագրել դրանց հեղինակը լինելու հանգամանքը, որպեսզի գրվածքները արժեք ունենան^[332]։

Պողոսյան աստվածաբանություն է կոչվում Պողոս Տարսոնցու ամբողջական մտածողությունը, որը զարգացել և փոփոխվել է հետագա մեկնաբանություններում։ Դժվար է հանրագումարի բերել Սուրբ Պողոսի աստվածաբանությունը։ Առաքյալի մտածողության համակարգման ցանկացած փորձի գլխավոր դժվարությունն այն է, որ նա համակարգված աստվածաբան չի եղել, որի պատճառով էլ ցանկացած դասակարգում կարծես ավելի շատ պատասխանում է մեկնաբանողի հարցերին, քան թե պողոսյան սխեմաների^[333]։

Երկար ժամանակ բանավեճը երկընտրանքի առաջ էր կանգնած։ Դասական լյութերական թեզի համաձայն՝ պողոսյան աստվածաբանության հիմնական թեման առանց Օրենքի հավատի արդարացումն է։ Այս թեզից սկսած՝ համարվում էր, որ պողոսյան ուսմունքում այդպիսով գտնվում է քրիստոնեական պատգամի կենտրոնական միջուկը։ XX դարում մեկ հավատի սկզբունքի օգտին եղած տեսակետը ընդգրկում էր Ռուդոլֆ Կառլ Բուլտմանին, ինչպես նաև նրա այնպիսի հետևորդների, ինչպիսիք են Էռնստ Կասեմանը^[334] կամ Գ. Բորնկամը^[335]։

Կաթոլիկ տեսակետի համաձայն՝ եթե անգամ արդարացումը պողոսյան պատգամի մաս է կազմում, ապա այն դրա միակ ու կենտրոնական միջուկը չէ։ Կաթոլիկ ավանդական փաստարկումը պնդում է, որ Աստված մարդուն «արդար հայտարարելուց» ավելի փոխակերպում է նրան՝ դրանով իսկ արդարացնելով^[336]։

Վերջին տարիներին բողոքական տարբեր հետազոտողներ, ինչպիսիք են Կրիստեր Ստենդալը^[337] , Էդ Փարիշ Սանդերս^[338][339] և Ջեյմս Դ.Գ. Դունը^[340] , քննադատեցին դասական լյութերական տեսակետը, որը բարեխղճությունից և ազատությունից բաղկացած քրիստոնեական հավատին հակադրում էր մովսեսյան պատգամների օրինականության ու գովաբանումից ազդված հրեական ենթադրությունը։ «Պողոսի աստվածաբանությունը գրելու» դժվարությունը ներկայացնելուց հետո Ջեյմս Դունը իր գրքում սխեմատիկ կերպով ներկայացնում է հետևյալը. Աստված և մարդկությունը – մարդկությունը արգելքի պայմանում – Հիսուս Քրիստոսի կտակարանը – փրկության սկիզբը – փրկության գործընթացը – Եկեղեցին – բարոյականությունը։

Կաթոլիկ հեղինակները (Լյուսիեն Սեռֆո^[341], Ռուդոլֆ Շնակենբուրգ^[342] և հատկապես՝ Ժոզեֆ Ա. Ֆիցմայեր) կենտրոնացրին Պողոսի աստվածաբանությունը Քրիստոսի վերաբերյալ նրա ունեցած մտածելակեպի շուրջ, մասնավորապես՝ նրա մահվան և հարության։ Ժ. Ֆիցմայերը քրիստոսաբանությունը համարում է պողոսյան աստվածաբանության կենտրոնը^[343]։ Նրա համար պողոսյան աստվածաբանությունը քրիստոսակենտրոն է, այսինքն՝ մի աստվածաբանություն, որի գլխավոր առանցքը Քրիստոսի մահն ու հարությունն են։ Այլ հեղինակներ, ինչպիսիք են Յոհակիմ Գնիլկան և Ջուզեպպե Բարբալիոն, խոսում են պողոսյան աստվածակենտրոնության մասին, որը նշանակում է, որ Պողոսի ամբողջ մտածելակերպը սկսվում է Աստծուց և վերադառնում Նրան^[344][345]։

Մյուս կողմից՝ պողոսյան իրական նամակների մի մանրամասն հետազոտություն թույլ է տալիս ենթադրել, որ Առաքյալի մտածելակերպը զարգացում է ապրել, և հետևաբար, հնարավոր չէ խոսել նրա քարոզի մեկ կենտրոնական ուղղվածության մասին^[346]։ Գ. Բարբալիոն ենթադրում է, որ Առաքյալը «աստվածաբանության նամականի» է գրել։ Այդտեղից է, որ Բարբալիոյի սխեմայում ժամանակագրորեն ներկայացվում է պողոսյան իրական 7 նամակներից յուրաքանչյուրի աստվածաբանությունը և ավարտվում հետևյալ գլխով՝ «Պողոսի աստվածաբանության համատեղությունը։ Կտակարանի հերմենևտիկան»^[345]։

Ըստ Ռ. Պեննայի՝ հակվածություն կա ընդունելու, որ Պողոսի մտածողության կենտրոնում «Քրիստոս-իրադարձությունն» է։ Քննարկումը հաջորդաբար անցում է դրա հետևանքներին (անթրոպոլոգիական, աստվածաբանական, եկեղեցական)։ Բրաունը ենթադրում է, որ բոլոր տարբերակները ներկայացնում են ճշմարտության միայն մի մասը, սակայն ծագում են Պողոսին նախորդող «վերլուծական դատողություններից»^[347]։

Ինչպես մյուս գլխավոր առաքյալներին, Պողոսին նույնպես լայնորեն պատկերել են արվեստում։ Հատկապես նրա փոխակերպման դրվագը պատկերել են իտալացի այնպիսի վարպետներ, ինչպիսիք են Պարմիջիանինոն (Վիեննայի Արվեստի և պատմության թանգարան), Միգել Անխելը (Վատիկանի Առաքելական պալատի Պողոսի անվան մատուռը) և Կարավաջիոն (Հռոմի Սուրբ Մարիամ աստվածածին եկեղեցին)։ Հաճախակի ընտրված այլ դրվագներից են Արեոպագի քարոզը (Ռաֆայել, Սիքստինյան մատուռ -նկարել է նաև Էլիաս մոգի մերժումը և Լիստրայի զոհաբերությունը), Դամասկոսի պարիսպներից իջնելը, նավաբեկությունը, օձերի տեսարանը, էքստազային վիճակը, բանտարկությունը և նահատակությունը^[348]։

Պողոսը սովորաբար չի հայտնվում Քրիստոսին իր կենդանության ժամանակ ճանաչած 12 առաքյալների պատկերման ժամանակ, սակայն շատ հաճախ նրան ներկայացնում են Սիմոն Պետրոսի հետ։ Այս դեպքում սովորաբար նրանց տարբերում են իրենց սիմվոլներով. Պետրոսի մոտ դրանք բանալիներն են, որոնք խորհրդանշում են նրա՝ Եկեղեցու ղեկավար ընտրվելը, իսկ Պողոսի դեպքում՝ թուրը, որը խորհրդանշում է նրա նահատակությունը, բացի Եփեսոսցիներին ուղղված նրա նամակի մի հատվածը խորհրդանշելուց. Սուրբ Հոգու թուրը, որն Աստծու խոսքն է^[349]։ Հաճախակի է նաև մի գրքի առկայությունը, որը ցույց է տալիս նրա՝ Նոր Կտակարանի տեքստերի մի մասի հեղինակը լինելու կարգավիճակը (թեև դա տարբերակում է նաև Պետրոսին և մյուս առաքյալներին)։ Երբեմն Պողոսին և Պետրոսին ներկայացնում են իբրև բանավիճող աստվածաբանների^[350][351]։