Ûzbêkistan
Ûzbêkistan (ûzbêkî O‘zbekiston; fermî Komara Ûzbêkistan, ûzbêkî O‘zbekiston Respublikasi) welateka li Asya navîn de ye. Ew ji aliyê pênc welatên bejahiyê ve tê dorpêçkirin: Qezexistan li bakur; Qirgizistan li bakurê rojhilat; Tacîkistan li başûrê rojhilat; Efxanistan li başûr; û li başûrê rojavayê Tirkmenistan. Paytext û bajarê wê yê herî mezin Taşkent e. Ûzbekistan beşek ji cîhana Tirkan e û herwiha endamê Rêxistina Dewletên Tirk e. Zimanê uzbekî li Ûzbekîstanê zimanê ku piranî tê axaftin e, zimanên din rûsî û tacîk jî hene, ku bi giranî li Samerqend û Buxarayê têne axaftin. Îslam li Ûzbekistanê ola serdest e û piraniya Ûzbekan misilmanên sunî ne.[1]
O‘zbekiston Respublikasi  Ûzbêkistan Oʻzbekiston | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||
| Sirûd: National Anthem of Uzbekistan | ||||||
 | ||||||
Ûzbêkistan li ser nexşeyê | ||||||
| Paytext | 41°Bk, 66°Rh | |||||
| Zimanên fermî |
| |||||
| Zimanên tên bikaranîn |
| |||||
| Rêveberî | pergala serokatiyê | |||||
| • | Serokdewlet | Shavkat Mirziyoyev (2016–) | ||||
| • | Serokwezîr | Abdulla Nigmatovich Aripov (2016–) | ||||
| Avakirin | ||||||
| • | Dema avakirinê | 1991 | ||||
| • | Rûerd | 448.978 kîlometre çargoşe | ||||
| Gelhe | ||||||
| • | Giştî | 34.915.100 (2021) | ||||
| Demjimêr |
| |||||
| Hatûçûna ajotinê |
| |||||
| Koda telefonê | +998 | |||||
| Malper https://www.gov.uz/en | ||||||
Ûzbekistan dewletek laîk e, ku hukûmetek destûrî ya serokatiyê heye. Ûzbekistan ji 12 herêman (vilayat), bajarê Taşkentê û yek komara xweser, Karakalpakstanê pêk tê. Rêxistinên mafên mirovan ên ne-hikûmî Ûzbekistanê wekî "dewleteke otorîter û xwedî mafên sivîl ên bisînor" pênase kirine[2], lê reformên girîng di bin serokatiya duyem a Ûzbekistanê Şevkat Mîrziyoyev de piştî mirina serokê yekem Îslam Karîmov, hatin kirin. Ji ber van reforman, têkiliyên bi welatên cîran ên Qirgizîstan, Tacîkistan û Afxanîstanê re pir baş bûne.[e[3][4][5] Rapora Neteweyên Yekbûyî ya sala 2020an bi destxistina Armancên Pêşkeftina Berdewam a NY gelek pêşkeftin dît.[6]
Dîrok
Yekemîn niştecîhên tomarkirî yên ku li devera Ûzbekistana îroyîn dijiyan koçerên Îranî yên Rojhilatî bûn, ku bi navê Îskîtan dihatin naskirin: Wan padîşahiyan li Xwarezm (sedsala 8 heta ya 6an BZ), Bactria (sedsalên 8an heta ya 6an B.Z.), Sogdia (sedsala 8an heta ya 6an B.Z.), Fergana (sedsala 3an B.Z. - sedsala 6an) û Margiana (sedsala 3an B.Z heta sedsala 6an B.Z.).[7] Navçe di nav Împaratoriya Hexamenişî ya Îranî de bû û piştî heyamek desthilatdariya Makedonî, ji hêla Împeratoriya Eşkanî ya Îranî û piştre jî ji hêla Împeratoriya Sasaniyan ve hate rêvebirin,[8] heya ku di sedsala 7mîn de misilmanan farisan dagir kir.[9]
Fetihên destpêkê yên misilmanan û paşê Împeratoriya Samaniyan piraniya mirovan, tevî çînên serdest ên herêmî, kirin alîgirên Îslamê.[10] Di vê serdemê de, bajarên wek Semerqend, Xiva û Buxara ji Riya Hevrîşimê dest bi dewlemendbûna xwe kirin û bi kesayetên wek Mihemed el-Buxarî, El-Tirmizî, Xuwarezmî, el- Bîrûnî, Avicenna û Omer Xeyam.[10]
Xanedaniya herêmî ya Xuarezmiyan di sedsala 13an de ji hêla dagirkeriya Mongolan ve hate hilweşandin û bû sedema serdestiya gelên tirk.[11] Tîmûr (Têmûr) yê ku di sedsala 14an de Împeratoriya Tîmûriyan ava kir, ji Şehrîsabzê bû û Semerqendê kir paytexta xwe. Bajar di bin desthilatdariya Ulugh Beg de bû navendeke zanistê û Ronesansa Tîmûriyan anî dinyayê.[10]
Herêmên xanedana Tîmûriyan di sedsala 16an de ji aliyê Şeybaniyên Ûzbek ve hatin zeftkirin û navenda desthilatdariyê derbasî Buxarayê kirin.[12] Herêm bû sê dewlet: Xaneya Xiva, Xanatê Kokand, û Mîrnişîna Buxara. Serketinên Emperor Babur ber bi rojhilat ve bû sedema damezrandina Împaratoriya Mughal li Hindistanê.[13]
Tevahiya Asyaya Navîn di sedsala 19an de hêdî hêdî bi Împaratoriya Rûsyayê re hate girêdan û Taşkent bû navenda siyasî ya Turkistana Rûsyayê.[14] Di sala 1924 de, sînorkirina neteweyî Komara Sosyalîst a Sovyetê ya Ûzbek wekî komarek serbixwe di nav Yekîtiya Sovyetê de ava kir. Demek kin beriya hilweşandina Yekîtiya Sovyetê, di 31 Tebaxê 1991an de serxwebûna xwe wekî Komara Ûzbekistanê ragihand.[15]
1ê Îlonê wek roja serxwebûna neteweyî hat îlankirin. Yekîtiya Sovyetê di 26ê Kanûna Paşiyê ya wê salê de hat hilweşandin. Islam Karimov, ku ji sala 1989an ve sekreterê yekem ê Partiya Komunîst a Ûzbekistanê bû, di sala 1990 de wek serokê Komara Sovyeta Sosyalîst a Ûzbekistanê hat hilbijartin.[16]
Erdnîgarî
447.400 km² rûerda Ûzbêkistanê he ye, bi mezinahî xwe ew welata cîhaneyê 56an e. Direjhatiya welat ji rojhelat Gola Aralê de rojava heta Ferghanatal nezikî 1.200 km, firehî jî di başûr û bakur de 930 km e. Li başûr rojhelat Tirkmenistan, li bakur Qezexistan û Gola Aralê, li başûr Tacikistan û li rojhelat jî Qirgizistan heye. Çi qas ji bo Gola Aral hereşekê hişk bûn heye û hin navçe xwe di sînorên Qezexistan de dima jî bi 43.000 km aqarê xwe ew gola herî mezin Ûzbêkistanê ye. Çiyayê herî mezin bi 4.300 m Çiyayê Beşton e.
Çem
Di Ûzbêkistanê re du çemên mezin, bi 2.539 km çemê Amudaryo û bi 2.212 km an çemê Sirdaryo derbaz dibe. Amudaryo Efxanistan li çiyayên Pamir û Hindîkûş dize û li Tacikistan û Efxanistanê bi navê Pamîr tê navkirin. Amudaryo paş di sînorên Efxanistan û Ûzbêkistanê re derbaz bû şunda di paralela sînorên Ûzbêkistan û Qezexistan re derbaz dibe. Sirdaryo li Qirgizistan şunda dikeve Ûzbêkistanê paş Ferghanatal derbaz kir şunda dikeve Tacikistanê û şunda Ûzbêkistanê re derbaza Qezexistan dibe.
Hin çemên dinên Ûzbêkistan ewna ne;Surxondaryo, Qashqadaryo, Qarshi, û Zarafshon e.
Suruşt
Li Ûzbêkistanê suruşta Suruşta Çol tê dîtîn. Havînan germ û bê barij e, zivistanan jî sar e.
Bajar
Bajarên Ûzbêkistanê herî mezin ewna ne: Taşkent (Toshkent) (nêzîkî 1.978.000 kes), Namangan (nêzîkî 432.500 kes), Semerqend (nêzîkî 319.400), Andijon (nêzîkî 318.500), Bûxara (Buxoro) (nêzîkî 247.700) û Nukus (nêzîkî 230.000) (di 2005 de)
Aborî
Aboriya ûzbek gav bi gav ber bi aboriya bazarê ve diçe û siyaseta bazirganiya derve li ser cîgirkirina îthalatê ye. Ji Îlona 2017an û pêde, pereyê welêt bi rêjeyên bazarê bi tevahî kare bê vegerandin. Ûzbekistan hilberîner û hinardekarekî sereke yê pembû ye. Bi tesîsên mezin ên hilberîna elektrîkê yên ji serdema Sovyetê û peydakirina zêde ya gaza xwezayî, Ûzbekistan bûye hilberînerê herî mezin ê elektrîkê li Asyaya Navîn.[17]
Ji 2018 heta 2021, komarê ji hêla Standard and Poor (S&P) û Fitch ve nirxa BB- wergirt.[18] Hêzên ku ji hêla Enstîtuya Brookings ve hatine destnîşan kirin, Ûzbekistan xwedî sermayeyên mezin, mezinbûna aborî ya bilind, û deynê giştî yê kêm e. Di nav wan astengan de ku komarê paşde dihêlin, GDP ya nizm a serê mirovî ye.[19] Ûzbekistan endamê Hevbendiya Dewletên Serbixwe (CIS), Neteweyên Yekbûyî û Rêxistina Hevkariya Şanghayê (SCO) ye.
Parêzgehên Ûzbêkistan
Parêzgehên Ûzbêkistan:
|
|
|
Çand û huner
Gel
Gorî danen fermiyên 1993an de gelê Ûzbêkistanê wiha par ve dibe; %73,7 ûzbêkî, %5,5 rus, %5,1 tacîkî, %4,2 qezexî, %2 tatarên kirimî, %2 qereqalpakan, %1,1 koreyî ne. Li wan bêtir ew hindikenên kurd, ûygûrî, elman, azerî jî hene.
Ol
Li gelî Ûzbêkistanê 88 % xwe misilmanên sunnî ne. 9% en xwe xristiyanên ortodoksên rus in. Li wan bêtir misilmanên Şî, xristiyanên zavên din û cû jî hene.
Girêdanên derve
