Tirkmenistan
Tirkmenistan (bi tirkmenî: Türkmenistan), welatekî li navenda Asyayê û Xorasanê ye ku li bakurê rojava ve bi Qazaxistan, li bakur bi Ûzbêkistan, li başûrş rojhilat bi Efxanistan, li başûr bi Îran û li rojava bi Deryaya Qezwînê re sinor e.[1] Paytext welêt bajarê Aşgabad e ku bi nifûsa a 6.5 milyon kesan bajarê herî mezinê welêt e.[2] Tirkmenistan li gorî nifûsê yek ji welatê herî biçûkên ji welatên navendî ya Asyayê ye.[3]
Türkmenistan  Tirkmenistan Türkmenistan Respublikasi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||
| Sirûd: National anthem of Turkmenistan | ||||||
.svg) | ||||||
Tirkmenistan li ser nexşeyê | ||||||
| Paytext | 39°Bk, 60°Rh | |||||
| Zimanên fermî | ||||||
| Zimanên tên bikaranîn |
| |||||
| Rêveberî | komar, pergala serokatiyê | |||||
| • | Serokdewlet | Serdar Berdimuhamedow (2022–) | ||||
| • | Serokwezîr | |||||
| Avakirin | ||||||
| • | Dema avakirinê | 27 çiriya pêşîn 1991 | ||||
| • | Rûerd | 491.210 kîlometre çargoşe | ||||
| Gelhe | ||||||
| • | Giştî | 6.117.933 (2021) | ||||
| Demjimêr |
| |||||
| Hatûçûna ajotinê |
| |||||
| Koda telefonê | +993 | |||||
| Malper http://www.turkmenistan.gov.tm/, http://www.turkmenistan.gov.tm/_eng/ | ||||||
Etîmolojî
Navê Tirkmenistanê (bi tirkmenî: Türkmenistan) dikare bibe du beş: etnonîm „Türkmen“ û paşgira farisî - „stan“ bi wateya "cihê" an "welat" e.[4]
Dîrok
Dîroka Tirkmenistanê ku ji hêla dîrokî ve ji gelên hind û îranî lê dijîn, dîroka nivîskî ya Tirkmenistanê bi tevlêbûna wê ji hêla Împeratoriya Hexamenişî ya Îran a Kevnar ve dest pê dike. Paşê, di sedsala 8an a PZ de, eşîrên Oxûzî ên tirkîaxêv ji Mongolya derbasî Asyaya navendî a îroyîn bûn. Beşek ji tevlîbûna bi hêz a eşîran, van Oxûzî bingeha etnîkî ya nifûsa Tirkmen a nûjen pêk anîn. Di sedsala 10an de navê "Tirkmen" cara pêşî li komên Oxûz ên ku Îslamê qebûl kirin û dest bi dagirkirina Tirkmenîstana îroyîn kirin.[5]
Wextê selcûqî
Gotara bingehîn: Selcûqî
Selcûqiyan navê xwe ji Selcûq Xan (dor 1000), yê ku ji Oxuzanmila Kinikan bû, di sedsala 9an de li rojhelata Gola Aral (îroj Qazaxistan, Ûzbêkistan) dijî bû, girtî bû.[6] Selcûq Xan ji pê bavê xwe Dukak Xan mir re bû kargerê Oxûzan. Di 985an de Selçûq Xan bi Xanêdana xwe ve derbaza ola Îslam bû. Selcûq Xan cara pêşin di bin kargeran Qaraxanan de bû. Çar lawên Selçûq Xan Mikaîl, Îsraîl, Mûsa û Yûnûs hê bûn.[7]
Di bin serdariya lawên Mîkaîl, Tûxrûl Beg (1038–1063) û Çaxri (1038–1060) de, Selcûqî di 1030an de ji Xorasan derketin û di 1040an de Cenga Dandanakan de Gaznawiyan bin xistin. Ji pê Tûxrûl Beg û Çaxrî Beg re dewleta Selcûqiyan bû du paran. Tûxrûl Beg rojavaya Keyîtî ji Îsfehan de, Çaxrî Beg jî ji Merw de rojhelata Keyîtî karger kir. Tûxrûl beg keyîtiya xwe li îran û îraqê fireh kir. Ji pê Bûyîdan hilwaşiyan re wî bandora xwe li ser Ebasîyan ra kir.[8]
Wextê Sovyetê
Komara Tirkmenistanê ya Sovyet û Sosyalîst (Түркменистан Совет Социалистик Республикасы, Türkmenistan Sowet Sotsialistik Respublikasy; bi rûsî: Туркменская Советская Социалистическая Республика, Turkmenskaya Sovetskaya Sotsialisticheskaya Respublika), yek ji komarên damezrîner ên Yekîtiya Sovyetê ku li Asyaya Navîn e, ji sala 1925 heya 1991an wek komarê hebû. Destpêkê, di 7ê Tebax 1921ê de, ew wek Herêma Tirkmenî ya ASSR ya Tirkmenistanê hate damezrandin berî ku were çêkirin, di 13 Gulan 1925 de.[9]
Serxwebûn
Di referandûma serxwebûnê ya yekê Adar 1991ê de, %99,8 dengdêran xwe dan ku di Yekîtiya Sovyetê de bimînin. Di sala 1991’an de bi hilweşîna Yekîtiya Sovyetê re, Tirkmenistan di 27ê cotmehê de bû welatekî serbixwe. Di referandûma duyemîn de ji sedî 94 erêkirina serxwebûnê derketibû.[10]
Demografîk
Serjimara dawî ya ku hat weşandin di sala 1995 de hat kirin. Encamên her serjimartinê ji wê demê ve veşartî ne. Hêjmarên berdest nîşan didin ku piraniya welatiyên Tirkmenistanê Tirkmenên etnîkî ne û hindikahiyên mezin ji Ûzbêk û Rûs in. Kêmneteweyên biçûk ji Qazax, Teter, Ûkraynî, Kurd (ji çiyayên Kopêt Dagê ne), Ermenî, Azerî, Belûç û Peştûn hene. Rêjeya rûsên etnîkî li Turkmenistanê ji %18,6 di 1939 de daket %9,5 di 1989 de. CIA World Factbook pêkhateya etnîkî ya Tirkmenistanê di sala 2003 de wekî %85 Tirkmen, 5% Ûzbêk, 4% Rûs û 6% din texmîn kir.[11]
| Bajarên ya têr mezin li Tirkmenistanê listeya bajarên Tirkmenistanê: | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hejmar | Nav | Parêzgeh | Nîfûs | ||||||
| Ashgabat Türkmenabat | 1 | Aşgabat | Paytext | 947,221 | Daşoguz | ||||
| 2 | Türkmenabat | Lebap | 279,765 | ||||||
| 3 | Daşoguz | Daşoguz | 245,872 | ||||||
| 4 | Mary | Mary | 126,141 | ||||||
| 5 | Serdar | Balkan | 93,692 | ||||||
| 6 | Baýramaly | Mary | 91,713 | ||||||
| 7 | Balkanabat | Balkan | 90,149 | ||||||
| 8 | Tejen | Ahal | 79,324 | ||||||
| 9 | Türkmenbaşy | Balkan | 73,803 | ||||||
| 10 | Magdanly | Lebap | 68,133 | ||||||
Zimanan
Li Tirkmenistanê piranîya kesên xwe bi zimanê tirkmenî diaxivin wekî parçekî ji zimanên tirknijad e.[12] Tirkmenî li gorî peşbîniyan ji 1.2 mîlyon kes li Îranê[13] û 1 mîlyon kes li Efxanistanê[14] teyê axivtin.
Di başûre paytexte Aşgabatê çando Gund henê ku xelk bi Zimanê kurdî ya zaravayê kurmancî deng dikin.
Galerî
Darvaza krater
