Úsbekistan

Úsbekistan (úsbekíska: Oʻzbekiston) er tví-landlukt land í Mið-Asíu með landamæri að Kasakstan í vestri og norðri, Kirgistan og Tadsikistan í austri og Afganistan og Túrkmenistan í suðri. Sjálfstjórnarlýðveldið Karakalpakstan nær yfir allan norðvesturhluta landsins. Úsbekistan er annað af tveimur tvílandluktum löndum heims; hitt er Liechtenstein.

Úsbekistan
O‘zbekiston Respublikasi
Fáni	Skjaldarmerki
Þjóðsöngur: O'zbekiston Respublikasining Davlat Madhiyasi
Höfuðborg	Taskent
Opinbert tungumál	úsbekíska
Stjórnarfar	Lýðveldi
Forseti	Shavkat Mirziyoyev
Forsætisráðherra	Abdulla Aripov
Sjálfstæði
• frá Sovétríkjunum	1. september 1991
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	56. sæti 448.978 km² 4,9
Mannfjöldi  • Samtals (2020)  • Þéttleiki byggðar	41. sæti 34.588.900 74,1/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2020
• Samtals	275,806 millj. dala (55. sæti)
• Á mann	1.831 dalir (144. sæti)
VÞL (2019)	0.720 (106. sæti)
Gjaldmiðill	úsbekskur som (UZS)
Tímabelti	UTC+5
Þjóðarlén	.uz
Landsnúmer	+998

Til forna var landsvæðið sem nú er Úsbekistan hluti af írönskumælandi héruðunum Transoxíana og Turan. Fyrstu íbúar sem heimildir eru til um voru hirðingjaþjóðin Skýþar sem stofnuðu ríkin Khwarazm, Baktríu, Sogdíu, Fergana og Margiana í fornöld. Landið varð hluti af ríki Akkamenída og síðan Parþaveldinu, eftir stutt skeið undir yfirráðum Makedóna. Sassanídar ríktu þar fram að landvinningum múslima á 7. öld. Á þeim tíma varð íslam ríkjandi trúarbrögð á svæðinu og borgirnar Búkara, Khiva og Samarkand blómstruðu sem áfangastaðir á Silkiveginum frá Kína. Þar fæddust rithöfundar sem höfðu mikil áhrif á Gullöld íslams, eins og Muhammad al-Bukhari, Al-Tirmidhi, Ismail Samani, al-Biruni og Avicenna. Khwarazm-veldið féll við innrásir Mongóla á 13. öld og tyrkískar þjóðir lögðu landið undir sig. Mongólski herforinginn Tímúr fæddist þar í borginni Shahrisabz. Hann stofnaði Tímúrveldið á 14. öld með Samarkand sem höfuðborg. Þar var miðstöð Tímúrendurreisnarinnar undir forystu Ulugh Beg. Á 16. öld réðust Úsbekar inn í landið frá heimaslóðum sínum norðan Aralvatns og stofnuðu Búkarakanatið. Landsvæðið skiptist þá í þrjú ríki: Khiva-kanatið, Kokandkanatið og emíratið Búkara. Babúr, stofnandi Mógúlveldisins á Indlandi, fæddist í Andijan við Fergana á 15. öld og flúði þaðan undan árásum Úsbeka. Á 19. öld hófu Rússar að leggja löndin í Mið-Asíu undir sig. Taskent varð höfuðstaður Rússneska Túrkestans. Úsbekistan varð hluti af Sovétríkjunum sem Sovétlýðveldi Úsbeka árið 1924. Landið lýsti yfir sjálfstæði við upplausn Sovétríkjanna 31. ágúst 1991. Islam Karimov, forseti sovétlýðveldisins, var kjörinn fyrsti forseti landsins og sat hann í embætti þar til hann lést árið 2016.

Menningarlega er Úsbekistan mjög fjölbreytt vegna sögu landsins og legu þess. Úsbekíska er opinbert mál landsins. Úsbekíska er tyrkískt mál skrifað með latínuletri og er talað af um 85% íbúa. Rússneska er útbreidd sem samskiptamál og í stjórnsýslunni. Úsbekar eru um 81% landsmanna, en þar á eftir koma Rússar (5,4%), Tadsikar (4%), Kasakar (3%) og aðrir (6,5%). Um 79% íbúa eru múslimar, 5% fylgja rússnesku rétttrúnaðarkirkjunni og 16% aðhyllast önnur trúarbrögð eða eru trúlaus. Meirihluti Úsbeka eru múslimar utan fylkinga. Úsbekistan er aðili að Samveldi sjálfstæðra ríkja, Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu, Sameinuðu þjóðunum og Samvinnustofnun Sjanghæ. Landið er opinberlega skilgreint sem lýðveldi, en mannréttindasamtök hafa skilgreint Úsbekistan sem „alræðisríki með takmörkuð borgararéttindi“.^[1]

Sem sjálfstætt lýðveldi er Úsbekistan veraldlegt, miðstýrt forsetaræði. Landið skiptist í 12 héruð (viloyatlar), borgina Taskent og sjálfstjórnarlýðveldið Karakalpakstan. Taskent er bæði stærsta borg landsins og höfuðborgin. Shavkat Mirziyoyev, sem tók við forsetaembætti eftir lát Karimovs, breytti um stefnu sem var lýst sem „byltingu að ofan“. Hann lýsti því yfir að hann hygðist binda endi á nauðungarvinnu í bómullarframleiðslunni, kerfislæga barnaþrælkun og útgönguáritanir. Hann hugðist endurhæfa skattkerfið og koma á frísvæðum. Hann náðaði nokkra samviskufanga. Samskipti landsins við nágranna sína, Kirgistan, Tadsíkistan og Afganistan, stórbötnuðu.^[2][3][4][5] Í skýrslu Amnesty International fyrir 2017/2018 var sagt frá því að þrátt fyrir töluverðar umbætur væru enn til staðar þvingandi reglur og skortur á réttarreglum, hluti verkafólks á bómullarökrum væri enn í nauðungarvinnu, auk þess sem samviskufangar sem hefðu verið látnir lausir byggju við takmarkað frelsi.^[6] Skýrsla Human Rights Watch frá 2020 fagnaði umbótunum, en gagnrýndi mikil völd öryggissveita, áframhaldandi útbreidda nauðungarvinnu í bómullariðnaðinum, og ógnanir við stofnanir réttarríkisins.^[7]

Efnahagslíf Úsbekistan byggist aðallega á framleiðslu hrávöru eins og bómullar, gulls, úrans og jarðgass. Í Úsbekistan eru fjórðu mestu gullnámur heims. Vöxtur hefur verið hraður en þróun frá áætlunarbúskap í markaðsbúskap hefur verið mjög hæg. Gjaldmiðill landsins hefur verið skiptanlegur á markaðsvirði frá því í september 2017. Úsbekistan er stór bómullarframleiðandi á heimsvísu. Í landinu eru risavaxin orkuver frá Sovéttímanum sem, auk stórra jarðgaslinda, gera Úsbekistan að stærsta orkuframleiðanda Mið-Asíu.^[8] Árið 2018 fékk landið lánshæfismatið BB-. Meðal styrkleika landsins eru aðgengi að veltufjármagni, mikill vöxtur og lágar skuldir; en meðal veikleika eru lág verg landsframleiðsla miðað við höfðatölu.