Bulgarîa

A l'é scituâ inta meitæ orientâle da penîzoa balcànica. A confinn-a co-o Mâ Neigro a est, co-a Grecia e a Turchîa a sud, co-a Serbia e a Maçedònia do Nòrd a òvest e con a Romanîa a nòrd, da dôve a l'é divîza da-o sciùmme Danùbio.

Con unn-a superfîcie de 110.994 km² a Bulgarîa a l'é a 14a naçion europêa pe estenscion. A seu poxiçion into corso da stöia a l'ha reiza 'n importante incrôxo pe varie civilizzaçioìn e difæti a l'é o pòsto dove l'è stæto ritrovòu tanti antighi artefatti metallurgichi, religiôzi e culturâli a-o mondo. A lunghéssa complescîva di confìn bùlgari a l'é de 2245 km, 1181 terrestri, 686 fluviâli e 378 costieri. A ræ stradâle da Bulgarîa a l'è lónga 36.720 km, a ræ feroviâria 4.300 km.

A popolaçion, de 7,49 milioni de personn-e, a l'é prinçipalmente urbann-a e a vive inti capoleughi de-e vinteutto provinçe. A ciù parte de attivitæ commerciali e culturali son concentræ inta capitale Sòfia. I settôri predominanti én l'agricoltûa, i serviçi, o turìximo, l'inzegnerîa energética e l'indùstria leggera, tùtti sostegnûi da-e risorse naturali locali.

Çerte coltûe preistòriche han incominsòu a sviluppâse in tære bûlgare into Neolìtico. In prinçipio son stæte abitæ da-i Traci e dòppo da-i Grechi e da-i Români. I Bùlgari én in pòpolo ben antigo e originâio de l'Asia Centrale: son arrivæ inte l'attuale Bulgarîa into corso do VII sécolo, dove se son fûzi con a popolaçiòn locale - sorviatùtto slavi (da-i quæ àn adottòu a lengua) e trachi - pe formâ o Primmo Stâto bûlgaro. Inti sécoli successivi (crestianizzàndose inte l'anno 865) a Bulgarîa a l'à lottòu con éxito alterno contra l'Impero Bizantìn e o Patriarcòu de Costantinòpoli pe fâ vài a seu poxiçion inti Balcani. Inta segonda meitæ do XIV secolo a naçion a l'é stæta invâza e gradualmente annéssa a-o nascénte Impero ottomàn.

A primma tràccia de unificaçion étnica e naçionâle bûlgara a se datta con l'avvénto do Primmo Impêro Bûlgaro, che o dominâva a ciù parte di Balcâni e che o l'è diventòu o céntro culturâle di pòpoli slavi inte l'ærto Medioêvo. Dòppo in periodo de domìnio bizantìn o Stato Bùlgaro o l'è rizòrto. Co-a cheita do Segondo Impêro Bûlgaro into 1396 i seu teritöi én finîi sotta o contròllo de l'Impêro Ottomàn pe quæxi çinque sécoli.

A Bulgarîa a l'à riconquistòu a seu indipendénsa comme conseguénsa da rivòlta d'arvî (1876), organizzâ e guidâ da-i eröi naçionâli Vasil Levski e Hristo Botev, a quae spietâ represción a l'à sponciòu l’impero rùscio a diciarâ guæra a l'impero ottomàn inte l'arvî 1877. Graçie a-o trattâto de San Steva ch'o l'à misso fin a-a guæra, a Bulgarîa a l'é stæta proclamâ in prinçipâto tributâio de l'impêro ottomàn a-i 3 de Marso 1878. Questo o l'è stæto rivisto a-i 13 de lùggio da-o trattâto de Berlin, ch'o l'à ridimenscionòu fortemente o teritöio bùlgaro, ma o l'à portòu o consénso de-e poténse occidentali a-o prinçipâto autònomo.

O terso stato bùlgaro o s'é anche repiggiòu a provinsa autònoma da Rumêlia orientâle a-i 6 de Setémbre 1885 (festa naçionâle), arivando a ciù ò meno e dimenscioìn d'ancheu. A proclamaçion do rêgno e a complêta indipendénsa, coscì comme o seu riconoscimento internaçionâle a s'é realizâ a-i 22 de setémbre do 1908. Tra o 1912 e o 1913 a l'é stæta coinvòlta inte dôe guære balcaniche, a primma in alleansa con tùtti i âtri stati balcanici contra a Turchîa e a segonda da sôla contra i âtri stati da penîzoa balcanica, e inte questo perìodo a l'à variòu e seu dimenscioìn, primma in aumento, scin quæxi a-e dimenscioìn do trattâto de San Steva, e pöi in riduçión.

A guæra rùscio-tûrca tra o 1877 e o 1878 (ciamâ in bûlgaro «освободителна», osvoboditelna, saiæ a dî “de liberaçion”) a l'àiva donca portòu a-a nàscita do Terso Stâto Bûlgaro, diventòu indipendénte into 1908. I anni a vegnì àn visto tanti conflitti inti pàixi vixin, che a-a fin son diventæ a causa che a l'à portòu a Bulgarîa a alleâse con a Germania inte tùtte e dôe e guære mondiâli.

Into 1946 a l'è diventâ unn-a repùbblica comunista governâ da 'n scistêma politico a partìo ùnico scin a-o 1989, quande o Partîo Comunista Bûlgaro, dòppo a chéita da coscì dîta “cortinn-a de færo”, o l'à accordòu eleçioìn pluripartitiche. Dòppo o 1990 a Bulgarîa a l'é diventâ unn-a democraçìa con in'economîa de mercòu.

• (EN) R. J. Crampton e B. J. Crampton, A Short History of Modern Bulgaria, CUP Archive, 1987, ISBN 0-521-27323-4.
• (EN) Mercia MacDermott, Bulgarian Folk Customs, Jessica Kingsley, 1998, ISBN 1-853-02486-4.
• (EN) Dorothy Stannard, Insight Guides Bulgaria, Insight Guides, 2007, ISBN 98-12-58611-3.
• (EN) John D. Bell, Bulgaria In Transition: Politics, Economics, Society, And Culture After Communism, Routledge, 2019, ISBN 0-429-72383-0.
• (EN) R. J. Crampton, A Short History of Modern Bulgaria, Cambridge University Press, 2005, ISBN 0-521-61637-9.
• (EN) Agnes Sachsenroeder, CultureShock! Bulgaria: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2010, ISBN 98-14-48436-9.
• (EN) Raymond Detrez, Historical Dictionary of Bulgaria, 3ª ed., Rowman & Littlefield, 2014, ISBN 1-442-24180-2.
• (IT) Mark Baker e Anita Isalska, Lonely Planet Bulgaria, Lonely Planet, 2017, ISBN 88-59-23882-X.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Bulgarîa

• (BG, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce gov.bg. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (BG, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parliament.bg. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (BG, EN) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce president.bg. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (BG, EN, DE, RU) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce bulgariatravel.org. URL consultòu o 16 arvî 2022.