Lengua galesa
| Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
| {{{nom}}} ({{{nom nativ}}}) | |
|---|---|
| Oltre denominazion : | |
| Parlada in : | |
| Rejon : | |
| Parlants : | |
| Ranking : | ??? |
| Classifegazion jenetega : | {{{fameia}}} |
| status ofiçal | |
| Lengua ofiçala de : | {{{nazion}}} |
| Regolad de : | {{{regolad}}} |
| codex de la lengua | |
| ISO 639-1 | cy |
| ISO 639-2 | wel |
| ISO 639-3 | {{{iso3}}} |
| SIL | cym |
| varda anca: lengua | |
Al Galés (in gales Cymraeg), al fa part di lengu celtich. L'è parlaa in Gales (che al fa part ad la Gran Bretagna ucidental) e int la pruencia ad Chubut, una colonia galesa int la Patagonia argentína.
I Parlant
Seconda un censiment dal 2001, al 20,5% di galés (circa 3 milion) i parlan al gales (un nümer magiur rispet al 1991, quand a gh'era dumà al 18,5% ch'i la parlavan). Quela percentual chi l'è particularment impurtanta se a s' cunsidera che l'inclüda ancasì gent nasüü föra dal Galess. Quand a s' cunsidera dumà la pupulazion nasüü in Galess la percentual di parlant la va sü fina a rivà al 30%.
La magiur part di gales i henn bilingu Gales-Ingles, anca se a gh'ne tanti ch'is sentan püssee bon da parlà al Gales pütost che l'ingles. I du lengu i henn comunque part ad la vita ad tüt i dì, e la magiur part i dröban sia vöna che l'altra.
Al gales cume prima lengua us tröva supratüt int i post meno indüstrializà a nord e a ovest dal Galess, tant me Gwynedd, Denbighshire, Merioneth, Anglesey (Ynys Môn), Carmarthenshire, Nord Pembrokeshire, Ceredigion, e in part dal Glamorgan ucidentaal.
Storia
Galés antich
El galés antich (Hen Gymraeg) l'è el nom daa a la lengua galés ind el temp andue al s'è desvelüpaa del brittonegh e che al ven de spess cataa föra del VI/VII a i inizi del XII secul quand che a s'è desvelüpaa ind el galés mezz.
Un badalöcch de puesii e di över in prosa henn rüvaa de chest temp fin al dé d'incö, anca se in di manüscricc taard e minga uriginai, cume per ezempi el puema Y Gododdin. El test püssé antich in antich galés rüvaa intrech l'è forsa chel cataa föra in sö un piött fopal ind la Cesa de San Cadfan (Tywyn), a Tywyn (Gwynedd), anca se l'è databil a i inizi del'VIII secul. Se pensa che un test ind el Liber de San Chad al sia staa scriüü in tra la fin del VIII e el IX secul, ma pö vess la copia de un test del VI/VII secul.
Galés mezz
El galés medi (Cymraeg Canol) l'è el nom daa al galés di secul XII-XIV, andue ghe restan debon püssé atestaziun de a chel antich. L'è la lengua, o sia ghe va arent a chela ch'a gh'è ind el Mabinogion, anca se i storia cöntaa sö henn püssé vecc. L'è anca la lengua dela grand part di manüscricc de la legislaziun galesa.
Galés d'incö
Adüs del censiment del 2001, el 20,5% de la popolaziun tutala galesa (3 miliun de persun) deciarava de parlaa el galés (in via a cress respett al 18,5% del 1991). Chesta percentüal, giamò de per sé granda, la ciapa un valur ancamò püssé grand se a se pensa che, de i dacc del stess censiment, el 25% del la popolaziun tutal l'era fada sö de persun nassüü föra del Galles. In tra i Galés devera del lögh, la percentüal di parlancc la lingua nativa al sarìa el 30%. El nümer de persun che i druva el galés 'me lengua "veicolar", o che gh'ha un savér assé bon de chest idioma ind el rest del la Gran Bretagna l'è minga cugnussüü.
Gramatega del galés d'incö
I verb in galés
La grand part di temp la pö vess fada sö druvand l'aüsiliar bod (vess). I gh'han dü form: el galés pupular (Cymraeg Byw) e 'l galés leterar.
Present
| Galés pupular | Galés leterar | Tradüziun | Forma negativa |
|---|---|---|---|
| rydw i, rwy, dw i, wi | yr wyf i | Mì sunt | dydw i ddim (dw i ddim) |
| (rwyt) ti | yr wyt ti | Tì te seet | dwyt ti ddim |
| mae o | mae e | Lü l'è | dyw/dydy e ddim |
| mae hi | mae hi | Lee l'è | dyw/dydy hi ddim |
| (ry) dyn ni | yr ydym ni | Nüm semm | dydyn ni ddim |
| (ry) dych chi | yr ydych chi | Vialter siv | dydych chi ddim |
| maen nhw | maent hwy | Lur henn | dydyn nhw ddim |
| Mae Heini | mae Heini | La Heini l'è | dyw/dydy Heini ddim |
| Mae'r plant | mae'r plant | i bagai henn | dyw'r/dydy'r plant ddim |
Il galés pupular al druva fundamentalment form cuntracc de chel leterar.
"Mì sunt" è "yr wyf i" ma può diventare: "rwy" da "yr wyf i", "wi", o "rydw i", "dw i", "wi".
Cume aüsiliar pö vess: Dw i'n cerddeg = Mì camini (sunt dré a caminà).
"Tì te seet" l'aüsiliar al pö destrüss del tüt (vess presüpost) e dì Ti'n cerddeg = Te caminet (te seet dré a caminaa, lett. "tì in caminà!")
Ind i dumand
| Dumanda | Tradüziun | Sé: | No: |
|---|---|---|---|
| ydw i? | sunt mé? | ydw (mì sunt) | na / nag ydw |
| wyt ti? | te seet tì? | wyt (te seet) | na / nag wyt |
| ydy o? | l'è lüü? | ydy (lüü l'è) | na / nag ydyw |
| ydy hi? | l'è lee? | ydy (lee l'è) | na / nag ydy |
| (y) dyn ni? | semm nüm? | ydyn (nüm semm) | na / nag ydyn |
| (y) dych chi? | siv vialter? | ydych (vialter siv) | na / nag ydych |
| ydyn nhu | hinn lur? | ydyn (henn lur) | na / nag ydyn |
| ydy Heini | l'è la Heini? | ydy (lee l'è) | na / nag ydy |
| ydy'r plant | henn i bagai? | ydyn (lur henn) | na / nag ydyn |
Wyt ti'n cerddeg? (te seet dré a caminà?) ydw (sé) - nag ydw (no).
Ydw i'n cerddeg? (sunt dré a caminà?) wyt (sé) - nag wyt (no).
Tabela di vucai
| Acent grav | Acent güzz | Acent circunfless | Dieresi | ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| À à | È è | Ì ì | Ò ò | Ù ù | Ẁ ẁ | Ỳ ỳ | Á á | É é | Í í | Ó ó | Ú ú | Ẃ ẃ | Ý ý | Â â | Ê ê | Î î | Ô ô | Û û | Ŵ ŵ | Ŷ ŷ | Ä ä | Ë ë | Ï ï | Ö ö | Ü ü | Ẅ ẅ | Ÿ ÿ |
La Pulitica Linguistica
Anca se al Gales l'è stat minaciàa dal puter pulitich e sucial ad l'ingles, a gh'è stat un mügg ad campagn in favur dal Gales a partì dala metà dal 20esim secul, in particular da part ad urganisasion nasiunalista cme al partit Plaid Cymru e la sucietà dla lengua galees (Cymdeithas yr Iaith Gymraeg).
Int al 19sim secul, in quasi tüti i scöl dal Galess i lesion j'eran in inglees, ancasì int i post indè che i fiö i la capivan no. Int una quai scöla i drubavan ancasì di metud barbaric, tant cme al 'Welsh Not' (al No Gales), ch'l'era un tocc ad legn con insima i leter WN che i mester i metivan al cool di fiö chi parlavan galees. Cui fiö la pö i pudivan pasà al legn a un'alter fiö che lur i sentivan parlà galees. Gnuta sira, al fiö ch'u gh'ava al legn al cool u gniva picà sec dai mester.
La situasion l'a pö cumincia a cambià aturn al 1890 quand Hugh Owen l'a fat presion per cambià i leeg, e j'ann vert la prima scöla indè ch'as parlava galees; la Ysgol Syr Hugh Owen. L'era al 1894.
2001
2011
