Ацтечки јазик

Класичниот ацтечки збор „nāhuatl“ се верува дека значи „добар“ „чист звук“ (Andrews 2003:578 2003:364,398). Името на јазикот во пишана форма има повеќе верзии, меѓу кои „Naoatl“, „Nauatl“, „Nahuatl“, „Nawatl“ и „náhuatl“, кое е шпанска верзија на името.^[7] Луѓето кои зборуваат ацтечки се нарекуваат „Наванци“ (Nahua) или Ацтеки. Поимот „Ацтеки“ најчесто се однесува за стариот народ, а за нивните потомци се користи поимот Наванци. Сепак во македонскиот јазик поимот „Ацтеки“ се користи за двете значења, иако е погрешно. Меѓу народот јазикот е познат и како мексикански јазик.

Поимот „Ацтеки“ потекнува од ацтечките зборови aztecatl („астекатл“, ед.)^[8] и aztecah („астека“, мн.)^[8] и значи „луѓе од Азтлан“,^[9] митолошко место во ацтечката митологија. Поимот се користи да се означи и ацтечкиот народ Машика, односно населението на градот Теночтитлан. Од зборот „мешика“ е добиено денешното име Мексико. Оригиналното име Mēxihco е составено од зборовите Mexi („брада на татковците) и -co („место на змијата“). Ова е поврзано со симболот на Мексико, орел со змија во устата застанат на кактус, пиктограм на Теночтитлан.

Терминологија

Терминологијата која се користи да се означат дијалектите на ацтечкиот е разновидна. Постојат поголем број поими кои се користат со различно значење, или пак користење на еден поим со опфатност на сите дијалекти. Понекогаш постарите поими се заменуваат со нови или со изворниот назив на јазикот. Така на пример, јазикот денес се нарекува ацтечки и потекнува од изворното име nāwatlaʔtōlli („чист јазик“). Порано јазикот се нарекувал „ацтечки“, бидејќи го зборувале Ацтеките. И покрај замената на стари со нови поими, во македонскиот јазик поимот „ацтечки“ е позастапен од поимот „ацтечки“. Сепак, важно е да се напомене дека старите Ацтеки не го нарекувале својот јазик како „ацтечки“, туку „mexícacopa“ („мешикакопа“), а народот „mexícâ“ („мешика“).^[10] Денес поимот во светската лингвистика поретко се употребува за современиот јазик, но јазичарите го користат поимот за една подгрупа на јутоацтечките јазици.^[11]

Денешните Ацтеки, во секојдневието јазикот го нарекуваат како мексикански (Mexicano)^[12] или некоја верзија од зборот mācēhualli (заеднички, обичен). Еден пример за ова е случајот на ацтечките говорители во Тетелкинго во Морелос. Таму, народот својот јазик го нарекуваат mösiehuali.^[13] Пипилците својот јазик не го нарекуваат „пипилски“,туку nawat (наватски)'.^[14] Нахуанците од Дуранго го нарекуваат својот јазик Mexicanero.^[15] Се забележува и употребата на поимот „наватл“ меѓу народот, но најверојатно ова е нов тренд.

Дијалектологија

Сегашната класификација на ацтечкиот јазик е врз основа на истражувањата на Уна Кангер и Јоланда Ластра. Според оваа класификација на Кангер, дијалектите се поделиле на централни и периферни и оваа класификација била поддржана од Јоланда. Секоја група споделува карактеристични граматички особини и според тоа се увидува заедничката историја. Дијалектите од Ла Уастека според Кангер се дел од централните говори, а според Јоланда се засебна група. Во прилог следува комбинирана класификација на Кангер, Јоланда и Лајл Кемпбел. Сите меѓу себе не се согласуваат во потполност.

Во минатото, групата на ацтечки јазици од страна на јазичарите била нарекувана „ацтечки јазици“. Од 1990 година, алтернативниот поим „наватл“ бил во зачестена употреба и го заменила стариот поим, особено во шпанските изданија и публикации. Општо прифатена теорија е дека јутоацтечките јазици се поделени на две групи: ацтечки и почутечки јазици.^[16]

Ацтечките јазици ги опфаќаат ацтечкиот јазик и пипилскиот јазик.^{[cn 2]} Почутечкиот јазик е слабо проучен јазик и истиот исчезнал во XX век. Според јазичарите Кемпбел и Лангакер, тој не е дел од ацтечките, а според други јазичари, тој е дел од западнопериферните ацтечки јазици.^[17]

Поимот „ацтечки“ ги опфаќа модерните ацтечки дијалекти и класичниот ацтечки. Приклучувањето на пипилскиот во оваа група е контраверзно. Лајл Кемпбел го класифицира пипилскиот јазик како посебен од ацтечките јазици, но од друга страна Уна Кангер, Карен Дакин и Јоланда Ластра го приклучуваат јазикот во ацтечките јазици.^[18]

Денес, ацтечките дијалекти се зборуваат од раштркани ацтечки заедници кои се протегаат од северната мексиканска сојузна држава Дуранго до Веракрус на југ. Пипилскиот јазик, кој е познат и како наватски јазик^[14] и кој воедно е најјужен ацтечки јазик, се зборува во Ел Салвадор, од мал број на луѓе. Според Проектот за закрепнување на наватскиот јазик, нема веродостојни бројки за тоа колку луѓе го зборуваат јазикот. Бројот на вкупни говорители на наватскиот јазик се движи од „неколку стотини“ до „можеби неколку луѓе“.^[20]

Според мексиканскиот попис од 2000 година, ацтечкиот јазик го говорат околу 1,45 милиони луѓе, од кои околу 198.000 (14,9%) се еднојазични.^[21] Поголемиот број еднојазични говорители се жени одошто мажи, па така, жените се две третини од вкупната бројка. Сојузните мексикански држави Гереро и Идалго го имаат најголемиот број еднојазични ацтечки говорители во однос на вкупното население кое зборува ацтечки. Во Гереро има 24,2% еднојазични ацтечки говорители, а во Идалго 22,6%. За останатите сојузни држави, процентот на еднојазични говорители се движи на помалку од 5%. Ова доведува до заклучок дека повеќе од 95% од Ацтеките во Мексико се двојазични. Според статистиките, не се зема предвид бројот на Ацтеките кои зборуваат друг староседелски јазик

Најголемата концентрација на луѓе кои зборуваат ацтечки јазик може да се најде во сојузните држави Пуебла, Веракрус, Идалго, Сан Луис Потоси и Гереро. Значителен број ацтечки говорители може да се најде и во сојузните држави Мексико, Морелос и Федералниот Округ. Мали заедници на ацтечки говорители може да се најдат и во Мичоакан и Дуранго. Ацтечкиот исчезнал во XX век во сојузните држави Халиско и Колима. Како резултат на внатрешната миграција во земјата, ацтечки заедници може да се пронајдат насекаде во Мексико. Значителни ацтечки мигранти се забележуваат и во САД, особено во Калифорнија, Њујорк, Тексас, Ново Мексико и Аризона.^[22]

Ацтечкото писмо во претколумбовскиот период не било писмо во вистинската смисла на зборот, бидејќи со тоа писмо не можеле да се запишат сите зборови од говорниот јазик на начин како што ги запишувале Маите на пример. Така, ацтечкото писмо не било наменето за читање, туку за прекажување. Закониците кои се зачувани на староацтечко писмо се сликовити прикази со чија помош се запамтувале текстови, каде имало генеалогии, астрономски информации и слично. Три видови на знаци биле користени за ацтечкото писмо: слики наместо мнемоники, логограми кои претставувале цел збор наместо фонеми или слогови и логограми кои се користеле само за своите гласовни вредности (т.е. користени според принципот на ребусот).^[23]

Шпанците ја вовеле латиницата, која се користела за запишување на голем дел од ацтечката проза, поезија и документи од тоа време, како што се тестаменти, административни документи, законодавни писма итн. Во текот на децениите по воведувањето на латиницата, сликовитото писмо било заменето со латиницата.^[24] Немало стандардизирана ацтечка латиница и немало консензус за тоа како да се претстават ацтечките гласови кои ги нема во шпанскиот.^[25] Правописот кој најсоодветно ги претставува ацтечките фонеми бил развиен во XVII век од исусовецот Орасио Карочи. Правописот на Карочи имал два вида на акценти: макрон, кој се користел за долгите самогласки и надреден знак за прескокнување гласови или поретко и за означување акцент на кратка самогласка.^[26] Овој правопис најмногу се користел во исусовски кругови.

Кога ацтечкиот јазик бил во фокусот на лингвистичките проучувања во XX век, јазичарите потенцирале за потребата за соодветно претставување на фонемите во јазикот. Неколку практични правописи биле развиени за транскрибирање на јазикот. Со основањето на Националниот институт за староседелски јазици во Мексико во 2004 година, имало нов обид за создавање стандардизиран правопис за различните дијалекти на јазикот. Сепак до денес, нема единствен правопис за ацтечкиот јазик.^[25] Освен дијалектните разлики, главните проблеми при транскрибирањето на ацтечкиот се:

• дали да се следи шпанскиот правопис и пишување на /k/ со c и qu, /kʷ/ со cu и uc, /s/ со c и z, или s, и /w/ со hu и uh, или u.
• како да се пишува прескокнувањето на гласовите т.н. салтилјо. Кај некои дијалекти се пишува и изговара како грлен глас [ʔ], во други како [h]) (се пишува со j, h, ’ (апостроф)), но традиционално не се пишува.
• дали и како да се претставува должината на гласовите, односно ако се претставува дали тоа да биде со употреба на двојни самогласки или со употреба на макрон.

Потекло на ацтечкиот јазик

Во врска со географското потекло на јазикот, јазичарите за време на XX век се согласиле дека јутоацтечките јазици потекнуваат од југозападните предели на САД.^[27] Археолошките и етноисториските податоци ја потврдуваат оваа теорија, особено фактот дека раните говорители на ацтечките јазици мигрирале од северните предели на Мексиканската Пустина во централно Мексико во неколку миграциски бранови. Сепак во скоро време, ова традиционално увидување било оспорено од Џејн Хил, која предложила дека јутоацтечките јазици потекнуваат од централно Мексико и се рашириле северно во раните периоди на развитокот на јазиците.^[28] Оваа теза подлегнала на сериозни критики.^[29][30]

Миграцијата на говорителите на праацтечкиот јазик во средноамериканскиот регион се смета дека се одвила меѓу 500 година па сè до раниот класичен период на средноамериканската хронологија.^[31][32] Пред пристигнувањето во мексиканските висорамнини, ацтечките говорители стапиле одреден период во контакт со корачолските, корански и уичолските јазици, кои се зборувале во северозападно Мексико.^[33]

Пристигнување во Средна Америка

Главниот политички и културен центар на Мезоамерика во раниот класичен период бил градот Теотиуакан. Идентитетот на јазикот или јазиците кои се зборувале во овој град бол предмет на големи дебати, а меѓу тезите е дека ацтечкиот се зборувал во овој град.^[34] Додека во XIX и XX век се сметало дека градот Теотиуакан бил основан од Ацтеките, сепак подоцна според археолошките и јазичните истражувања тежнееле да го оспорат ова гледиште. Така, се сметало дека навлегувањето на Ацтеките во градот се совпаѓа со падот одошто подемот на градот.^[35] Во скоро време, доказите од мајанската епиграфија од можно ацтечко потекло била толкувана како покажување дека други средноамерикански јазици можеби позајмувале зборови од праацтечкиот јазик, многу порано одошто се верувало до скоро време, и со тоа е можна ацтечка присутност во Теотиуакан.^{[36][37][38][39][40]}

Во Мезоамерика, мајанските, ото-мангвејските и мише-зокејските јазици постоеле заедно илјадници години. Така, поради долгогодишната присутност на јазиците во регионот настанал средноамериканското јазично подрачје (слично како балканското јазично подрачје). По доселувањето на Ацтеките во регионот и нивниот јазик присвоил некои јазични особини на Средноамериканското јазично подрачје.^[41] Такви особини се релационите именки, појавата на калкови (позајмени преводи) и формите за присвојност кои се типични за средноамериканските јазици.

Еден јазик од праацтечкиот се одделил и така настанал почутечкиот јазик, најверојатно во 400 година и пристигнал во Средна Америка неколку векови пред пристигнувањето на главните ацтечки јазици.^[3] Некои ацтечки групи мигрирале јужно и пристигнале најверојатно до денешната територија на Никарагва. Денешниот пипилски јазик е единствениот жив јазик од овие јужноацтечки дијалекти/ јазици.^[42]

Со почетокот на VII век, Ацтеките се стекнале со голема моќ во централно Мексико. За Толтеците од Тула, кои биле активни во централно Мексико во X век, се верува дека биле ацтечки говорители. До XI век, Ацтеките биле доминантни во Мексиканската Долина, па и пошироко, и населувале населени места како што се Азкапоцалко, Кулуакан и Чолула. Ацтечките миграции од север кон југ продолжиле сè до посткласичниот период на средноамериканската хронологија. Еден од последните миграциски бранови било населувањето на Ацтеки на островот во езерото Тешкоко и околината. Оваа група била именувана како Мешика и со текот на времето го форсирале познатиот Теночтитлан и неговата империја, позната како Ацтечка Империја. Нивното политичко и јазично влијание се проширило до Средна Америка и ацтечкиот станал „лингва франка“ меѓу трговците и елитата во Средна Америка.^[43] Како што Теночтитлан растел и станал најголем урбан центар во Средна Америка, во градот се доселувале ацтечки говорители од различни региони. Така во Теночтитлан се родила урбаната форма на ацтечкиот јазик, кој имал особини на голем број ацтечки дијалекти. Оваа урбанизирана форма на ацтечкиот јазик се нарекува класичен ацтечки јазик, и тој бил документиран за време на колонијалниот период.^[44]

Шпанска инвазија

Со доаѓањето на Шпанците и шпанското освојување на Мексико во 1519 година, ацтечкиот јазик не бил повеќе доминантен регионален јазик. Сепак, поради шпанското сојузништво со ацтечките говорители од Тлшкала и со Ацтеките, ацтечкиот јазик продолжил да се проширува низ Средна Америка во децениите по падот на Ацтечката Империја. Во меѓувреме, шпанските освојувачи, заедно со ацтечки војници, продолжиле со своите експедиции кон југ и север сè со цел да се освојат нови територии во име на шпанската круна. Језиутските мисии во северно Мексико и југозападните САД, често вклучувале ацтечки војници кои биле користени за заштита.^[45] На пример, околу 14 години по основањето на градот Салтилјо, кој бил основан во 1577 година, тлашкалтечка заедница била основана во околното село Сан Естебан де Нуева Тлшкала за да се обработува земјата и за да им помогне на колонизаторите.^[46] Што се однесува за освојувањето на современата Средна Америка, Педро де Алвардо ја освоил Гватемала со помош на десетици илјади тлашкалтечки сојузници, кои потоа се населиле надвор од современиот град Антигва Гватемала. Слични ситуации се случиле во Ел Салвадор и Хондурас, каде се населиле Ацтеки и новите имиња на градовите биле од ацтечко потекло. Така на пример, во Хондурас има населби со имиња како што се Мешикапа, а во Ел Салвадор Мехиканос.

Како дел од нивните мисии, членовите на различни религиски групации ја вовеле латиницата меѓу Ацтеките. Во првите 20 години по шпанската колонизација, текстови биле подготвени на ацтечки јазик испишан на латиница.^[47] Истовремени училишта биле основани, како што се Колеџот Санта Крус де Тлателолко во 1536 година, во кој се изучувале староседелските и европските јазици од страна на староседелци и свештеници. Мисионерите исто така подготвиле граматики^{[cn 3]} на староседелски јазици кои биле употребувани од свештениците. Првата ацтечка граматика била напишана од Андрес де Олмос и била објавена во 1547 година, три години пред првата француска граматика. До 1645 година биле издадени повеќе дела, а како автори се јавиле, меѓу другите, Алонсо де Молина (1571), Антонио дел Ринкон (1595), Диего Галдо Гусман (1642), и Орасио Карочи (1645). Граматиката на Карочи денес се смета за најважна ацтечка граматика од колонијалниот период.^[48]

Во 1570 година, шпанскиот крал Филип II наредил ацтечкиот јазик да стане службен јазик на шпанската колонија Нова Шпанија за да се олесни комуникацијата меѓу Шпанците и староседелците.^[49] Како резултат на тоа, шпанските мисионери започнале до предаваат ацтечки јазик на староседелците кои живееле дури и во Хондурас или Ел Салвадор. За време на XVI и XVII век, класичниот ацтечки јазик бил користен како литературен јазик и голем број текстови денес постојат од тој период. Зачуваните текстови на класичен ацтечки јазик се истории, хроники, поезија, драмски дела, религиски дела, етнографски описи и административни документи. Шпанците им дале голема автономија на градските администрации каде имало значително староседелско население, а пак во градовите со мнозинско ацтечко население ацтечкиот бил де факто пишан и устен службен јазик. Голема ацтечка литература била создадена во овој период, меѓу кои се и Фиренскиот законик, дванаесеттомен зборник на ацтечката култура, колекции ацтечки песни, речници и слично.

Граматики и речници на староседелските јазици биле создавани низ целиот колонијален период, но нивниот квалитет бил најдобар во почетокот на колонијалната ера.^[50] Властите увиделе дека изучувањето на сите староседелски јазици било невозможно, па тие се сконцентрирале кон изучување на ацтечкиот јазик. За тоа време, јазичната состојба во Мезоамерика останала релативно стабилна, но во 1696 година кралот Чарлс II забранил да се користи кој било друг јазик освен шпанскиот во Шпанската Империја. Во 1770 година, се издала нова наредба со која се повикала елиминација на сите староседелски јазици. Со тоа, класичниот ацтечки јазик престанал да биде литературен јазик.^[49]

Современ период

За време на модерниот период од историјата на Мексико, ситуацијата за староседелските јазици во државата станала нестабилна. Така, бројот на говорители на скоро сите староседелски јазици се намалил. Иако, бројот на апсолутни говорители на ацтечкиот се зголемил во минатиот век, староседелското население во Мексико било маргинализирано. Во 1895 година, ацтечкиот јазик го зборувало 5% од населението, а до 2000 година бројот паднал на 1,49%. Имајќи го предвид процесот на маргинализација заедно со трендот на миграција во урбаните центри и САД, некои јазичари предупредуваат за јазично изумирање на ацтечкиот.^[51] Денес, ацтечкиот е воглавно зборуван во руралните предели на државата. Според Мексиканскиот национален статистички институт, 51% од ацтечкото население се вработени во земјоделскиот сектор и 6 до 10 не земаат плата или земаат минимално.^[52]

Од раниот XX век па сè до средината на 1980-те, образовните процеси во Мексико се фокусирале на „хиспанизацијата“ на староседелското население, па така во училиштата се учел само шпанскиот и употребата на староседелските јазици била неохрабрена.^[53] Како резултат на тоа, нема група Ацтеки кои имаат општа писменост на ацтечки;^[54] како и нивната писменост за шпанскиот е исто така под националниот просек.^[55] Дури и при таква ситуација, јазикот денес се зборува од над милион луѓе, од кои околу 10% се еднојазични. Преживувањето на ацтечкиот како целина не е загрозено, но неколку ацтечки дијалекти се загрозени, а некои и изумреле.^[56]

Во 1990-те се случиле промени во официјалната мексиканска политика спрема староседелските народи и нивните права. Развојот на настаните во доменот на меѓународните права^{[cn 4]}, заедно со домашниот притисок^{[cn 5]} довеле до законодавни реформи и создавање на децентрализирани владини агенции како што се Националната комисија за развој за староседелците и Националниот институт за староседелските јазици. Овие агенции имале задача да ги промовираат и заштитат староседелските заедници и јазици.^[57] Така со закон староседелските јазици станале национални јазици и им се овозможило на луѓето да ги користат во јавниот и приватниот живот. Исто така, во законот е наведено дека во државата има задолжително двојазично и интеркултурно образование.^[58] Во февруари 2008 година, градоначалникот на градот Мексико, Марсело Ебрард, започнал иницијатива со која сите владини вработени лица да научат ацтечки. Ебрард изјавил дека тој ќе продолжи со институционализација на ацтечкиот и дека е важно за Мексико да ја запомни својата историја и традиции.^[59]

Гласовен систем

Ацтечкиот јазик и неговите дијалекти подлегнале на поголем број заеднички јазични промени од прајутоацтечкиот јазик. Во следната табела е наведен гласовниот систем на класичниот ацтечки јазик, како пример за тоа како изгледа типичен ацтечки гласовен систем. Кај некои дијалекти, гласот /t͡ɬ/ кој многу чест во класичниот ацтечки јазик, се променил или во /t/, како на пример во превлачко-мекајпанскиот ацтечки дијалект и пипилскиот јазик, или во /l/ како што е на пример во ацтечкиот од Помаро.^[60] Во голем број дијалекти денес не постои разлика меѓу долги и кратки самогласки. Во некои дијалекти може да се сретне воведување на сосема нови гласови наместо овие, како на пример во тетелконгоанско-ацтечкиот дијалект.^[13] Други дијалекти, пак, развиле тонски акцент, како што се дијалектите од Оапан.^[61] Во современите дијалекти може да се забележат позајмени шпански гласови, како што се /b, d, ɡ, f/. Кај повеќето ацтечки дијалекти акцентот паѓа на претпоследниот слог од зборот.^[62]

* Грлениот глас се појавува само по самогласки. Во голем број современи дијалекти се појавува како „х“, а во класичниот и во некои дијалекти како [ʔ].

Алофони

Поголемиот дел од ацтечките дијалекти имаат едноставни алофони. Во голем број дијалекти, звучните согласки се безвучни на крајот од зборот, како и во согласни групи: /j/ станува /ʃ/,^[63] /w/ станува [h] или [ʍ], и /l/ станува [ɬ]. Кај некои дијалекти, првата согласка во скоро секоја согласна група станува [h]. Носовките се често асимилирани до местото на изговарање на следната согласка. Безвучната [t͡ɬ] се асимилира по /l/ и се изговара како [l].^[64]

Фонотактика

Класичниот ацтечки и повеќето современи дијалекти имаат едноставен фонолошки систем. Тие дозволуваат само слогови со максимум една почетна и една крајна согласка. Согласните групи се среќаваат во средината на зборот и над слоговната граница. Некои морфеми имаат две алтернативни форми, една со самогласката „и“ за да се спречи согласна група и друга без гласот „и“. На пример, апсолутивната наставка има две форми: – tli (се користи по согласки) и – tl (се користи по самогласки).^[65] Некои современи дијалекти имаат создадено сложени групи поради неупотребата на самогласки. Други пак, создале слоговни секвенци, и со тоа акцентот се променил или пак самогласките станале долги.^{[cn 6]}

Редупликација

Кај голем број ацтечки дијалекти има продуктивна редупликација (удвојување). Со удвојувањето на првиот слог од коренот на зборот се создава нов збор. Кај именките ова често се користи за множина, на пример /tlaːkatl/ „маж“ > /tlaːtlaːkah/ „мажи“. Кај други дијалекти се користи за деминутив или за изведување зборови.^[66] Удвојувањето кај глаголите се користи за изразување повторливост, пример /kitta/ „тој го гледа тоа“, /kihitta/ „тој го гледа тоа упорно“.

Ацтечкиот јазик е аглутинативен и полисинтетички јазик. Така, јазикот користи голем број зборовни изведувања, деривации и инкорпорации. Тоа значи, дека во јазикот може да се додадат различни претставки и наставки на коренот на зборот сè додека не се добие долг збор, а понекогаш еден долг збор може да искаже една цела реченица.

Следниов глаголски пример покажува како се искажува лице, целен објект (пациенс), предмет и индиректен предмет:

/ni-mits-teː-tla-makiː-ltiː-s/

јас-ти-некој-нешто-дава-резултативно-идно

„Јас ќе направам некого да ти даде нешто тебе“^{[cn 7]} (класичен ацтечки)

Именки

Именките во ацтечкиот јазик се релативно сложени. Единствените задолжителни менувања на именките се по број и присвојност. Ацтечкиот јазик нема падежи ниту род, но класичниот ацтечки и некои дијалекти разликуваат меѓу живи и неживи именки. Живоста на именките во класичниот ацтечки јазик се манифестирала кај множината, бидејќи само живите именки имале множина, а неживите именки биле неброиви т.е. имале само еднина. Во најголем број современи дијалекти нема ваква разлика меѓу живи и неживи именки и сите именки имаат множина.

Во најголем број ацтечки дијалекти, именките во неприсвојна форма во еднина ја имаат наставката за апсолутив. Најчестите форми на апсолутивот во ацтечкиот се -tl по самогласки, -tli по согласки освен l, и -li по l. Именките кои имаат множина се формираат со употреба на една од наставките за апсолутивна множина (-tin или -meh), иако има некои неправилни множински форми или пак има појава на редупликација (удвојување).

Ацтечкиот јазик разликува две форми на присвојност кај именките: присвојна и неприсвојна форма. Апсолутивната наставка не се користи за присвојната форма. Во сите дијалекти, присвојните именки имаат претставка за да се согласи со бројот и лицето на тој што поседува. Присвојните именки во множина имаат наставка -wa:n.

Ацтечкиот нема падежи, но користи посебни морфеми наречени односни именки за да означат просторни и други односи. Овие морфеми не можат да се појават сами, но мора да се појават по именка или присвојна наставка. Тие често се наречени и како постпозиции^[67] или локативни наставки.^[68] На некој начин овие конструкции потсетуваат на локативот. Во голем број дијалект, од шпанскиот јазик се презеле предлози од шпанскиот, па така делумно или целосно биле заменети односните зборови.^[69]

Сложените именки најчесто се создаваат со спојување на два или повеќе именски корени или со комбинација на именка со придавка или глагол.

Заменки

Во ацтечкиот јазик има три лица, и во еднина и во множина. Во барем еден дијалект, мекајапанскиот, има и разлика меѓу вклучителни (јас/ ние и вие) и исклучителни (ние, но не и вие) форми за први лице множина:^[70]

Многу почеста е дистинкцијата почесна/непочесна, вообичаена во второ и трето лице, но не и во прво лице:

Глаголи

Ацтечките глаголи се сложени и се менуваат за да искажат различни граматички категории. Глаголот во ацтечкиот е составен од корен, претставки и наставки. Претставките го означуваат лицето во подметот и лицето и бројот на директниот и индиректниот предмет, додека пак наставките ги означуваат времето, видот и начинот.

Најголемиот број ацтечки дијалекти разликуваат три времиња: сегашност, минатост и идност. Покрај тоа тие разликуваат и два аспекта: перфектен и имперфектен. Некои дијалекти имаат и продолжен аспект (прогресив). Сите дијалекти барем разликуваат индикативен (исказен) и императивен начин (заповеден).

Повеќето ацтечки дијалекти имаат различен број начини да ја искажат валентноста на глаголите. Класичниот ацтечки имаат пасивен залог, но ова не е присутно кај повеќето современи дијалекти. Сепак, апликативниот и причинскиот залог можат да се сретнат кај современите дијалекти.^[72] Повеќето ацтечки дијалекти исто така имаат создавање на сложени глаголски форми со спојување на два или повеќе глаголски корени. Следната глаголска форма има два глаголски корени и има причински залог, директен и индиректен предмет:

ni-kin-tla-kwa-ltiː-s-neki

јас-ним-нешто-јаде-причинско-идност-want

„Јас сакам да ги нахранам ним“. (класичен ацтечки)

Кај некои ацтечки дијалекти, особено класичниот ацтечки, може да се менува глаголот да се искаже дирекција (правец) на глаголското дејство, односно дали оди кон или од говорителот. Некои дијалекти имаат специфични категории кои искажуваат причина и правец и таквите сложени конструкции се од типот: „да одиш за да“ или „да дојдеш за да“, „оди, прати и врати се“, „прави додека одиш“, „прави додека доаѓаш“, „прави по доаѓање“. Класичниот ацтечки и многу современи ацтечки дијалекти имаат граматизиран начин да искажат учтивост спрема соговорникот или кон лицата и предметите кои се споменати, со користење на специјални глаголски форми.^[73]

Синтакса

Некои јазичари сметаат дека ацтечкиот јазик има својства на неконфигурациски јазик, што значи дека зборовниот редослед на ацтечкиот е слободен.^[74][75] Во ацтечкиот можни се сите подредувања на зборовите од трите основни редоследи. Во ацтечкиот јазик можно е испуштање на сите именки фрази или независни заменки, не само на именски фрази или заменки чии функции се подмет на реченицата. Во најголем број дијалекти, независните заменки се користат за нагласување.

Според Мајкл Лони, во класичниот ацтечки јазик на прво место во реченицата се наоѓал глаголот со поголема слобода при варирање, која се користела за прагматички функции како што се фокусот или темата.^[76] Истото било тврдено и од други посовремени јазичари.^[75]

newal no-nobia

Јас моја-вереница

„Моја вереница“ (и ничија друга) (мичоакански ацтечки)^[77]

Исто така се тврди дека во класичниот ацтечки јазик секоја именка или глагол во јазикот е всушност целосна предвидлива реченица.^[78] Меѓу јазичарите интересни се следиве факти за синтаксичките особини на јазикот: зошто именките мора да ги имаат истите претставки за согласност како и глаголите, и зошто предикатите (глаголските фрази) не мора да имаат именски фрази за да функционираат како нивни аргументи. На пример, глаголската форма tzahtzi значи „тој/ таа/ тоа вика“, а со претставката за второ лице titzahtzi значи „ти викаш“. Именките се менуваат на ист начин: именката „konētl“ значи не само „дете“, но и „тоа е дете“ и tikonētl значи „ти си дете“.

Кога се зборува за средноамериканската книжевност, исцрпната преживеана книжевност на ацтечки јазик датира уште од XVI век и таа може да се смета за уникатна.^[79] Ацтечката книжевност опфаќа голем број жанрови и стилови, но и документи кои се составени под различни околности. Според истражувањата, Ацтечките и пред доаѓањето на Шпанците правеле разлика меѓу „проза“ и „поезија“, каде првото го нарекувале tlahtolli „говор“, а второто cuicatl „песна“.^[80]

Ацтечката проза била зачувана во различни форми. Хрониките и записите прераскажувале историски настани, нормално напишани од перспективата на некој одреден „алтепетл“ (зависен град или град-држава) и често се вметнувале митски преданија во рамките на вистинските настани. Значајни дела од оваа тематика се делата од Чалко напишани од Чималпахин, од Тлашкала од Диего Муњос Камарго, од Теночтитлан од Фернандо Алварадо Тезозомок и тие од Тешкоко од Фернандо де Алва Кортес Иштилшочтл. Голем број од овие историски записи даваат историски преглед на настаните година по година и често биле пишувани од анонимни автори. Овие дела се очигледно засновани на претколумбовското сликовито годишно броење. Исто така постојат чисто митолошки преданија, како што се „Легендата на петте сонца“, ацтечкиот мит за создавање на светот и други.

Едно од најпознатите прозни дела напишани на ацтечки е дванаесеттомниот зборник познат како „Фиренски законик“ напишан во XVI век од Бернандино де Саагун со помош на ацтечки помошници. Со ова дело Саагун дал огормен етнографски опис на Ацтеките. Делото било пишувани на шпански и ацтечки, каде шпанскиот и ацтечкиот текст се еден до друг. Низ делата има и графички прикази насликани од локални сликари. Во делата се опфатени голем број теми: историја, материјална култура, социјална организација, религија, церемонијален живот, ретирички стилови и метафори. Во дванаесеттиот том има даде опис на локалниот поглед кон шпанската инвазија. Саагун се обидел да даде мал преглед на богатството на ацтечкиот јазик, при што напишал:

Ацтечката поезија е зачувана во два извора: „Мексикански песни“ (Cantares Mexicanos) и „Романси на госпоѓите од Нова Шпанија“ (Romances de los señores de Nueva España). Двете се колекции на ацтечки песни од XVI и XVII век. Некои песни можеби биле зачувани од усното творештво и може датираат уште од претколумбовскиот период. Такви песни се песните за кралот од Тешкоко, Незавалкојотл, Локхарт и Карунен наведуваат дела има повеќе од четири различни стилови на песни: icnocuicatl (тажна песна), xopancuicatl (прилетни песни), melahuaccuicatl (јасни песни) и yaocuicatl (воени песни).^[82] Ацтечката поезија е богата со метафори и теми поврзани со краткоста на човековото постоење, славење на војници кои умреле во битки и восхит за убавината на животот.^[83]

Стилистика

Ацтеките разликувале два стила на јазикот: јазик на обичниот народ (macehuallahtolli) и јазикот на благородништвото (tecpillahtolli). Вториот стил е карактеризиран со употреба на посебен реторички стил. Бидејќи писменоста била одлика на повисоката класа, најголемиот дел од зачуваните пишани споменици се напишани на благородничкиот јазичен стил. Значајна одлика на овој висок стил е употребата на паралелизам,^[84] каде имало употреба на две паралели:

ye maca timiquican

„Ние да не умреме“

ye maca tipolihuican

„Ние да не загинеме“^[85]

Покрај тоа, има употреба на паралелизам каде две фрази се симболички поврзани за да се добие метафоричко читање. Во овој поглед ацтечкиот бил доста богат. Некои од таквите паралелизми се:^[86]

in xochitl, in cuicatl

„Цвеќето, песната“ – значи „поезија“

in cuitlapilli, in atlapalli

„опашката, крилото“ – значи „обичен народ“

in toptli, in petlacalli

„сандакот, кутијата“ – значи „нешто свето“

in yollohtli, in eztli

„срцето, крвта“ – значи „какао“

in iztlactli, in tenqualactli

„лигавењето, плуканицата“ – значи „лаги“

Шпанскиот јазик примил голем број ацтечки зборови во својот зборовен фонд. Таквите зборови се најчесто предмети или нешта кои се пронаоѓаат само на локално ниво. Некои од овие позајмени зборови се корстат само во Мексико и Средна Америка, но други пак навлегле во целото шпанско говорно подрачје. Голем број од зборовите кои навлегле во шпанскиот јазик биле прифатени од голем број светски јазици.

Слично на тоа, и во македонскиот и во англискиот јазик индиректно биле прифатени ацтечки зборови. Двата најпознати ацтечки зборови во македонскиот и англискиот се чоколада (xocolatl) и домат (tomatl). Покрај овие зборови, позајмени се и зборовите којот (coyotl), авокадо (ahuacatl) и чили (chilli), Ацтеки (aztecatl) и какао (cacahuatl).^[87]

Во Мексико многу секојдневни зборови се од ацтечко потекло, тие се толку многу што има и речници со т.н. „мексиканизми“. Во таквите речници се тежнее да се наведе и ацтечката етимологија, но и шпански зборови позајмени од останатите староседелски зборови. Покрај тоа, има и познати топоними од ацтечко потекло, како што се Мексико (mexihco) и Гватемала (cuauhtēmallan).

„Оче наш“ на централен ацтечки;

„Оче наш“ на македонски

• Ацтеки
• Ацтечко писмо
• Ацтечка Империја
• Ацтечки јазици

• Список на извори за учење на ацтечкиот
• Белешки од минатото Архивирано на 5 февруари 2007 г.
• Лекции од современиот ацтечки (на шпански) Архивирано на 27 март 2008 г.
• Речник ацтечко-шпански Архивирано на 22 јануари 2007 г., шпанско-ацтечки Архивирано на 23 јануари 2007 г.
• Ethnologue за ацтечкиот
• Книги на Project Gutenberg за ацтечкиот јазик
• Англиско-ацтечки речник

Статијата „Ацтечки јазик“ е избрана статија. Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите избрана статија (останати избрани статии).