Тонгански јазик

Тонганскиот јазик е еден од многуте јазици од полинезиската подгрупа на јазици од австронезиската јазична фамилија. Во таа грпа на јазици спаѓаат и хавајски јазик, маорски јазик, самоански јазик, тахитски јазик. Заедно со ниуеанскиот јазик, тонганскиот јазик ја формира групата на тонгански јазици, што е воедно подгрупа на полинезиската група на јазици.

Споредувајќи го тонганскиот јазик со другите полинезиски јазици, можно е да се реконструира зборовниот фонд на праполинезискиот јазик.

Тонганскиот јазик е малку необичен за останатите полинезиски јазици поради својот дефинитивен акцент. Како и сите полинезиски јазици, тонганскиот го прифатил фонолошкиот систем на праполинезискиот јазик.

1. Тонганскиот јазик го зачувал праполинезискиот глас *h, но се споил со оригиналниот *s како /h/ (гласот /s/ што го има во тонгоанскиот јазик доаѓа од гласот *t пред висока самогласка). Повеќето полинезиски јазици го изгубиле праполинезискиот глас /q/ но се задржал во тонгоанскиот јазик, како и во рапа јазикот.
2. Во праполинезискиот јазик гласовите *r и *l биле посебни фонеми, но денес во скоро сите источни полинезиски јазици тие се споиле во еден глас па така имаат глас /r/, а додека во западните се спиле во /l/. Оваа поделба не важи за тонгоанскиот јазик бидејќи го зачувал гласот /l/ а го изгубил гласот /r/.

Писмо

Во старата т.н. мисионерска азбука, самогласките биле прво ставани па потоа следувале согласките. Тоа било така сѐ до Привискиот советот и со одлуката на советот во 1943 за правописот на тонгоанскиот јазик. Како и да, се користи стандардниот распоред на латинските букви па така имаме:

Големи букви

A

E

F

H

I

K

L

M

N

NG

O

S

T

U

V

‘

Мали букви

a

e

f

h

i

k

l

m

n

ng

o

s

t

u

v

‘

Правописни одлики

Правописот на тонганскиот јазик е фонетски^[1], исто како во македонскиот јазик.

Едно од правилата на тонганскиот јазик е дека две согласки не може да стојат една до друга, мора да има самогласка меѓу нив. Од другата страна пак дозволено е да се има повеќе самогласки една до друга во еден збор. Исто така, важно е да се напомене дека ниту еден тонгански збор не може да завршува на согласка.^[2]

Акцентот во тонганскиот јазик најчесто паѓа на претпоследниот слог од зборот. Сепак има исклучок од ова правило. Првиот исклучок е ако има долга самогласка, тогаш акцентот паѓа на таа самогласка. Вториот исклучок е ако зборот пред него има определен член 'e' или 'he', тогаш акцентот е на последниот слог.^[3]

Во јазикот има три регистри кои се состојат од:

• обични зборови (нормалниот јазик)
• учтиви зборови
• зборови за почит (јазикот на поглавиците)
• кралски зборови
• потценувачки зборови

На пример, фразата "Дојди и јади!" се преведува како:

• обично: haʻu 'o kai (дојди и јади!); пријатели, фамилија и сл.
• учтиво: meʻatokoni (храна или попрецизно: meʻa-tokoni: хранливо нешто); Во сериозни книги или во формални ситуации
• со почит: meʻa mai pea ʻilo (дојди и јади!); Кон благородници
• кралски: hāʻele mai pea taumafa (дојди и јади!); Се користи кон кралот или Господ.
• потценувачко: mama (јади!); Обично за потценување како обраќање кон свињи.

Член

Во повеќето од јазиците во светот постојат само два члена:

• неопределен член,
• определен член.

Феноменот на дефинитивен акцент му дозволува на тонгоанскиот јазик да има три нивоа на членови:

• неопределениот член ha. Пример: ko ha pālangi ('бел човек', или било кој човек надвор од тонга.)
• полуопределениот член (h)e. Пример: ko e pālangi ('белиот човек' во смисла дека човекот не припаѓа на друга раса туку како подгрупа на таа раса (ако има))
• определен член (h)e со сменет ултимативен акцент. Пример: ko e pālangí ('белиот човек').

Заменки

Тонганскиот јазик разликува три граматички броеви: еднина, множина и двоина. Тие се појавуваат во трите колони подолу. Јазикот исто така разликува четири лица: прво лице (лексклузивно), прво лице (инклузивно), второ лице и трето лице и тие се во четирите главни редови во табелата подолу.

Ова дава 12 главни групи. Во секоја група заменката може да биде во функција како подмет (црвено) или прирок (зелено). Тоа е разликата за разлика од другите полинезиски јазици каде се наведува како а-присвојност и о-присвојност.

Лични заменки

Основните заменки се главните лични заменки кои во тонганскиот јазик можат да бидат пред глаголот (светла боја) или после (темна боја). Првите се нормалните подметни заменки.

Manatuʻi:

• сите заменки што одат пред глаголот со еден слог се енклитички кои немаат акцент, туку го ставаат на самогласката пред него. Пример: ʻoku naú наспроти ʻokú na (not: ʻoku ná).
• Прво лице еднина, Јас користи u после kuo, te, ne, и исто така ka (станува kau), pea, mo и ʻo; но користи ou после ʻoku; и користи ku после naʻa.
• Прво лице инклузивно (Јас и ти) е некако слично. Значењето на te и kita може често да се замени со еден. Пример:
• Naʻa ku fehuʻi: Јас прашав
• Naʻe fehuʻi (ʻe) au: Јас(!) прашав (нагласено)
• ʻOku ou fehuʻi au: Јас се запрашав
• Te u fehuʻi kia te koe: Јас ќе те прашам
• Te ke tali kia te au: Ти ќе ми одговориш.
• Kapau te te fehuʻi: Ако некој праша.
• Tau ō ki he hulohula?: Дали сите одиме на балот?
• Sinitalela, mau ō ki he hulohula: Пепелашка, ние одиме на бал.

Друг архаичен аспект на јазикот е ретензијата на заменките што одат пред глаголот. Тие се користат помалку во самоански јазик, исчезнал во другите полинезиски јазици.

Присвојни заменки

Останати заменки

Броеви

• noa, taha, ua, tolu, fā, nima, ono, fitu, valu, hiva (0 … 9)
• hongofulu, taha-noa (10), uongofulu, uofulu, ua-noa (20), tolungofulu, tolu-noa (30), …
• hongofulu ma taha, taha-taha (11), uongofulu ma fā, ua-fā (24), …; исклучоци: uo-ua (22), nime-nima (55), hive-hiva (99)
• teau (100), teau taha (101), … teau hongofulu (110), teau-ua-noa (120), uongeau (200), tolungeau (300), … Но за покомплексни броеви: taha-taha-taha (111), … uo-uo-ua (222), fā-valu-ua (482), …
• afe, taha-afe (1000), ua-afe (2000), …
• mano (10000)
• kilu (100000)
• miliona (1000000)

ʻOku fiha ia? (колку тоа кошта)?) Paʻanga ʻe ua-nima-noa (T$ 2.50)

Покрај ова има и традиционално броење за риби, кокоси и сл.

Тонганскиот е јазик што има поголема традиција како орален отколку пишан јазик. На тонгански се преведени Библијата, Книгата од Мормор и уште неколку позначајни книги. Во Тонга се издаваат неколку месечни и седмични весници и списанија на тонгански.

Зборот „табу“ е од тонганско потекло, кој навлегол во македонскиот јазик преку англискиот. Во англискиот јазик зборот навлегол кога Џејмс Кук ја посетил Тонга. Зборот на тонгански е tapu, на фиџиски е tabu, на мароски tabu итн. Во превод зборот значи „забрането“^[4] Првата употреба во англискиот јазик датира од 1777 година.

Некои основни зборови и фрази на тонгански^[4]:

• Mālō e lelei - здраво (разговорно)
• Mālō ‘etau lava. - здраво (формално)
• Fēfē hake? - Како си?
• Sai pē, mālō. - Добро, благодарам.
• ‘Alu ā. - довидување (ако некој заминува од местото каде си ти)
• Nofo ā. - довидување (ако ти заминуваш од местото каде е соговорникот)
• ‘Io - да
• ‘ikai - не
• mālō - благодарам
• fakamolemole - извини

• ^ Вовед за тонганскиот јазик, Peace Corps Tonga, на англиски јазик.
• C.M. Churchward, Tongan grammar. ISBN 0-908717-05-9
• C.M. Churchward, Tongan dictionary

• Тонганци
• Тонга
• Тонгански јазици
• Тонганска азбука

• Planet Tonga Архивирано на 9 август 2020 г.
• Ethnologue за тонганскиот јазик
• Omniglot за тонганскиот јазик, писмо и изговот
• Тонгански-англиски речник
• Тонгански за почетници Архивирано на 11 март 2013 г.