Żako większa

Po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego gatunek ten opisał Karol Linneusz w 1758 roku w 10. wydaniu Systema Naturae. Jako miejsce typowe autor błędnie wskazał Gwineę^[2][6], co później skorygowano na Złote Wybrzeże, czyli obecną Ghanę^[2][7]. Klasyfikacja jest sporna. W klasyfikacji ptaków przyjętej przez BirdLife International P. e. timneh jest podnoszony do rangi odrębnego gatunku – Psittacus timneh (żako mniejsza)^[8][9]; w 2014 roku także Międzynarodowy Kongres Ornitologiczny (IOC) zdecydował o podniesieniu P. e. timneh do rangi odrębnego gatunku, wyróżnia dwa podgatunki: nominatywny oraz P. t. princeps^[10]. Autorzy Handbook of the Birds of the World uznają P. e. erithacus i P. e. princeps za jeden gatunek, za to P. e. timneh za odrębny – P. timneh^[7]. Od 2024 roku autorzy Kompletnej listy ptaków świata również uznają żako mniejszą za oddzielny gatunek^[4].

Badania genetyczne wskazują obecność dwóch niezależnych od siebie lądowych linii rozwojowych, które rozdzieliły się do 2,4 mln lat temu, a populacja wyspowa – z Wyspy Książęcej – również składa się z przedstawicieli dwóch linii rozwojowych, które ewoluowały w allopatryczności. Linia z Wyspy Książęcej o największej liczbie współczesnych przedstawicieli ewoluowała w osobności przez około 1,4 mln lat. Jej reprezentanci bliżej spokrewnieni są z przedstawicielami P. e. timneh niż z P. e. erithacus. Druga z linii rozwojowych na Wyspie Książęcej składa się z ptaków podgatunku nominatywnego, które niedawno skolonizowały wyspę^[11].

Upierzenie ogółem szarawe. Sterówki jaskrawoczerwone^[12]. Długość ciała ok. 28–39 cm; masa ciała 402–490 g^[7].

Żako większa zamieszkuje południowo-wschodnie Wybrzeże Kości Słoniowej na wschód po zachodnią Kenię i północno-zachodnią Tanzanię, dalej na południe po południową i centralno-południową Demokratyczną Republikę Konga i prowincję Kabinda (północna Angola), do tego Bioko i Wyspa Świętego Tomasza (prawdopodobnie introdukowane)^[7].

Zdziczałe ptaki podgatunku nominatywnego występują w wielu afrykańskich miastach^[7].

Przeważnie żako zamieszkują gęste lasy. Spotykane są również na skrajach lasów, w przecinkach, lasach galeriowych, namorzynach, obszarach upraw i ogrodach, nie ma jednak pewności, czy są to samodzielnie się podtrzymujące populacje^[8]. Żako odnotowywano do 2200 m n.p.m. Zaobserwowano związek między występowaniem żako i palm Elaeis^[13]. Pożywieniem tych papug są nasiona i owoce^[7]. Żerują w grupach liczących do 30 osobników. Przynajmniej w zachodniej części Afryki w porze suchej podejmują sezonowe wędrówki z najsuchszych części swojego zasięgu^[14].

Są jednymi z najbardziej inteligentnych ptaków, w niektórych aspektach zdolności intelektualne dorównują kilkuletnim dzieciom^[15]. Papuga szara nie zdała testu lustra^[16].

Lęgi

Gniazdo ulokowane jest w szczelinie drzewa, od 10 do 30 m nad ziemią. Przeważnie gniazdują samotnie, niekiedy tworzą luźne kolonie^[14]. Samica składa 2–5^[13] jaj i sama je wysiaduje przez 21–30 dni. Młode opuszczają gniazdo po około 80 dniach życia^[17]. W niewoli żako dożywają około 45 lat. Według danych z 1998 dzikie żako odchowywały wówczas średnio 0,4 pisklęcia na gniazdo^[13].

Według IUCN żako ma status zagrożonej wyginięciem (EN, Endangered). Status zaktualizowano w grudniu 2016^[18], uprzednio w 2012 i 2013 otrzymała rangę gatunku narażonego (VU, Vulnerable)^[14]. Zagrożeniem dla gatunku jest odłów żako celem sprzedania ich jako zwierzęta domowe^[18][14].

Żako to jedne z popularniejszych zwierząt domowych w Europie, USA i na Bliskim Wschodzie, co zawdzięczają swojej zdolności do naśladowania ludzkiej mowy i innych dźwięków. Popyt na dzikie ptaki zwiększył się (dane z 2006 roku) także w Chinach. Od 1982 do 2001 próbowano sprzedać ponad 1,3 miliona złapanych w naturze żako. Szacunkowo śmiertelność ptaków od złapania do momentu sprzedaży wynosi od 30 do 66%. Inne zagrożenia dla gatunku to utrata środowiska, odłów na sprzedaż wewnątrz krajów i polowanie na żako celem pozyskania mięsa lub części ciała oraz piór używanych jako dekoracja lub w magicznych rytuałach. W 2016 najwięcej legalnie sprzedanych żako pochodziło z centralnej Afryki^[14].

Gatunek od 2017 jest wymieniany w Załączniku I konwencji CITES, wcześniej był umieszczany w mniej rygorystycznych załącznikach II i III^[19].

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Grey Parrot (Psittacus erithacus). [w:] Parrot Encyclopedia [on-line]. World Parrot Trust. [dostęp 2020-10-21]. (ang.).