Dyktatura proletariatu

W pracy Walki klasowe we Francji, 1848–1850^[1] Karol Marks po raz pierwszy zastosował termin „dyktatura proletariatu”^[2].Karol Marks posługując się terminem „dyktatura” miał na myśli przejęcie środków produkcji, jak i instytucji państwowych przez reprezentantów klasy robotniczej, którzy zastąpią dawnych reprezentantów klas posiadających (obalenie „dyktatury burżuazji”)^[3]. Wobec nieuniknionego oporu burżuazji przemiana ta miała być dokonana przemocą i z udziałem terroru^[4][5][6]. Stan dyktatury proletariatu miał być przejściowy, a po jego zaprowadzeniu wszystkie klasy miały być zniesione (co w rzeczywistości nigdy nie nastąpiło)^[7].

Za przykład dyktatury proletariatu Marks stawiał Komunę Paryską. Podkreślał stały kontakt jej rządu z masami oraz realizowanie ich oczekiwań, a z drugiej strony całkowitą obieralność i odwoływalność jej funkcjonariuszy, kolegialność organów władzy oraz szczególne zainteresowanie przejmowaniem kontroli nad zakładami pracy przez pracowników^[8]. Także Engels, pytany o dokładne znaczenie terminu „dyktatura proletariatu” wskazywał, że najlepiej można go zrozumieć, studiując dzieje Komuny^[9] (co dotyczyło także konieczności stosowania terroru^[5]).

Równocześnie jednak Marks widział w terrorze metodę „oczyszczenia” społeczeństwa. W emocjonalnym komentarzu do stłumienia powstania wiedeńskiego w listopadzie 1848 roku pisał:

Jak zauważył Edward Radzinski, myśl ta zaintrygowała Stalina do tego stopnia, że w swoim egzemplarzu książki Karla Kautsky’ego dodał on przy cytacie z Marksa adnotację, zauważając, że „terror jest najszybszą drogą do nowego społeczeństwa”^[10].

Osobny artykuł: Leninizm.

Włodzimierz Lenin kategorycznie odrzucał reformistyczne interpretacje marksizmu, zwłaszcza te postulujące możliwość powstania państwa socjalistycznego bez gwałtownej rewolucji. W pracy Państwo a rewolucja (1917) analizował szczegółowo pisma Marksa i Engelsa, odrzucając wszelkie socjaldemokratyczne wykładnie^[11], które mogłyby sugerować co innego. Lenin zarzucał im „fałszowanie marksizmu” i „oportunizm” i podkreślał, że pisma Engelsa są „istnym panegirykiem na rzecz brutalnej rewolucji” (pojęcie „brutalna rewolucja” pojawia się w tym rozdziale 11 razy).

Zastanawiając się nad formą ustroju państwowego, jaka mogłaby po rewolucji zastąpić w Rosji carat, Włodzimierz Lenin doszukiwał się analogii między obieralnymi organami władzy czasów Komuny Paryskiej a radami robotniczymi, jakie powstawały w Rosji w czasie rewolucji 1905. Według Lenina nowy system władzy miał być oparty na systemie rad robotniczych, żołnierskich i chłopskich, zaś gospodarka miała znajdować się pod kontrolą pracowniczą^[12]. Równocześnie Lenin uznał aparat bezpieczeństwa za kluczowy dla dokonywania w Rosji dalszych społecznych przemian. Wkrótce po rewolucji październikowej przywrócił karę śmierci i powołał WCzK, która pod kierownictwem Feliksa Dzierżyńskiego rozpoczęła zwalczanie opozycji politycznej i uruchomiła sieć obozów koncentracyjnych^[13].

Zasadę tę wyraził również Nikołaj Bucharin w Programie RKP(b) (poprzedniczki KPZR):

Z kolei dla Trockiego, „militaryzacja pracy” i „przymus pracy” były naturalnymi metodami, jakie państwo proletariackie musi przedsięwziąć w stosunku do mas, które mają naturalną skłonność do lenistwa. Terror jest uzasadnionym środkiem, mającym wyrwać masy z wyuczonego konserwatyzmu i jest usprawiedliwiony przez cel, jakim jest socjalistyczna równość w przyszłości^[16].

Narzędzami realizacji dyktatury proletariatu w ZSRR i państwach satelickich (jak PRL) były cała administracja państwowa, organy ścigania oraz wymiar sprawiedliwości. Za burżuazyjne i sprzeczne z zasadami państwa socjalistycznego uznawano pojęcie „interesu indywidualnego” (jednostkowego), nad który przedkładano interes społeczny (kolektywny)^{[17][18][19][20]}. Wszystkie wymienione instytucje stały na straży tego ostatniego, działając jako aktywny uczestnik walki klas. Konsekwencją takiego podejścia były liczne procesy pokazowe i mordy sądowe^[21][22].

W 1949 publicyści francuskiej gazety „Esprit” komentując proces pokazowy przeciwko kardynałowi Mindszentyemu i jego współpracownikom zauważyli:

Kolejne fale masowych represji przetaczały się przez ZSRR w latach 1918–1921, 1928–1931, 1934–1935, 1937–1938, 1943–1946, 1948–1953, największe nasilenie osiągając w latach 30.,w okresie władzy Stalina^[24].

Krytyka

Koncepcje Lenina dotyczące dyktatury proletariatu podlegały mocnej krytyce ze strony Karla Kautskiego^[25]. Wskazywał on na to, że według bolszewików można było dziedziczyć klasowość, krytykował także podobieństwa konstytucji radzieckiej do konstytucji Prus z 1848 roku. Kolejną krytyką była krytyka ze strony Róży Luksemburg. Według niej państwo radzieckie przypominało odwrócone państwo kapitalistyczne – czyli narzędzie ucisku burżuazji^[26].

Osobny artykuł: Marksizm-leninizm.

Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Klasycy marksizmu-leninizmu nigdy nie traktowali dyktatury proletariatu jako celu samego w sobie i uważali ją tylko za niezbędny środek do tego, aby zdławić opór obalonych klas i zapewnić budowę socjalizmu^[27]. Dojście klasy robotniczej do władzy jest tylko początkiem rewolucji socjalistycznej^[28], bo w jej wyniku klasy wyzyskujące – kapitaliści i obszarnicy – choć pozbawione władzy politycznej, nie znikają jeszcze z areny walki klasowej. Od chwili przewrotu zaczyna się okres przejściowy od kapitalizmu do socjalizmu. Jest to okres, w którym następują rewolucyjne przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne^[29]. Narzędziem tego przekształcenia – jak uczy marksizm-leninizm w przeciwieństwie do różnego rodzaju rewizjonistów i reformistów – jest rewolucyjna dyktatura proletariatu^[29][28]. Państwo dyktatury proletariatu – to władza klasy robotniczej, która ustawiona zostaje w wyniku rewolucji socjalistycznej i ma na celu zbudowanie socjalizmu, przejście do budownictwa komunizmu^{[30][31] [29]}. Ustawia się ją na cały okres przechodzenia od kapitalizmu do socjalizmu^[32]. Jest ona zjawiskiem historycznie przejściowym, środkiem osiągnięcia określonych celów – zdławienia oporu obalonych ciemięzców i zbudowania socjalizmu^[33]. Dlatego z chwilą całkowitego i ostatecznego zwycięstwa socjalizmu w ZSRR i wkroczenia kraju w okres budownictwa komunizmu dyktatura proletariatu z punktu widzenia zadań wewnętrznych przestała być konieczna. W związku z likwidacją klas eksploatatorskich w sposób naturalny obumarła funkcja dławienia ich oporu^[34].

Różnorodność form dyktatury proletariatu

W zależności od warunków historycznych, formy dyktatury proletariatu mogą być różne. Praktyka ruchu rewolucyjnego wysunęła takie formy władzy klasy robotniczej, jak Komuna Paryska, Rady, demokracja ludowa^[35][36][37].

Komuna Paryska

Osobny artykuł: Komuna Paryska.

Pierwszą w historii formą dyktatury proletariatu była Komuna Paryska, rewolucyjny rząd klasy robotniczej, stworzony przez robotników paryskich^[36]. Pomimo jej krótkotrwałości, zaznaczyły się w niej liczne ogólne cechy organizacji władzy klasy robotniczej^[38]. Uogólniając jej doświadczenie, Karol Marks sformułował wniosek, że Komuna była odkrytą wreszcie „formą polityczną, w której mogło się dokonać wyzwolenie ekonomiczne pracy”^[39].

Rady

Osobny artykuł: Rada (Sowiet).

Rewolucyjna Rosja stworzyła inną formę dyktatury proletariatu – władzę Rad^[36], które po raz pierwszy zrodziły się w Imperium Rosyjskim w latach 1905–1907 jako wynik rewolucyjnej twórczości mas^[40] i znacznie się rozwinęły w okresie po Rewolucji październikowej^[38]. Lenin ujmował Komunę Paryską i Rady jako formy tego samego typu^[41]. Cecha szczególna Rad polega na tym, że otwarcie występowały one jako organizacje klasowe^[36][42]. Bierne i czynne prawo wyborcze do Rad przysługiwało tylko robotnikom i chłopom oraz awiązanym z nimi warstwom inteligencji pracującej. W Radach miliony ludzi pracy przechodziły praktyczną szkołę pracy państwowej.

Demokracja ludowa

Osobny artykuł: Demokracja ludowa.

Nową formą dyktatury proletariatu stała się demokracja ludowa, która po II wojnie światowej przyjęła się w niektórych krajach centralnej i południowo-wschodniej Europy^[43][44]. Demokracja ludowa powstała w warunkach odmiennego układu sił klasowych niż rady w Rosji, dlatego też ma szereg specyficznych cech, w odróżnieniu od formy radzieckiej^[43]. Demokracja ludowa jako forma władzy państwowej w większości krajów związana jest z wielopartyjnością, z oparciem się na Froncie Ludowym^[36] będącym organizacją społeczno-polityczną o charakterze masowym, jednoczącą w swych szeregach różne stowarzyszenia demokratyczne, a kierowaną przez partię marksistowsko-leninowską^[44].

Cechy ogólne form dyktatury proletariatu

Przy ich całej różnorodności, wszystkie formy dyktatury proletariatu są względem siebie izomorficzne w najbardziej istotnych cechach^[38]. Klasowa istota politycznej władzy klasy robotniczej jest jedna: wprowadzenie w życie ogólnych prawidłowości przejścia społeczeństwa od kapitalizmu do socjalizmu^[36].

Osobny artykuł: Wielki terror (ZSRR).

W ZSRR termin dyktatura proletariatu oznaczał w praktyce przyzwolenie na stosowanie terroru, który zaczął służyć umocnieniu władzy partii, a następnie jednostek, a nie jakimkolwiek interesom społecznym. Schemat ten powtarzały w ślad za ZSRR jego państwa satelickie skupione w bloku wschodnim. Faktem stała się prawdziwa dyktatura, polegająca na nieograniczonej władzy wąskiej grupy, która nie miała wiele wspólnego z oddaniem władzy w ręce klasy robotniczej. W 1936 roku zasada ta została utrwalona w Konstytucji ZSRR w postaci zapisu o „przewodniej roli partii” (KPZR), zaś władze państw bloku wschodniego utwierdzały, że ich interpretacja marksizmu jest właściwa i potwierdzona koniecznością historyczną^[45].

Podczas podróży do ZSRR w 1920 roku Bertrand Russell dokonał następującej obserwacji na temat praktycznej implementacji dyktatury proletariatu:

• Wiktor Afanasjew, Karen Brutenc, Fiodor Burłackij, Grigorij Glezerman, Jurij Krasin, i in.: Naukowy komunizm. Pod redakcją Piotra Fiedosiejewa, tł. Mirosław Skwiecińskii. Wyd. II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978.
• Aleksiej Bielakow, Fiodor Burłacki, Jurij Melwil, Abram Milejkowski, Sołomon Wygodzki, i in.: Podstawy marksizmu-leninizmu. Podręcznik (Tyt. oryg.: Osnovy marksizma-leninizma). Pod redakcją Otto Kuusinena, tłumacz Regina Hekker i in.. Wyd. IV na podstawie II wydania rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 1964. (pol.).
• F. M. Burliatskii: Dictatorship of the Proletariat. W: The Great Soviet Encyclopedia, 3rd Edition. Moskwa: Encyklopedia Radziecka. (ang.).
• Aleksandr Spirkin: Zarys filozofii marksistowskiej (Tyt. oryg.: Kurs marksistskoj fiłosofii). tł. Lucyna Smolińska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1968. (pol.).
• Н.Н. Демочкин. В. И. ЛЕНИН О РЕСПУБЛИКЕ СОВЕТОВ КАК ФОРМЕ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ. „Вопросы истории”. 4, 1972. [dostęp 2021-04-13]. 
• „Диктатура пролетариата и руководящая роль коммунистической партии” (Dyktatura proletariatu i kierownicza rola partii komunistycznej). W: Gieorgij Szachnazarow, Aleksandr Boborykin, Jurij Krasin, Władimir Suchodiejew: Обществоведение. Moskwa: Политиздат, 1982, s. 115–116, seria: Учебник для выпускного класса сред. школы и сред. спец. учеб. заведений. (ros.).