Feliks Dzierżyński

Korzenie

Feliks był synem nauczyciela fizyki i matematyki, Edmunda Dzierżyńskiego i Heleny^[7] z Januszewskich. Edmund wywodził się ze starego szlacheckiego polsko-litewskiego rodu herbu Samson^[8]. Poza nim Dzierżyńscy mieli jeszcze 3 córki i 5 synów: Aldonę (1870–1966)^[a], Jadwigę (1871–1949), Wandę^[9] (1878–1892), Witolda (1867–1868), Stanisława Czesława (1872–1917), Kazimierza (1875–1943), Ignacego (1879–1953) i Władysława (1881–1942) – profesora dr nauk medycznych, neurologa i psychiatry. Ojciec zdobył wykształcenie na petersburskich uczelniach; jako „kandydat nauk”^[b] w 1869 r. był doradcą trybunału (ros. надворный советник) i został odznaczony carskim Orderem św. Anny. Matka, również osoba wykształcona, była miłośniczką muzyki, literatury polskiej i światowej, znającą biegle kilka języków.

Ojciec z racji słabego zdrowia szybko przeszedł na emeryturę, a stuhektarowy majątek rodzinny wydzierżawiał; rodzinę utrzymywał z dzierżawy i stosunkowo małej emerytury nauczycielskiej. Sytuację materialną rodziny pogorszyła jego śmierć (1882). Utrzymanie rodziny i opieka nad 8 dziećmi spadła na barki matki; ojciec przed śmiercią każdemu z 4 synów zapewnił po 1000 rubli na naukę. Aby umożliwić dzieciom kształcenie, w 1887 matka wraz z nimi przeniosła się do Wilna, gdzie Feliks rozpoczął naukę w gimnazjum, którą kontynuował do 1896. Powtarzał I klasę, głównie ze względu na język rosyjski, którego nauka przychodziła mu z trudem; z powodzeniem dawał sobie natomiast radę z przedmiotami ścisłymi, szczególnie z matematyką i fizyką; jak większość polskich uczniów tamtego okresu Dzierżyński, obok wykładanej po rosyjsku literatury i historii Rosji, w systemie samokształceniowym uczył się historii i literatury polskiej. Okres gimnazjalny wspominał niechętnie, podobnie jak i jego bracia; raziły w gimnazjum tresura uczniów, szpiclowanie, obowiązek modlitw za cara i jego rodzinę. Przejawiał w gimnazjum buntowniczą postawę, będąc z natury porywczym. Nie uzyskał matury i nie odbył studiów uniwersyteckich. Tłumaczył wiersze Dierżawina, Puszkina, Lermontowa, Niekrasowa, Kolcowa i sam pisał wiersze^[10][11]. Umiał grać na fortepianie, wykonywał utwory Fryderyka Chopina i Stanisława Moniuszki^[10].

Działalność opozycyjna wobec caratu

Początki działalności w ruchu antycarskim i socjaldemokracji

Jeszcze w gimnazjum (1894) związał się z polską socjaldemokracją. Początkowo nie przejawiał radykalnych poglądów i był raczej działaczem umiarkowanym i nastawionym patriotycznie. Z ideą socjaldemokracji zapoznał się po lekturze pism reformistycznych teoretyków takich jak Karl Kautsky i August Bebel, którzy postulowali legalne działanie i sprzeciwiali się rewolucjonizmowi^[12]. Równocześnie należał do „Serca Jezusowego” będącego katolicko-narodową organizacją mającą na celu walkę o niepodległość i utrzymującą dobre relacje z ruchem socjalistycznym. Przynależności do tejże organizacji w późniejszych latach żałował, twierdząc, że jako młody człowiek błądził po omacku, nie będąc jeszcze pewny swoich poglądów politycznych^[13]. Z czasem porzucił poglądy socjalpatriotyzmu i przeszedł na stanowisko internacjonalizmu^[12].

Od 1895 r. działał w Litewskiej Socjal - Demokracji^[14]. W 1897 partia skierowała go do Kowna, gdzie redagował nielegalną gazetę w języku polskim „Robotnik Kowieński”^[15], używając pseudonimu „Jacek”^[16]. Został aresztowany 29 lipca 1897, był więziony w Kownie i Wilnie^[17], a w następnym roku zesłano go na 3 lata do Nolińska w guberni wiackiej; przeniesiony do Kajgrodu w tejże guberni^[18]. 28 sierpnia 1899 zbiegł z zesłania i przybył przez Moskwę i Wilno do Warszawy. Tutaj w imieniu grupy secesjonistów (na cele z Kazimierzem Truszewskim - Zalewskim) z Litewskiej Socjal - Demokracji, którzy uważali współpracę z rosyjskimi socjaldemokratami za drogę do skutecznej walki z caratem, nawiązał kontakt z grupką dawnych działaczy rozbitej przez carską policję Socjaldemokracji Królestwa Polskiego skupionych wokół Jana Rosoła. Niedługo potem udał sie do Wilna gdzie w imieniu grupy warszawskiej wraz z kilkoma wileńskimi działaczami socjaldemokracji oraz grupy „Związek Robotniczy” skupionej wokół Stanisława Trusiewicza-Zalewskiego^[19], powołano do życia Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL)^[20]. Został ponownie aresztowany w Warszawie 4 lutego 1900 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, następnie w więzieniu w Siedlcach, po czym zesłano go do Wierchojańska na Syberii; stamtąd zbiegł 25 czerwca 1902 i przybył do Berlina. W trakcie pobytu na zesłaniu porzucił wiarę katolicką, deklarując jednak w dalszej mierze szeroko rozumiane chrześcijaństwo i postać Jezusa^[21].

Pobyt na emigracji

W Berlinie spotkał czołowych działaczy SdKPiL na emigracji – Różę Luksemburg, Juliana Marchlewskiego, Adolfa Warskiego i Leona Jogichesa. W Berlinie został sekretarzem Komitetu Zagranicznego SDKPiL (w którego skład wszedł), który to komitet przejął władzę w SDKPiL, oraz zaczął wydawać pismo „Czerwony Sztandar”. Róża Luksemburg zwróciła uwagę na młodego działacza, dostrzegając jego pracowitość, ale także skłonności do fanatyzmu i sekciarstwa, już wtedy porównując jego poglądy do rosyjskich bolszewików^[22]. Aby móc łatwiej kolportować pismo na teren kraju wyjechał do Krakowa, który cieszył się wtedy sporą autonomią^[23]. Pobyt na zesłaniu mocno przyczynił się do pogorszenia jego stanu zdrowia, stąd też za namową kolegów z partii na dwa tygodnie udał się na urlop zdrowotny do Szwajcarii, po czym udał się do sanatorium w Zakopanem^[24].

W lipcu 1904 roku udał się do Berlina, gdzie wziął udział w IV Zjeździe SdKPiL, który zwołał wraz z Warskim celem omówienia planów zjednoczenia z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji. Zjednoczeniowe plany zostały na Zjeździe odrzucone przez Różę Luksemburg ze względu na prawo do samostanowienia narodów, co zostało przez Dzierżyńskiego poparte^[25]. W trakcie wojny rosyjsko-japońskiej udał się do Warszawy. Pełnił rolę korespondenta wojennego dla pism socjaldemokratycznych^[26]. Pod koniec roku pomógł przedstawicielom mienszewików w Warszawie powołać do życia tajną Wojskowo-Rewolucyjną Organizację SDPRR^[27].

Udział w rewolucji 1905 roku

Brał udział w rewolucji z lat 1905–1907 m.in. prowadząc demonstrację 1 maja 1905, nazwaną wówczas przez konkurencyjny PPS krwawą awanturą (Dzierżyński nie pozostawał PPS-owi dłużny i politykę partii określał mianem prowokacyjnej i przynoszącej więcej szkód aniżeli pożytku^[28])^[29], za co został aresztowany 30 lipca 1905, osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej i skazany na 11 lat zesłania; został zwolniony w następstwie amnestii 2 listopada 1905.

W kwietniu 1906 wziął udział w Zjeździe Zjednoczeniowym SDPRR w Sztokholmie, gdzie poznał Włodzimierza Lenina. Lenin stał się jego autorytetem i mentorem, a on sam gorliwie popierał jego postulat wprowadzenia dyktatury proletariatu. Dzierżyński w tym czasie często był przez rosyjskich socjaldemokratów mylnie określany jako ideowy zwolennik mienszewizmu. W wyniku postanowień Zjazdu Zjednoczeniowego, SdKPiL została autonomiczną sekcją SDPRR^[30]. W lipcu 1906 roku wskutek umowy między rosyjskimi socjaldemokratami a SdKPiL wybrany został w skład Komitetu Centralnego SDPRR^[28].

26 grudnia 1906 został aresztowany w trakcie narady z Bundem i zwolniony za kaucją 1000 rubli. Kaucja pochodziła ze składek członków partii SdKPiL, a poprzez przekupnych funkcjonariuszy Ochrany (usunęli oni znalezione przy Dzierżyńskim podczas aresztowania nielegalne dokumenty, likwidując w ten sposób obciążające go dowody) dostarczył ją władzom więziennym jego brat Ignacy^[31]. Aresztowany znowu w Warszawie 16 kwietnia 1908 osadzony został – jak zwykle – w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W 1909 został zesłany na Syberię, skąd pod koniec roku zbiegł. W 1910 w celach leczniczych przybył do Włoch, na wyspę Capri. Poznał tam Maksima Gorkiego, który wspomagał go wcześniej finansowo^[32].

Pięcioletni pobyt w więzieniu

Po opuszczeniu Capri w marcu 1910 powrócił do Krakowa. 10 listopada 1910 w kościele św. Mikołaja poślubił Zofię Julię Muszkat. Zofia Muszkat była córką działacza socjalistycznego pochodzenia żydowskiego, Zygmunta Muszkata. 23 czerwca 1911 urodził im się jedyny syn – Jan (zm. 1960). W 1912 roku skierowany przez władze partii do Warszawy celem zwalczania tzw "rozłamowców" na czele z Józefem Unszlichtem, skonfliktowanych z władzami partii m. in. na tle tłumienia przez władze partii wewnętrznej krytyki oraz stosunku do bolszewików ("rozłamowcy" byli ich zwolennikami)^[33]. 1 września 1912 został po raz szósty aresztowany. W wyniku tego spędził dwa lata w znanym mu już X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Aresztowanie uniemożliwiło współpracę z Leninem, który w latach 1912–1914 przebywał w Krakowie i w Białym Dunajcu. Po rozprawie sądowej 29 kwietnia 1914 został skazany na 3 lata katorgi. W związku z wybuchem I wojny światowej, 28 lipca 1914 deportowano go z Warszawy do Orła w głębi Rosji. Więzienie w Orle cieszyło się reputacją miejsca, gdzie strażnicy zachowywali się wobec więźniów, szczególnie tych polskiego pochodzenia, w wyjątkowo okrutny sposób. W proteście przeciwko takiemu traktowaniu wraz ze współosadzonymi działaczami PPS – Tadeuszem Wieniawą-Długoszowskim (który później wydał wspomnienia, w których opisał postać Dzierżyńskiego) i Aleksandrem Prystorem wziął udział w proteście przeciwko warunkom przytrzymywania więźniów politycznych^[34].

Następnie przeniesiono do więzienia w Mceńsku, a w końcu, po ponownym osadzeniu i skazaniu na 6 lat katorgi, osadzono w więzieniu Butyrki w Moskwie^[35]. Według Richarda Pipesa, jedenastoletni pobyt w rosyjskich więzieniach i na katordze w istotny sposób wpłynął na jego późniejszą chęć zemsty na elitach reżimu carskiego i przyczyniły się do podłamania się jego kondycji psychicznej^[36].

Działalność w rewolucji rosyjskiej

1 marca 1917 rewolucyjne oddziały zdobyły więzienie i uwolniły więźniów politycznych, wśród nich Dzierżyńskiego^[36]. Po wyjściu na wolność poparł on nurt bolszewicki rewolucji lutowej. Na łamach ruchu bolszewickiego wziął udział w obradach Moskiewskiej Rady Delegatów Robotniczych^[37]. W Moskwie występował przeciwko mienszewikom i eserowcom. Z czasem udał się z Moskwy do Piotrogrodu, gdzie znajdowało się centrum rewolucyjnych zdarzeń; przybył tam także Lenin, przetransportowany przez Niemców specjalnym pociągiem. Po przybyciu Lenina do Rosji Dzierżyński, wciąż popierając poglądy R. Luksemburg w kwestii narodowej, pozostaje w sporze z Leninem, który głosi hasło prawa narodów Rosji do samostanowienia aż do oderwania się włącznie^[38]. W październiku 1917 r. jako jeden z reprezentantów bolszewików wchodzi w skład Rady Państwowej, tzw. przedparlamentu, która miała sprawować funkcje władzy ustawodawczej do czasu zwołania Konstytuanty^[39]. 23 października wszedł do Centrum Wojskowo-Rewolucyjnego, mającego przeprowadzić pucz bolszewicki znany w historii jako rewolucja październikowa^[40]. Na październikowym zjeździe Rad wybrany w skład Centralnego Komitetu Wykonawczego^[41]. W listopadzie 1917 r. odbywa się I Konferencja grup SDKPiL w Rosji - Dzierżyński wchodzi w skład kierownictwa organizacji^[42].

Jak twierdził Bernard Bromage, Dzierżyńskiego po jego pierwszej ucieczce z Syberii we wrześniu 1899 przez kilka dni ukrywał w swoim domu w Moskwie adwokat Aleksander Lednicki^[43] (współtwórca rosyjskiej Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (tzw. kadetów)). Jak uważa syn Lednickiego, Wacław, ojciec nigdy nie wspominał o tym fakcie i mógł nie znać tożsamości uciekiniera z zesłania, którego jak wielu innych potrzebujących pomocy rodaków, zaopatrzył w pieniądze i żywność^[44]. Pojawiają się jednak spekulacje, iż Dzierżyński był wdzięczny Lednickiemu za okazaną pomoc; po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików dzięki poparciu Dzierżyńskiego mogło przez jakiś czas istnieć w Moskwie dyplomatyczne przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego (wcześniej Komisja Likwidacyjna do spraw Królestwa Polskiego), którym kierował Lednicki.

Działalność w Rosji Radzieckiej i ZSRR

W Rosji Radzieckiej należał do ścisłego kierownictwa partii komunistycznej, był bliskim współpracownikiem Lenina. W latach 1917–1926 stał na czele Nadzwyczajnej Komisji ds. Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (ros. ЧК, Czeka, czerezwyczajka), którą sam zorganizował na prośbę Rady Komisarzy Ludowych^[45]. Organizacja była odpowiedzialna za masowe represje na „wrogach ludu”: przeciwnikach politycznych, ale także „obcych klasowo” ziemianach, przedsiębiorcach, duchownych. W 1918 przejął też kontrolę nad systemem więziennictwa Rosji Radzieckiej^[36]. W lipcu 1918, w trakcie próby puczu przeprowadzonej przez lewicowych eserów, został aresztowany, a następnie uwolniony przez oddział pod dowództwem Jukumsa Vācietisa^[46]. W marcu 1918 wziął udział w VII Zjeździe Rosyjskiej Partii Komunistycznej w Piotrogrodzie, w trakcie trwania którego został wybrany do KC partii^[36].

W 1920, w trakcie wojny polsko-bolszewickiej, został członkiem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Białymstoku^[47]. Po porażce bolszewików w wojnie jego udział w sprawach polskich był minimalny (wykazywał pewne zainteresowanie Komunistyczną Partią Robotniczą Polski) i skupił się on w całości na polityce rosyjskiej^[48].

W latach 1921–1924 komisarz ludowy komunikacji, od 1924 przewodniczący Najwyższej Rady Gospodarczej ZSRR. Po reorganizacji Czeka był szefem powstałych na jej miejsce GPU i OGPU. Jako szef tych instytucji kontynuował terror względem przeciwników politycznych. Był zwolennikiem wprowadzenia NEP-u, który jednak przyczynił się do osłabienia jego pozycji w państwie^[49]. Po śmierci Lenina w walce o władzę w partii bolszewickiej opowiedział się po stronie Józefa Stalina. W połowie lat 20. ze Stalinem i Grigorijem Zinowiewem przeprowadził marginalizację Lwa Trockiego^[50].

20 lipca 1926 podczas posiedzenia plenum Komitetu Centralnego WKP(b) Dzierżyński doznał ataku serca. Wezwany lekarz zaaplikował mu zastrzyk z kamfory oraz krople walerianowe. Po upływie trzech godzin Dzierżyński został przewieziony do swojego mieszkania, gdzie zmarł o godzinie 16:40. W trakcie pogrzebu, który odbył się dwa dni później, trumnę z jego zwłokami nieśli m.in. Stalin i Trocki. Pochowano go na Cmentarzu przy Murze Kremlowskim^[51].

Po śmierci Dzierżyńskiego miasto Kojdanów, znajdujące się blisko jego miejsca urodzenia, nazwano od jego nazwiska „Dzierżyńsk” (w latach 30. XX wieku stolica autonomicznego obwodu polskiego – Dzierżyńszczyzny). Jego nazwiskiem nazwano również niezliczoną liczbę ulic, szkół i innych instytucji. Również najwyższe wzniesienie Białorusi otrzymało jego nazwisko (Dzierżyńska Góra – 345 m n.p.m.). W Rosji jego imieniem nazwano Stalingradzką Fabrykę Traktorów. 26 lipca 1926 jego imię otrzymała 8 Dywizja Strzelców.

W latach 1950–1989 imię Dzierżyńskiego nosił plac Bankowy w Warszawie, a na samym placu wznosił się jego pomnik.

Imię Dzierżyńskiego nosiło w latach 1944–1989 szereg zakładów i instytucji, m.in.:

• Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce „Fablok” Spółka Akcyjna
• Huta Bankowa w Dąbrowie Górniczej
• Akademia Spraw Wewnętrznych,
• Wyższa Szkoła Oficerska w Legionowie,
• Wojskowa Akademia Polityczna,
• Centrum Szkolenia Wojskowej Służby Wewnętrznej
• Fabryka Samochodów Ciężarowych „Star” (obecnie MAN Bus Sp. z o.o.),
• Zakłady Azotowe w Tarnowie (obecnie Grupa Azoty)

Ostatnia w Polsce ulica Feliksa Dzierżyńskiego znajdowała się we wsi Wójcin nad Prosną^[52]. W 2017 nazwę zmieniono na ul. Makową^[53].

W 1978 zwodowano masowiec dla Polskiej Żeglugi Morskiej typu B571/I „Feliks Dzierżyński”^[54], przemianowany w 1990 na „Reduta Ordona”, złomowany w Chittagong po 2008^[55].

Pomnik Dzierżyńskiego na placu Łubiańskim w Moskwie przetrwał do 1991^[56], po czym został przeniesiony do parku obok Galerii tretiakowskiej, obecnie pojawiają się postulaty jego przywrócenia na dawne miejsce. W 2006 jego pomniejszona kopia została ustawiona na terenie Akademii Wojskowej w Mińsku na Białorusi, gdzie Dzierżyński nadal czczony jest jako bohater narodowy. Naprzeciwko siedziby Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego Republiki Białoruskiej w Mińsku znajduje się pomnik Feliksa Edmundowicza Dzierżyńskiego^[57]. 7 października 2004 otwarte zostało muzeum Feliksa Dzierżyńskiego w zrekonstruowanym dworku Dzierżyńskich (oryginalny został spalony przez Niemców w lipcu 1943). W otwarciu uczestniczył prezydent Białorusi – Alaksandr Łukaszenka, pozostawiając pierwszy wpis w księdze gości. Przed popiersiem Dzierżyńskiego przy dworku składają przysięgę kursanci Wyższej Szkoły KGB Białorusi^[58].

Oprócz Kojdanowa na Białorusi, istniały jeszcze miasta: Dzierżyńsk w Rosji oraz Dzerżyńsk (obecnie Torećk) i Dnieprodzierżyńsk (Kamieńskie) na Ukrainie, a także kilka wsi i osiedli o tej nazwie. Na jednej z centralnych ulic Mińska i w mieście Ługańsk stoją nadal jego pomniki.

W Polsce istniała organizacja młodzieżowa Lewica Bez Cenzury im. Feliksa Dzierżyńskiego (założona w 2007)^[59][60]. Jej portal internetowy został zamknięty w październiku 2008, co było konsekwencją toczącego się postępowania karnego przeciwko jego twórcom w związku z propagowaniem nienawiści i nawoływaniem do przestępstwa^[61].

11 września 2012, w 135-lecie urodzin Dzierżyńskiego, odsłonięto jego pomnik w miejscowości Tiumeń położonej w środkowej Rosji^[62]. 17 grudnia 2012, w 95. rocznicę utworzenia Czeki, odsłonięto pomnik radzieckich służb bezpieczeństwa w Mińsku na terenach Instytutu Narodowego Bezpieczeństwa Białorusi, na którym widnieje m.in. płaskorzeźba przedstawiająca Feliksa Dzierżyńskiego^[63].

W 2017 pomnik Dzierżyńskiego odsłonięto na terenie Akademii Policyjnej w Hanoi w Wietnamie^[64][65].

• 
  Zdjęcie Feliksa Dzierżyńskiego z akt carskiej Ochrany z 1902
• 
  Feliks Dzierżyński na czele Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w lecie 1920
• 
  Dzierżyński w Białymstoku w 1920
• 
  Feliks Dzierżyński i Aleksiej Rykow w 1924
• 
  Dzierżyński i Mołotow w 1924
• 
  Dzierżyński podczas podpisywania japońsko-radzieckiej umowy handlowej w 1925
• 
  Feliks Dzierżyński w Charkowie w 1926
• 
  Pogrzeb Dzierżyńskiego w 1926
• 
  Grób Feliksa Dzierżyńskiego przy Murze Kremlowskim w Moskwie
• 
  Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Mińsku
• 
  Pomnik Dzierżyńskiego w Doniecku
• 
  Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Ługańsku
• 
  Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Jakucku
• 
  Popiersie Dzierżyńskiego przed muzeum jego osoby w Dzierżynowie
• 
  Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie
• 
  Tablica pamiątkowa upamiętniająca Feliksa Dzierżyńskiego w Mińsku
• 
  Radziecka koperta pocztowa z 1977 z wizerunkiem Dzierżyńskiego

• Pamiętnik więźnia, 1908 (reprint: Książka i Wiedza, Warszawa 1951)
• Miecz, młot i wielki płomień, Centralne Wyd. Ludów SSSR, Moskwa 1926
• Listy do siostry Aldony, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1951
• Pisma wybrane, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1952
• Izbrannyje proizwiedienia (2 tomy): T 1:1897–1923; T 2: 1924–lipiec 1926, Moskwa Gosud. Izdat. Politiczeskoj Lit., 1957 (ros.)

• Czeka
• czerwony terror
• wojna domowa w Rosji
• Nowa Polityka Ekonomiczna
• pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie

• Robert Blobaum, Feliks Dzierżyński and the SDKPiL: A Study of the Origins of Polish Communism, Columbia University Press, Nowy Jork 1984. ISBN 0-88033-046-5.
• Sylwia Frołow: Dzierżyński. Miłość i rewolucja. Kraków: Wydawnictwo Znak Horyzont, 2014. ISBN 978-83-240-2871-9. OCLC 875639663.
• Feliks Dzierżyński, Wojskowa Akademia Polityczna im. F. Dzierżyńskiego, Warszawa 1972 (zawiera autobiografię Dzierżyńskiego oraz list Gorkiego o Dzierżyńskim).
• Jerzy S. Łątka, Krwawy apostoł. Feliks Dzierżyński, Społeczny Instytut Historii, wyd. II, Kraków 1998.
• Jerzy Ochmański, Feliks Dzierżyński, Ossolineum, Wrocław 1987.
• Jacek Czajowski, Feliks Dzierżyński, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1987
• Leonid Mleczin, Ojcowie terroru, t. I: Dzierżyński, Mienżyński, Jagoda, Warszawa 2003, s. 9–74.
• Aleksander Chackiewicz, Feliks Dzierżyński. Studium biograficzne, Książka i Wiedza, Warszawa 1968.
• Wojciech Tomasik, Dzierżyńskiego wizerunek, w: Słownik realizmu socjalistycznego, red. Zdzisław Łapiński i Wojciech Tomasik, Universitas, Kraków 2004.
• Albin Koprukowniak, Feliksa Dzierżyńskiego związki z Lubelszczyzną, „Rocznik Lubelski” 20 (1977), s. 45–58
• Bogdan Jaxa-Ronikier, Dzierżyński. Czerwony kat, Warszawa 1933.
• Feliks Dzierżyński. Wielki syn narodu polskiego, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1951.

• Psychologiczny portret Krwawego Feliksa. Dwójka - Program 2 Polskiego Radia, 2014-01-29. [dostęp 2014-01-31].
• Obszerna ikonografia do tematu „Feliks Dzierżyński”. [dostęp 2020-11-28].
• Alwida AntoninaA.A. Bajor Alwida AntoninaA.A., Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza. „Krasnyj pomieszczik”. (Mickuńskie impresje), „Magazyn Wileński” (10), 2006 .brak strony (czasopismo)